logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. YUKSAK NERV FAOLIYATI

YUKSAK NERV FAOLIYATI

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.3916015625 KB
Ko'chirib olish
S MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………........................................3 I BOB. OLIY NERV FAOLIYATI HAQIDA TUSHUNCHA…………………5 1.1Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha…………………………………………....5 1.2. Birinchi va ikkinchi signallar haqida tushuncha ... ……...................................11 II BOB. OLIY NERV FAOLIYATI TIPLARI...................................................16 2.1.Oliy nerv faoliyati tiplari……….......................................................................16 2.2.Nerv sistemasi tiplarining kelib chiqishi………................................................19 XULOSA................................................................................................................22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………………………..25 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Oliy nerv faoliyati - hayvon va odam markaziy nerv sistemasi oliy bo limlari (bosh miya yarim sharlari pusti va pust ostiʻ markazlari)ning faoliyati; butun organizmning tashki muhit bilan normal munosabatda bulib turishini ta minlaydi. ʼ Oliy nerv faoliyatif. terminini fanga I. P. Pavlov kiritgan . U Oliy nerv faoliyatif. ni "psixik faoliyat" bilan bir ma nodagi ʼ tushuncha deb hisoblagan. Pavlov aytganidek, psixik faoliyatning hamma shakllari, jumladan, odam tafakkuri va ongi Oliy nerv faoliyatif. elementlaridandir. Oliy nerv faoliyatif. to g risidagi ta limotni yaratuvchilardan biri — Pavlovning ʻ ʻ ʼ o tmishdoshi I. M. Sechenov bo lgan. U "Bosh miya reflekslari" degan asarida ʻ ʻ (1863) psixik faoliyatning reflektor tabiati to g risidagi g oyani rivojlantirgan. ʻ ʻ ʻ Yuqori darajada tashkil toptan hayvonlar Oliy nerv faoliyatif. asosida markaziy nerv sistemasining yuqori qismlari (yuqori darajada tuzilgan umurtqali hayvonlarda va odamda — bosh miya katta yarim sharlarining po stlog i)da hosil ʻ ʻ bo ladigan shartli reflekslar hamda murakkab shartsiz reflekslar (instinktlar, ʻ emotsiyalar), ya ni, asosan, po stloq osti nerv qosilalari tomonidan amalga ʼ ʻ oshiriladigan bosh miya faoliyatining shakllari yotadi. Shartsiz reflekslarning Oliy nerv faoliyatif.dagi roli shundaki, mazkur reflekslar asosida hamma shartli reflekslar hosil bo libgina qolmay, balki shartli va shartsiz reflekslarning Oliy nerv ʻ faoliyatif.dagi ahami-yati hayvonot olamining tarixiy ri-vojlanish jarayonida o zgaradi. Pavlov fikricha, hatto yuqori darajada rivojlangan hayvonlar (mas, it, ʻ maymun)ning Oliy nerv faoliyatif., asosan, hayvonlar bilan odamda umumiy bo lgan birinchi signal sistemasining xilma-xil va turli-tuman shartli reflekslar ʻ yig’indisidan iborat. Nutqning asta-sekin rivojlanishiga qaramasdan birinchi signal sistemasinmng shartli reflekslari bolalar hayotining dastlabki yillarida Oliy nerv faoliyatif. ning asosiy fondini tashkil qiladi; keyingi o sish davrlarida esa ʻ odamning Oliy nerv faoliyatif. ma lum o rinni egallaydi. Lekin odamda mehnat ʼ ʻ 2 faoliyatining ijtimoiy shakllari rivojlanishi munosabati bilan ikkinchi signallar paydo bo ldi va rivojlandi. Pavlov Oliy nerv faoliyatif. ning quyidagi asosiyʻ qoidalarini ishlab chiqqan: 1) shartli reflekslar yoki nerv tutashishlarining hosil bo lishi; 2) shartli refleks kuchining qo zg alish kuchiga ʻ ʻ ʻ bog liqligi; 3) shartli qo zg atgichlarning yig indisi; 4) shartli reflekslar ʻ ʻ ʻ ʻ mustahkam bo lmaganligi uchun, shartli qo zg atuvchining keskin kuchayishi yoki ʻ ʻ ʻ yangi qo zg atuvchining ta siri tufayli tormozlanishning o sishi; 5) nerv ja- ʻ ʻ ʼ ʻ rayonlarining bosh miya po stlog ida tar-qalishi va konsentratsiyalanishi na- ʻ ʻ tijasida uning ayrim qismlari o rta-sida aloqaning vujudga kelishi hamda shartli ʻ reflekslarning umumlashishi va ixtisoslashishi; 6) qo zg alish va tormozlanishning ʻ ʻ po stloq manbalari o rtasidagi qarama-qarshi o zaro muno-sabatni ta minlaydigan ʻ ʻ ʻ ʼ nerv jarayonlarining bir-biri bilan bog liq induk-siyasi. ʻ Oliy nerv faoliyatida markaziy hodisa shartli reflekslar bo lib, ular jahon ʻ neyrofiziologiyasi va eksperimental psixologiyadagi muqim tadqiqot ob yekti ʼ hisoblanadi. Pavlov va uning xodimlari belgilagan Oliy nerv faoliyatif.ning asosiy faktlari va izchilligining to g ri ekanligi olimlarning ko pgina ishlarida ʻ ʻ ʻ isbotlangan. Xususan, fiziolog P. K. Anoxin funksional sistema nazari-yasini ishlab chiqib, bu nazariyani funksiyalar evolyusiyasiga tatbiq etdi, natijada evolyusion jarayonning umumiy qonuniyati bo lgan sistemogenez tushunchasini ʻ yaratdi. Tadqiqotning maqsadi: Ilmiy adabiyotlarni va ilmiy tadqiqot ishlarni tahliliy o’rganish asosida Oliy nerv faoliyatini tadqiq qilishni o’rganish.. Tadqiqotning obyekti: Oliy nerv faoliyati va uni tadqiq qilish usullari. Tadqiqotning predmeti: Oliy nerv faoliyati va uni o’rganish usullari.. Tadqiqotning vazifalari: 1. Oliy nerv faoliyatini tadqiq qilish. 2. Oliy nerv faoliyati nazariyalarini o’rganish.. Tanlangan metodikalar: 1. Tahlil metodi. 2. Qiyosiy tahlil metodi. 3 3. O’rganish metodi. I BOB OLIY NERV FAOLIYATI HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha “Oliy nerv faoliyati” tushunchasini fanga I.P.Pavlov kirdirgan. . U Oliy nerv faoliyatif. ni "psixik faoliyat" bilan bir ma nodagi tushuncha deb hisoblagan. Oliyʼ nerv faoliyati - hayvon va odam markaziy nerv sistemasi oliy bo limlari (bosh ʻ miya yarim sharlari pusti va pust osti markazlari)ning faoliyati; butun organizmning tashki muhit bilan normal munosabatda bulib turishini ta minlaydi. ʼ Psixikaning moddiy asosi nerv sistemasi va bosh miya hisoblanadi. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib, psixik hayot hodisalarini tushunib bo'lmaydi. Nerv sistemasi nerv to'qimasidan iborat, bu to'qima esa nerv hu- jayralaridan tuzilgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo‘lib, ikki turli o‘simtalari bor, bu o'simtalaming bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo'ladi. Kalta o'simtalari sertarmoq boiib, dendritlar deb ataladi. Uzun o‘simtalari aksonlar yoki neyritlar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o'simtalar ikki- tadan ortiq bo'lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o'ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo'lib, uni et parda yoki mie- lin pardasi deb ataladi. Ikkinchi tashqi pardasini shvani pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o'tuvchi nerv qo'zg'alishini ajratib turuvchi izolat- siyadek bir vazifani o'taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ataladi. Nerv hujayrasi, uning o'simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi (2-rasm). Nerv sistemasi juda ko'p neyron- lardan tuzilgan. Nerv tolalari miya- dan tutam-tutam bo'lib chiqib nerv stvolini yoki oddiy so'z 4 bilan aytgan- da, nervni hosil qiladi Nerv hujayralari va mielinsiz tola- lar to'plami miyaning kulrang moddasini, mielinli nerv tolalarining to‘plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning | yadrolari va tolalari sinapslar degan maxsus mayda tolachalar yorda- | mi bilan bevosita bog'- lanadi (sinaps grekcha. so‘z bo‘lib, «ilgak» degan I ma’noni bildiradi). Nerv sistemasining I maxsus xossalari bor, bu' xossalardan asosiylari qo‘zg‘aluvchanlik va | o‘tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat. Agar nerv tolasining | biror joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektrtoki, kimyoviy moddalar va boshqa | shu kabilar bilan ta’sir etil- sa, yoki o‘zgartirilsa, nerv tolasining qo‘zg‘atilgan I joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro‘y beradi, buni qo‘zg‘alish deyiladi.joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro‘y beradi, buni qo‘zg‘alish deyiladi. Agar nerv tolasi yetarli darajada qo‘zg‘atilsa, bu qo‘zg‘alish sodir bo'lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo'ylab tarqaladi va bir nerv hu- jayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o‘tadi, nihoyat, qo'zg'atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo'zg'alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to'qimasida qo'zg'alish jarayoni yuz beiganda bir qancha hodisalar: elektr, kimyo, issiqlik hodisalari paydo bo'ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bilan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi si- napslarborligi tufayli, qo'zg'alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mie- lin pardasi borligidan, qo'zg'alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolutsiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Nerv sistemasi birinchi marta kovakichli hayvonlarda ro'yirost ko'rinadi. Bu nerv sistemasi butun oiganizmga yoyilgan ayrim hujayralardan tuzilgan. Masalan, gidroid poliplaming nerv sistemasi shunday boiadi. Bu — diffuz tipda tuzilgan nerv sistemasidir (3-rasm). 5 Meduzalarda nerv elementlarining talaygina qismi zontik tevaragida ikki halqa shaklida joylashgandir. Chuvalchanglar, mol- lyuskalaming nerv sistemasi ular tanasining o‘ng va chap tomonida simmetrik suratda joylashgan. Bu zanjir (yoki tugun) shaklida tuzilgan nerv sistemasi bo‘lib, nerv sistemasi taraqqiyotining yuqoriroq bos- qichidir. Xordali hayvonlarning nerv sistemasi shu bilan farq qiladiki, nerv elementlari bir-biri bilan tuta- shib tugun hosil qilmaydi, balki uzun chilvir shaklida tuzilgan va ichida ko‘pincha bo‘shlig‘i bo‘ladi. Xordali hayvonlarda orqa miya va ibtidoiy darajada bosh miya bo‘lganligini ko‘ramiz. Umurtqali hayvonlar bilan odamda nerv sistemasi murakkab tuzilgan bo‘lib, uch qismga: markaziy, periferiyadagi va vegetativ qismlarga bo‘linadi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miya- dan tarkib topgan.Orqa miya umurtqa pog‘onasining kana- lida joylashgan bo‘lib, nerv to‘qimasidan tuzilgan va shaklan go‘yo yo‘g‘on chilvirga o‘xshaydi. Orqa miya uzunasiga ketgan ikkita egat bilan ikki qismga: o‘ng va chap qismlarga bo‘linadi. Orqa miyaning atrof-chekkasida oq modda (nerv tolalarining to‘plami), o‘rtasida esa kulrang modda (nerv hujayralarining to‘plami) joylashganligini orqa miya ning ko'ndalang kesigidan ko'rish mumkin .Kulrang modda kesigi shaklan kapalakka o'x- shaydi. Orqa miya oldingi qismlari oldingi ildizchalar, orqadagi qismlari orqadagi ildizchalar deb ataladi. Orqa miyada nerv tutam bo'lib joylashgan, qo'zg'alish periferiya- dagi nerv uchlaridan - skelet muskullari, teri, shilliq pardalar- dagi nerv uchlaridan shu nerv tola- larining tutamlari orqali nerv im- pulslari shaklida bosh miyaga yetib boradi va bosh miyadan periferi- yaga keladi. Nerv tolalarining ana shu tutamlari o‘tkazuvchi yo‘llar deb ataladi. Orqa miya ongli psixik jarayonlarning bevosita markazi bo'lmay, balki ongsiz reflektor harakatlarni idora etadigan markazdir. U tana va qo'l-oyoq inus- kullarini, ko'z muskullarini idora qiladi, shuningdek, organizmda bo'ladigan bir qancha fiziologik jarayonlarni, ya’ni tomir harakatlari, ter chiqarish va boshqa shu 6 kabi fiziologik jarayonlarni ham idora etadigan markazdir. Ana shu markazlardan bir qismi vegetativ nerv sistemasiga taalluqlidir. Bosh miya kalla qutisida joylashgan bo'lib, go'yo orqa miya tepasidagi ustki qavat hisoblanadi. Bosh miya quyidagi qismlarga ajratiladi: 1) ketingi miya, 2) o'rta miya, 3) oraliq miya va 4) oldingi miya. Ketingi miya. Ketingi miy uzunchoq miya, Varoliy ko‘prigi va miyacha kiradi. Uzunchoq miya bilan Varoliy ko'prigi orqa miyaning go‘yo bevosita davomidir. Lekin shu bilan birga, uzunchoq miya orqa miyaga qaraganda hiyla murakkabroq funksiyani o'taydi. Uzunchoq miya orqali orqa miyadan bosh miyaning yuqoriroqdagi bo'limlariga va aksincha, bosh miyaning yuqoriroqdagi bo limlaridan orqa miyaga impulslar o‘tib turadi. Uzunchoq miya yadro- lari emish, chaynash, yutish, so‘lak ajratish, me’da va me’da osti bezidan shira ajratish, qusish va shunga o'xshash bir qancha murakkab reflektor jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurakning ishlashini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan markazlar uzunchoq miyadadir. Miyacha markaziy nerv sistemasining pastdagi hamma bo'limlariga, shuningdek, yuqoriroqdagi qismlariga ko'p yo'llar bilan mahkam bog'langandir. Miyachaning juda katta ahamiyatga ega ekanligi loaqal shundan ham ko'rinadiki, miyacha olib tashlangandan keyin tananing muvozanat va harakat funksiyalari juda ham buziladi, shakllanadi; harakatlar tartibsiz tuzilgan chalkash, poyma-poy bo'lib qoladi. Miyachasi olib tashlangan hayvon qaddini ko'tarib va boshini tutib turolmaydi; boshi va tanasi doim tebranib turadi; omonat, poyma-poy, haddan tashqari keskin harakatlar qiladi va hokazo. O‘rta miya. Muskul tonusining normal taqsimlanishini va gavdaning tovush hamda yorug'lik singari qo'zg'ovchilarga, shuningdek, og'irlik kuchi- ga nisbatan to'g'ri turishini idora qiladi. Oraliq miya muhim funksiyalarni o'taydigan bir qancha nerv uchast- kalaridan iborat, gavdaning umumiy sezuvchanligini ham o'rta miya idora etadi. Pastroqdagi vegetativ markazlarning ishlarini birlashtiradigan va 7 muvofiqlashtiradigan oliy vegetativ markazlar ham o'rta miyada deb taxmin qilinadi. Uzunchoq miya, Varoliy ko'prigi, o'rta miya va oraliq miya hammasi birgalikda miya dastasi yoki miya stvoli deb ataladi. Oldingi miya va uning po'sti bosh miyaning oliy qismlaridir. Hayvon biologik taraqqiyot bosqichining qancha yuqorisida tursa, oldingi miyasi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan o'shancha ko'proq joy egal- laydi. Biologik taraqqiyotning turli bosqichlarida uchrovchi hayvonlar bilan odam, oldingi miyasining kattaligi taqqoslab ko'rsatilgan. Odamda oldingi miya butun bosh miyaning katta bir qismini, taxminan 80 foizini egallaydi. Oldingi miya ikkita yarim shardan — o'ng va chap yarim shar- lardan iborat, bosh miyaning peshana bo'ladigan ensa bo'lagiga qarab boradigan katta egat bu yarim sharlami bir-biridan ajratib turadi. Oldingi miyaning o'ng va chap yarim sharlari qadoq modda deb ataluvchi jism yordami bilan o'zaro birlashadi. Yarim sharlarning miya po'sti deb atala- digan butun yuzasi shuncha chuqurroq va pushtalari ko'proq bo'ladi. Odam miyasining yarim sharlaridagi pushtalar juda ko‘p va egatlari ko‘p darajada chuqurdir. Egatlardan eng yaqqol ko'rinib turadiganlari Silviy egati bilan roland egatidir. Silviy- ning ko'ndalang egati chakka bularini ajratib turadi. Roland egati esa tepa bo‘lakning o'rta- sidan peshana va chakka bo'laklarga qarab boradi. Bosh miya po‘sti miyaning kulrang moddasi- dan iborat. Miyaning turli qismlarida po'stning qalinligi 1 mm dan 4-5 mm gacha boradi. Odamning bosh miya po‘stining butun yuzasi o‘rta hisob bilan 2000 kv. sm keladi. Bosh miya yarim shardagi po‘stining yuzasi odatda to‘rtta katta qismi - peshana qismi (eng kattasi), tepa qismi, ensa qismi va chakka qismiga bo'linadi Ba’zi bir olimlarning hisobiga qaraganda, bosh miya po'sti va yarim sharlarida 15 milliardga yaqin nerv hujayrasi bor. Katta yarim sharlar po'sti shakli va funksiyasi bilan bir-biridan farq qiladigan olti qavat nerv hujayralaridan tuzilgan .Oltinchi qa- vat o'z navbatida ikki qatlamga bo'linadi. Ammo bosh miya po'stining turli qismlari olti qavat hujayradan 8 iborat emas, balki ikki, uch, to'rt qavatdan, ba’zi qismlari esa olti qavatdan iborat. Bosh miya po'stining hujayralar qavati bir xilda bo'lgan uchastkalari maydon hosil qiladi. Odam bosh miyasining po'stida hammasi bo'lib 52 ta maydon bor. Tuzilish jihatidan bir-biriga o'xshaydigan maydonlar sohalami tashkil etadi; bunday sohalar 11 tadir. Bosh miya po'stining uchinchi va beshinchi qavatlari katta-katta piramidasimon hujayralardan tuzilgan, qolgan qavatlari esa mayda (donasimon) hujayralardan, uchburchak va dutsimon hujayralardan tuzilgan. Bosh miya po'stida shu aytib o'tilgan hujayralar bilan birga nerv tola- lari ham bor. Bu nerv tolalari yarim sharlardan bittasi po'stining ayrim jamlananlik ham (assotsiativ tolalar), har ikkala yarim shar po'stining ayrim qismlarini ham (qo'shuvchi tolalar) birlashtiradi, shuningdek, bosh miya po'stini markaziy nerv sistemasining pastroqdagi boshqa bo'limlari bilan birlashtiradi (proeksion tolalar).Bosh miyaning po'sti ostidagi qismlari po'st ostidagi deb ataladi 1.2 Birinchi va ikkinchi signallar haqida tushuncha Odamni oliy nerv faoliyati xayvonlarda shartli reflekslarni biologik evolyutsiyasidagi barcha yutuqlarni o’zlashtirish bilan birga o’ziga xos so’zlar bilan amalga oshadigan tizimni yaratdi. Og’zaki so’ng yozma nutq odamlarni birgalashib mehnat qilishi, bilimlarni to’plash va madaniyatni yuqori darajasiga odamni ko’tardi.Odam miyasining ruhiy faoliyati xayvonlarnikidan ongni rivojlanganligi bilan keskin farq qiladi. Odamning ongi so’zlar bilan ifodalanadigan tushuncha ya’ni kompleks shartli qo’zg’atuvchilarni umumlashtiruvchi xarakterga ega. Kundalik hayot odamlarni fikrlash qobiliyati xayvonlarnikidan qanchalik darajada murakkab ekanligini ko’rsatib turibdi. Odamlarni ruhiy hayoti bilan xayvonlarniki orasida juda kattafarq mavjudligi inson ongini obektiv o’rganish mumkin emas degan fikrni ham tug’dirdi. Biroq oliy nevr faoliyati fiziologiyasi yutuqlari odam ongini o’rganish mumkinligini ko’rsatdi.Odam ong tufayli aqlan taqqoslash, qilib ko’rish, yangi xulosalarga kelish, ma’lum rejalar tuzish va ular orqali xarakat qiladi. Xayvonlar 9 esa bunday imkoniyatga ega emaslar.Odam ongining eng yorqin ko’rinishi nutqda ifodalanadi. So’zlar orqali odamlar o’z fikrlarini ifoda etadi. Bilimlarini beradi, u yoki bu faoliyatga bir-birini undaydi.Odam so’zlar orqali ularni gapirmasdan fikr yuritadi. Odamni ruhiy hayotini og’zaki, yozma, fikriy nutqsiz tasavvur qilish mumkin emas. Birorta xayvon o’zaro so’zlashish orqali fikr almashish imkoniyatiga ega emas.Shunday qilib,odamlarni oliy nerv faoliyati konkret signallargagina shartli reflekslar xosil bo’lmasdan so’zlarda ifodalanadigan umumiy tushunchalarga ham shartli reflekslar xosil bo’ladi.Aniq signallarga xosil bo’lgan shartli reflekslar biologik tabiatga ega bo’lsa so’zlarga xosil bo’lgan shartli reflekslar ijtimoiy tabiatga egadir.1Zahiriddin muhammad bobur nomli Andijon davlat universiteti Odam fiziologiyasi vahayat faoliyati xavfsizligi kafedrasikatta oqituvchisi zlarga shartli reflekslarni xosil bo’lishni turli xil yo’llar bilan tushuntirilgan. Ayrim olimlarni fikricha so’zlarga shartli reflekslarni xosil bo’lishi, ikkinchi, uchinchi to’rtinchi va undan yuqori darajali shartli reflekslarni xosil bo’lishi orqali amalga oshadi. Masalan yosh bola dastlab oqvatni ko’rinishini ovqatlanish bilan bog’laydigan oddiy shartli refleks xosil qiladi. Keyin gapira boshlaganda ovqat bilan so’zni bog’laydi, ana undan so’ngovqat tayyorlash uchun ovqat masalliqlarini sotib olish, buning uchun pul topish ishlari kerakligi haqida tushunchalarni birlashtiradi. Biroq barcha so’zlarga shartli reflekslarni xosil bo’lishini biologik olimlarga bog’lash nutqni tabiatini inkor qiladi.Shu sababli odamning ongi, fikrlari va xulq-atvori ochlik va qo’rqishdanla yuzaga kelmasdan, odam jamiyatining extiyojlaridan kelib chiqadi.Shularni e’tiborga olib I.P.Pavlov odamlarni shartli reflekslarini ikkita bir-biridan keskin farq qiladigan kategoriyalarga bo’ldi. Aniq signallarga xosil bo’layotgan shartli reflekslar “birinchi signallar tizimini” xosil qilib, u odam va xayvonlar uchun umumiy xisoblanadi. Faqat odamlarga xos, so’zlarga shartli reflekslarni xosil bo’lishi “ikkinchi signallar tizimini” tashkil qiladi.2Birinchi signallar tizimining shartli reflekslari mexanizmida quyidagi belgilar alohida ehtirof etiladi:1)Signalni konkretligi2)Mustaxkamlashni shartsiz signal asosida ekanligi3)Moslashuv reaktsiyasini biologik tabiatga egaligi (ovqatlanish, 10 ximoyalanish va jinsiy)Ikkinchi signallar tizimiga xosil bo’layotgan shartli reflekslarni fiziologik mexanizmi boshqa asosga ega bo’lib xarakatlantiruvchi kuch, tushunchalar axloqiy kategoriyalar hisoblanadi. masalan, cho’kayotgan odamni yordam so’rab qichqirish eshitgan odam uni qutqaradi, cho’kayotgan odamni so’zlar orqali signali qutqaruvchida murakkab ikkinchi signalli shartli refleksni xosil qildi.Ikkinchi signallar tizimi reflekslarining alohida belgilariga nimalar kiradi?1.Birinchi signal tizimidagi konkret signaldan farqli o’laroq so’zlar aniq signallar xisoblanmaydi. Ular tovushlar orqali tahsir qilmasdan ichidagi mahnosi orqali tahsir qiladi. Suvga cho’kayotgan odam yordamga turli so’zlar orqali chaqirish mumkin. Ular qanday bo’lishidan qathiy nazar ichki ma’nosi yordam so’rayotganligini bildiradi.So’zlar ichki mahnosi orqali tahsir qilishi tajribada sinonim so’zlar qo’llash orqali aniqlangan. Masalan, odamda “o’t” so’ziga qo’lni tartib olish shartli refleksi xosil qilingandan keyin “alanga” so’zi ishlatilsa ham qo’lini tartib oladi. Demak asosiysi so’zning ma’nosida ekan. Xayvonlarda bunday tajribani mutlaqo qilib bo’lmaydi. Ular uchun aniq tovush signallik vazifasini bajaradi.Shunday qilib so’z signali aniq, bitta analizatorni markazida shartli qo’zg’alish xosil qilmasdan, ko’p analizatorlar ishtirokida murakkab kompleks shartli qo’zg’alishi xosil qiladi.2.Birinchi signal tizimida musataxkamlovchi omil shaklida ovqatlanish, himoyalanish jinsiy reflekslar xizmat qiladi. Ikkinchi signal tizimi reflekslarida so’zlar orqali ifodalangan tushunchalar odamni ko’rgani, eshitgani, amalga oshirgani va boshqalar bilan muxokama qilgani orqali mustaxkamlanadi.Suvga cho’kayotgan odamni qutqarayotgani uchun nuqtali xarakatlarni xech qandan biologik ahamiyati yo’q, bo’lishiga qaramasdan o’zi ziyon ko’rib qolishi mumkin bo’lsa ham yordamga oshiqadi. Bunday axamiyat xarakatlar faqat odamlar uchun xos hisoblanadi. 3.Birinchi signal tizimi shartli reflekslari shaxsni biologik e’htiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan bo’lib, odamlarni ongli faoliyati xar bir odamga hayotiy e’htiyojlarini qondirish orqali butun insoniyatga foyda keltiradi.Ikkinchi signallar tuzimini odamlarda rivojlanish ularga juda keng imkoniyatlar yaratdi. So’zlar 11 yordamida odam insoniyatning hayotiy tajribalari, bilimlari va malakalaridan kelajak avlodga qoldirishga ega bo’ldi. Yozma nutqni paydo bo’lish odamni imkoniyatlarini yanada kengaytirdi.So’zni “signallarni signali” ko’rinishda shakllanish.Bolalarda nutq tug’ma bo’lmasdan,atrofidan odamlarni gapirishi va gapirishga o’rgatish orqali ortiriladi. Agar qandaydir sababga ko’ra yosh chaqaloq yovvoyi xayvonlar to’dasiga tushib qolib voyaga yetsa unda nutq yahni ikkinchi signallar tizimi faoliyat ko’rsatmaydi.Bolani gapirishga o’rgatish birinchi yoshining ikkinchi yoshidan boshlanadi. Bola turli xil kompleks tahsirlarga javob reaktsiyalarini bera boshlaydi. Masalan, “onang qani?”, “otang qani?” savollarga boshini burish bilan, “ko’zingni ko’rsat?” yoki “qulog’ingni ko’rsat?” so’zlarga qo’li bilan ularni ko’rsatadi.Dastlabida bunday kompleks signallar ichida so’zning o’rni unchalik yuqori emas. Kompleks signallarning statistik, ko’rish va tovush komponentlari muhimroq ahamiyatga ega. Keyinchalik so’zning signallik ahamiyati ortib boradi, oxiri boshqa signallar tahsiridan ozod bo’ladi va bir butun kompleksni o’rnini bosadigan asosiy signal bo’lib qoladi. Bir butun kompleks signalarni ifoda etuvchi so’z umumlashtiruvchi darajaga yetib oddiy tovush tahsirlashidan nutq signalliga aylanadi.Bola mustaqil gapira boshlaganida xarakat analizatorining ahamiyati nihoyatda ortib ketadi. Xar bir talaffuz qilingan so’z tovush apparatida genetik signallarni mahlum bir kombinatsiyasida namoyon bo’ladi. Barcha signallarni sintez qilish so’z-tushunchani shakllantiradi va signallar signali orqali odam miyasini ikkinchi signallar tizimi faoliyatining ishchi moxiyatini yaratadi.Ikkinchi signallar tizimi reflekslarini o’rganish davomida ularni quyidagi hulosalar berish mumkin :1.Uzluksiz sintez jarayoni so’z signalarini mazmunini kengaytirishga imkon beradi. So’zlar yordamida tushunchalarni umumlashtirish tobora kengayib boradi, va aniq narsalardan uzoqlashadi. Masalan, 13 yoshli o’quvchida “yaxshi” so’ziga so’lak ajratuvchi shartli refleks xosil qilingan, “yomon” so’ziga farqlovchi tormozlanish reaktsiyasi olingandan keyin “yaxshi” va “yomon” so’zlari o’rniga shu ma’noni anglatadigan boshqa so’zlardan foydanilganda ham javob reaktsiyalari mos holdi yuzaga 12 kelgan.2.Vaqtinchalik bog’larni shakllanishi va almashinuvini tez amalga oshadi. Birinchi signal tizimida vaqtinchalik bog’larni shakllanishi bir qancha takrorlanishlar natijasida yuzaga keladi. So’zlarga shartli reflekslar yoki vaqtinchalik bog’lanishlar bir martada xosil bo’ladi. Masalan, bu joylarda xech ham bo’lmagan odamga ishlayotgan joyini bir matra tushuntirilsa o’sha joyni topa oladi. Shartli refleksni o’zgarish ham bir matrada amalga oshadi. Odam oshxonani ta’mirlashga yopilganligi haqidagi e’lonni bir matra o’qigandan so’ng u yerga boshqa bormaydi. Shu oshxona xovlisidan ovqatlanishga o’rgangan itbir qancha vaqtgacha u yerga takror va takror kelaveradi.3.Birinchi signal tizimida xosil bo’lgan vaqtinchalik bog’lanish ikkinchi signal tizimida ham aks etadi va aksincha. Masalan, bolalarda qo’ng’iroqga xarakatlanish shartli refleks xosil qilingandan so’ng bir matra qo’ng’iroq chalish o’rniga tajriba o’tkazuvchi, “qo’ng’iroq” so’zi yozilgan qog’oz ko’rsatilganda ham shartli refleks yuzaga keldi. Ko’rinib turibdiki, birinchi signal tizimida konkret qo’zg’atuvchiga xosil bo’lgan shartli refleks bir vaqtni o’zida, o’zining so’z ifodasi bilan bog’liq xolda ikkinchi signal tizimida aks etadi.34.So’zlar bilan ifodalangan tushunchalar kontret signaldan qancha uzoqlashsa ularning tahsiri shuncha susayadi. Buni quyidagi tajribadan ko’rishimiz mumkin.Bolada aniq bir qushni nomiga shartli so’lak oqizuvchi refleks xosil qilinganda javob reaktsiyasi 7-8 tomchi tashkil qilgan. Bolaga “qushlar” so’zini qo’llashganda javob reaktsiyasi 10 tomchini, “uchadilar” so’ziga 4-5 tomchi “yashaydilar” so’ziga 1 tomchi so’lak ajralgan.5.Ikkinchi signal tizimi reflekslari birinchi signal tizimiga nisbatan tez charchashi va tashqi muxim tahsirlariga beriluvchan bo’ladi. Buni bosh miya yarim sharlari postlog’ini eng yosh tuzilmasligi va ikkinchi signallar tizimi reflekslarini tashqi omillar tahsiriga o’ta sezgirligi bilan izoxlash mumkin.O’quvchilarda o’quv kunining boshlanishi va oxirida shartli xarakatlaniruvchi refleksni qo’ng’iroqni chalinish va “qo’ng’iroq” so’ziga javob reaktsiyasini o’rnatishganda konkret qo’ng’iroqni chalinishiga shartli refleksni yuzaga kelishiga deyarli o’zgarishseziladi. Qo’ng’iroq so’ziga shartli refleksni 13 yuzaga kelishida o’quv kunining oxiriga kelib javob reaktsiyasini latent vaqtini uzayganligi va kattaligi susayganligi kuzatildi. II BOB OLIY NERV FAOLIYATI TIPLARI 2.1 Oliy nerv faoliyati tiplari Insonning ruhiy olami beto’xtov harakatlar majmuasidan iborat bo’lib, biri ikkinchisini bevosita taqazo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o’xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof-muhit to’g’risidagi taassurotlar, o’tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o’zaro o’rin almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olam kechishi, uning sur'ati, mazmuni, shakli, ko’lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo’lishi kuzatiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, insonlar tabiat hodisalariga, ijtimoiy turmush 14 voqeliklariga, omillariga, ta'sir kuchlariga tez yoki sekin, engil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik ko’rsatadilar. Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar o’rtasida muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta'kidlanadi, ular orasidagi farqlarni ajratib ko’rsatish maqsadida quyidagicha belgilar kiritiladi va o’ziga xos tarzda tavsiflab beriladi, ularning ayrimlarini ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq: 1. Favqulotda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va hodisalardan farqli o’laroq, aynan shu shaxsning o’zida, uning turli faoliyatlarida, muomalasida ifodalanadi. 2. Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo’lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining (umrining) davomida yoki uning muayyan bir bo’lagida (ta'sirga beriluvchanligi sababligidan qat'iy nazar) barqaror, o’zgarmas va mustahkamdir. 3. Yakkahol shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o’zaro bir-biri bilan g’ayriqonuniy ravishda birlashgan bo’lmasdan, balki ular o’zaro bir-biri muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o’ziga xos tuzilmani vujudga keltiradi. Psixologiya fanida temperament xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o’zgarmas individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmunga ega bo’lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o’zgarmas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi. Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to’g’risidagi talqinlar xilma-xil bo’lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o’ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Temperament lotincha "temperamentum" degan so’zdan olingan 15 bo’lib, buning ma'nosi "aralashma" degan tushunchani anglatadi. Temperament to’g’risidagi dastlabki ta'limotni yunon olimi Gippokrat (eramizdan oldingi 460 - 356 yillarda yashagan) yaratgan bo’lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo’llanilib kelinmoqda. Temperamentning fiziologik asoslari Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta'limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o’zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta'biricha, inson tanasida to’rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo’lib, ular o’t yoki safro (yunoncha "chole"), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o’t (yunoncha melas "qora", chole "o’t"), balg’am (yunoncha "phlegma") kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha: 1. O’tning xususiyati - quruqlikdir, uning vazifasi-tana a'zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutishdir. 2. Qonning xususiyati-issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir. 3. Qora o’tning xususiyati-namlikdir, uning vazifasi badan namligini saqlab turishdir. 4. Balg’amning (shilimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uning vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir. Gippokrat ta'limotiga muvofiq har bir insonda shu to’rt xil suyuqlik mavjud bo’lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo’lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o’t, sangvinikda qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o’t ustun bo’lishi ta'kidlanadi. Gippokratning to’rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni temperament tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo’llanilib kelinmoqda. 16 Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan o’z hissasini qo’shgan olimlardan biri rus fiziologi I.P.Pavlov (1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta'limoti bo’yicha, shartli reflekslar paydo bo’lishining individual xususiyatlari ro’yobga chiqishining sabablari nerv sistemasini xususiyatlari mohiyatidandir. Unga ko’ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko’rsatadi: 1) qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi; 2) qo’zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o’rtasidagi muvozanatlilik darajasi; 3) qo’zg’alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining harakatchanligi. I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o’zaro qo’shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to’rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan iborat. 1. Kuchli, muvozanatli, epchil; 2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil; 3. Kuchli, muvozanatli, sust; 4. Kuchli, muvozanatsiz sust. Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov (1896 - 1965) va uning shogirdlari, maslakdoshlari I.P.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining o’ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo’ldilar. Ular nerv- fiziologik jarayonlarning nozik hirralarini o’rganishga maxsus moslamalar yordami bilan o’zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarni) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar. Shuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyondalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo’lish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi 17 ham ta'riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dinamiklik deb nomlangan ham tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo’zg’alish jarayoni to’xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik deb atay boshlaganlar. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to’g’risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va hokazo. 2.2 Nerv sistemasi tiplarining kelib chiqishi. Nerv sistemasining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta'limotini eslash maqsadga muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo’li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir. Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog’liq ekanligi haqidagi ma'lumotlar, juda ko’p bo’lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlarni o’rganish natijasida topilgandir. Temperamentning tipologiyasi mobodo insonlar temperamentlari bo’yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o’zaro o’xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo’ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to’g’risida materiallar to’plangan. Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin va ularning psixologik tavsifini quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin. 1.Senzitivlik (lotincha Sensus - sezish, his qilish degan ma'no anglatadi). Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur bo’lgan o’ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo’lishi uchun kerak qo’zg’ovchining ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi. 18 2.Reaktivlik. Bu to’g’rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emosional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro’yobga chiqishi-emosionallik, ta'sirlanuvchanlikda ifodalanishidir. 3.Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda ob'ektiv hamda sub'ektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan engishga qarab fikr yuritiladi. 4.Reaktivlik bilan faollikning o’zaro munosabati. Odamning faoliyati ko’p jihatdan nimaga bog’liqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlariga ko’ra fikr bildirish nazarda tutiladi. 5.Reaksiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning kechish tezligiga, nutq sur'atiga, farosatliligiga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. 6.Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik), shaxsning o’zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik engillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti- harakatlari qanchalik sust va zaifligiga (rigidligi qotib qolganligicha) nisbatan baho berishdan iboratdir. 7.Ekstravertlik va introvertlik. Shaxsning faoliyati va reaksiyasi ko’p jihatdan kechinmalarga bog’liq, chunonchi favqulotdagi tashqi taassurotlarga (ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarga, tasavvurlarga (introvertlik) taalluqligiga asoslangan holda munosabat ifodasidir. Temperament tiplarining tavsifnomasi Turli temperament tipiga mansub insonlarda har xil xarakter xususiyatlari, shaxs sifatlari, holatlari ro’y beradi. Temperament tiplariga mos xususiyatlarni muhimlari quyidagi jadvalda aks ettiriladi. 19 Sangvinik yuksak reaktivlik. Bo’lar-bo’lmas narsalarga qattiq xoxolab kulaveradi. Muhim bo’lmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan hamma narsalarga tetik va zo’r qo’zg’alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va harakatlari yaqqol ko’rinib turadi. Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki odamga bo’lgan munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyga to’playdi. Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va yorug’lik qo’zg’ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda qayratli va ishchan, darslarda tez-tez qo’l ko’tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, yangi ishlarga g’ayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni intizomga chaqirish oson. U o’z hissiyotlarining namoyon bo’lishini va o’zining ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to’playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o’zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. Yangi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan o’rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko’cha oladi. Malakalarni tez o’zlashtiradi va tez qayta o’zgartiradi. Aqli ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. o’tgan va kelajak hayot haqida tasavvurlariga qaraganda quyiroq tashq taassurotlarga javob beradi. Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. Shuning uchun u tinimsiz o’zini ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va qo’proq qotib qolgan. Shuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo’r qatiylik bor, diqqatini ko’chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga yetkazadi, ammo unga qiziqsa. Flegmatik - senzitivligi sust, hissiy qo’zg’aluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha qolaveradi. Katta ko’ngilsiz hodisa yuz berganda ham 20 osoyishtaligini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. qayrati ishchanligi bilan ajralib turadi. Yuksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. Chidamliligi, matonati, o’zini tuta bilish bilan ajralib turadi. Harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to’playdi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko’chiradi. Yangi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik bilan qo’shiladi. Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi. Melanxolik - yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi chegaralari yuqori). Arzimagan sababga ko’ra, ko’zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. o’ziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan bo’lsa, ho’lini yuvib qo’ltig’iga urib g’o’ya qoladi. G’ayratsiz qatiy emas. Diqqati tez chalg’iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga ega. XULOSA Tashqi olamning ob`ektiv realligini ongda aks ettiradigan fiziologik mexanizmlarni ochib berish fiziologiyaning vazifasidir. Voqelikni aks ettirish formalari taraqqiyotning turli bosqichlarida turlichadir. Sezgilar, idroklar, tasavvurlarda o`z ifodasini topadigan konkret hissiy in`ikos soddaroqdir. Tashqi olamning abstrakid-umumlashtirilgan in`ikosi beqiyos murakkab bo`lib, logik tafakkurda, ya`ni odam miyasining abstraklovchi ishi asosida vujudga keladigan tushuncha, muhokama xulosalarda o`z ifodasini topadi. 21 Oliy nerv faoliyatini o`rganish tashqi olamning miyada aks etishiga yordamidagina ko`pgina fiziologik mexanizmlarni bylib olish imkoniyatini tugdiradi. Tashqi olam va organizmning holati birinchi signal sistemasi tufayli konkret -hissiyotni in`ikos etadi, ya`ni sezgilar, idroklar, tasavvurlar hosil bo`ladi. Nerv sistemasi bo`lgan hayvonlarda retseptorlarning qo`zg`alishi nerv markazlariga nerv impulslarini o`tishi nerv markazlarining qo`zg`olishi sezgalarning fiziologik negizi hisoblanadi. Ayni vaqtda organizm retseptorlariga ta`sir etuvchi buyum va hodisalarning ayrim xosalari o`g`risida signallar olib turadi. Nerv sistemasining rivojlanishi jarayonida sezgilarning mexanizmi murakkablashadi, sezgilar murakkab nozik va aniq bo`lib qoladi. Voqelikni aks ettirishning boshqa hamma formalari, jumladan idrok va tasavvurlar sezgilar asosida kelib chiqadi. Sezgilarga qarama - qarshi o`laroq idrok butun buyumni xossalarining yig`indisi sifatida aks ettirishdan iborat. Narsa yaxlit, bir butun va shu bilan birga bir qadar bo`lishgan holda idrok etiladi. Bu katta yarim sharlar yustlog`ining analitik sintetik faoliyatiga bog`liq. Buyum va xodisalarning turli xossalari idrok etganda miya po`stlog`ining ko`p markazlari bir yo`la qo`zg`aladi. Ana shu nuqtalari orasida vaqtinchalik bog`lanishlar vujudga keladi. Vaqtinchalik aloqa -eng muhim fiziologik hodisa shu bilan birga psixik xodisa hamdir ya`ni assotsiativ bog`lanish psixik hodisaning o`zginasidir. Bir buyum yoki hodisaning o`zidan ko`p marta signallar olish asosida vaqtincha aloqalar vujudga keladi. Miya po`stlog`ida qo`zg`olishning yoyilishi tufayli narsa hodisa tushuniladi. Keyingi idroklar protsessida buyumning ayrim xossalari differentsiallanadi- bir biridan ajratiladi. Voqelikni konkret-xissiy aks etishning murakabroq formasi tasavvurlardan. Bunda ilgari organizmga ta`sir etgan buyum va xodisalarning konkret obrazlari vujudga keladi. Tasavvur-buyum yoki hodisani fazo-vaqt bog`lanityaida ta`riflab, obrazli aks ettirish demakdir. Tasavvurlarning hosil bo`lishi bu ilgari ta`sir etgan 22 signallardan yarim sharlar po`stlog`ida qrlgan izlarni analiz va sintez qilish natijasidir. Tasavvurlarning shakllanishi uchun-fiziologik analiz va sintezning yuksak ko`rinishlari zarur. Voqelikning aks ettiirishning bu formasi sistemalilik asosida, boshqacha aytganda dinamik steriotip asosida vujudga keladi. Shuni aytib o`tmoq kerakki, konkret-xissiy intikosga ta`luqli ba`zi -jarayonlar odamdan ko`ra hayvonlarda yaxshiroq rivojlaigan bo`lishi mumkin. Ayrim ta`sirotlar tovush xid ta`sirotlari hayvonlarda odamlardadagidan mukammalroq analiz qilinadi. Masalan it tovush xid ta`sirotlarini odamdan ko`ra yaxshiroq differentsiallaydi. Odam uylab topilgan, aytilgan yoki yozilgan so`zlar bilan ifodalovchi abstraktiv tushunchalar bilan fikrlay oladi. Ikkinchi signal sisitemaning` (nutq) rivojlanishi tashqi olamni abstrakt -umumlashitirib aks ettidishga imkon berdi. In`ikosning bu formasi odamga tabiiiy xodisalarni bilish va ulardan foydalanishdan katta imkoniyat yaratdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002. 1-2 kitob. 3. Baratov sh.r. Ta’limda psixologik xizmat asoslari. –Toshkent: BuxDU, 1999. –B. 77-85. 4. Davletshin M.G. Yosh davrlar va pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: TDPU, 2006. -43b. 23 .5 Sagindikova N., Safaev N., OdilovaN. va boshq. Shaxs psixologik yetukligining ilmiy nazariy asoslari. (Ilmiy- uslubiy qo’llanma) Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti. Toshkent. 2017y. 4,75 6 Н . В . Пирниязова . Н . Ж . Сагиндикова . Шахс психологияси . Услубий қўлланма . Нукус 2020. 64 б . 7 F.I.Xaydarov N.I.Xalilova Umumiy psixologiya Toshkent 2019 8 P.I. Ivanov M.E. Zufarov Umumiy psixologiya Toshkent 2008 202-guruh talabasi Jabbarova Dilfuzaning “Oliy nerv faoliyati” mavzusidagi “Umumiy psixologiya” fanidan yozgan kurs ishiga TAQRIZ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ 24 _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ __________________________________ Talaba:__________________________________________ning kurs ishi ____ ball bilan baholandi. Ilmiy rahbar: __________________ 25

S MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………........................................3 I BOB. OLIY NERV FAOLIYATI HAQIDA TUSHUNCHA…………………5 1.1Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha…………………………………………....5 1.2. Birinchi va ikkinchi signallar haqida tushuncha ... ……...................................11 II BOB. OLIY NERV FAOLIYATI TIPLARI...................................................16 2.1.Oliy nerv faoliyati tiplari……….......................................................................16 2.2.Nerv sistemasi tiplarining kelib chiqishi………................................................19 XULOSA................................................................................................................22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………………………..25

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Oliy nerv faoliyati - hayvon va odam markaziy nerv sistemasi oliy bo limlari (bosh miya yarim sharlari pusti va pust ostiʻ markazlari)ning faoliyati; butun organizmning tashki muhit bilan normal munosabatda bulib turishini ta minlaydi. ʼ Oliy nerv faoliyatif. terminini fanga I. P. Pavlov kiritgan . U Oliy nerv faoliyatif. ni "psixik faoliyat" bilan bir ma nodagi ʼ tushuncha deb hisoblagan. Pavlov aytganidek, psixik faoliyatning hamma shakllari, jumladan, odam tafakkuri va ongi Oliy nerv faoliyatif. elementlaridandir. Oliy nerv faoliyatif. to g risidagi ta limotni yaratuvchilardan biri — Pavlovning ʻ ʻ ʼ o tmishdoshi I. M. Sechenov bo lgan. U "Bosh miya reflekslari" degan asarida ʻ ʻ (1863) psixik faoliyatning reflektor tabiati to g risidagi g oyani rivojlantirgan. ʻ ʻ ʻ Yuqori darajada tashkil toptan hayvonlar Oliy nerv faoliyatif. asosida markaziy nerv sistemasining yuqori qismlari (yuqori darajada tuzilgan umurtqali hayvonlarda va odamda — bosh miya katta yarim sharlarining po stlog i)da hosil ʻ ʻ bo ladigan shartli reflekslar hamda murakkab shartsiz reflekslar (instinktlar, ʻ emotsiyalar), ya ni, asosan, po stloq osti nerv qosilalari tomonidan amalga ʼ ʻ oshiriladigan bosh miya faoliyatining shakllari yotadi. Shartsiz reflekslarning Oliy nerv faoliyatif.dagi roli shundaki, mazkur reflekslar asosida hamma shartli reflekslar hosil bo libgina qolmay, balki shartli va shartsiz reflekslarning Oliy nerv ʻ faoliyatif.dagi ahami-yati hayvonot olamining tarixiy ri-vojlanish jarayonida o zgaradi. Pavlov fikricha, hatto yuqori darajada rivojlangan hayvonlar (mas, it, ʻ maymun)ning Oliy nerv faoliyatif., asosan, hayvonlar bilan odamda umumiy bo lgan birinchi signal sistemasining xilma-xil va turli-tuman shartli reflekslar ʻ yig’indisidan iborat. Nutqning asta-sekin rivojlanishiga qaramasdan birinchi signal sistemasinmng shartli reflekslari bolalar hayotining dastlabki yillarida Oliy nerv faoliyatif. ning asosiy fondini tashkil qiladi; keyingi o sish davrlarida esa ʻ odamning Oliy nerv faoliyatif. ma lum o rinni egallaydi. Lekin odamda mehnat ʼ ʻ 2

faoliyatining ijtimoiy shakllari rivojlanishi munosabati bilan ikkinchi signallar paydo bo ldi va rivojlandi. Pavlov Oliy nerv faoliyatif. ning quyidagi asosiyʻ qoidalarini ishlab chiqqan: 1) shartli reflekslar yoki nerv tutashishlarining hosil bo lishi; 2) shartli refleks kuchining qo zg alish kuchiga ʻ ʻ ʻ bog liqligi; 3) shartli qo zg atgichlarning yig indisi; 4) shartli reflekslar ʻ ʻ ʻ ʻ mustahkam bo lmaganligi uchun, shartli qo zg atuvchining keskin kuchayishi yoki ʻ ʻ ʻ yangi qo zg atuvchining ta siri tufayli tormozlanishning o sishi; 5) nerv ja- ʻ ʻ ʼ ʻ rayonlarining bosh miya po stlog ida tar-qalishi va konsentratsiyalanishi na- ʻ ʻ tijasida uning ayrim qismlari o rta-sida aloqaning vujudga kelishi hamda shartli ʻ reflekslarning umumlashishi va ixtisoslashishi; 6) qo zg alish va tormozlanishning ʻ ʻ po stloq manbalari o rtasidagi qarama-qarshi o zaro muno-sabatni ta minlaydigan ʻ ʻ ʻ ʼ nerv jarayonlarining bir-biri bilan bog liq induk-siyasi. ʻ Oliy nerv faoliyatida markaziy hodisa shartli reflekslar bo lib, ular jahon ʻ neyrofiziologiyasi va eksperimental psixologiyadagi muqim tadqiqot ob yekti ʼ hisoblanadi. Pavlov va uning xodimlari belgilagan Oliy nerv faoliyatif.ning asosiy faktlari va izchilligining to g ri ekanligi olimlarning ko pgina ishlarida ʻ ʻ ʻ isbotlangan. Xususan, fiziolog P. K. Anoxin funksional sistema nazari-yasini ishlab chiqib, bu nazariyani funksiyalar evolyusiyasiga tatbiq etdi, natijada evolyusion jarayonning umumiy qonuniyati bo lgan sistemogenez tushunchasini ʻ yaratdi. Tadqiqotning maqsadi: Ilmiy adabiyotlarni va ilmiy tadqiqot ishlarni tahliliy o’rganish asosida Oliy nerv faoliyatini tadqiq qilishni o’rganish.. Tadqiqotning obyekti: Oliy nerv faoliyati va uni tadqiq qilish usullari. Tadqiqotning predmeti: Oliy nerv faoliyati va uni o’rganish usullari.. Tadqiqotning vazifalari: 1. Oliy nerv faoliyatini tadqiq qilish. 2. Oliy nerv faoliyati nazariyalarini o’rganish.. Tanlangan metodikalar: 1. Tahlil metodi. 2. Qiyosiy tahlil metodi. 3

3. O’rganish metodi. I BOB OLIY NERV FAOLIYATI HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha “Oliy nerv faoliyati” tushunchasini fanga I.P.Pavlov kirdirgan. . U Oliy nerv faoliyatif. ni "psixik faoliyat" bilan bir ma nodagi tushuncha deb hisoblagan. Oliyʼ nerv faoliyati - hayvon va odam markaziy nerv sistemasi oliy bo limlari (bosh ʻ miya yarim sharlari pusti va pust osti markazlari)ning faoliyati; butun organizmning tashki muhit bilan normal munosabatda bulib turishini ta minlaydi. ʼ Psixikaning moddiy asosi nerv sistemasi va bosh miya hisoblanadi. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib, psixik hayot hodisalarini tushunib bo'lmaydi. Nerv sistemasi nerv to'qimasidan iborat, bu to'qima esa nerv hu- jayralaridan tuzilgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo‘lib, ikki turli o‘simtalari bor, bu o'simtalaming bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo'ladi. Kalta o'simtalari sertarmoq boiib, dendritlar deb ataladi. Uzun o‘simtalari aksonlar yoki neyritlar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o'simtalar ikki- tadan ortiq bo'lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o'ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo'lib, uni et parda yoki mie- lin pardasi deb ataladi. Ikkinchi tashqi pardasini shvani pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o'tuvchi nerv qo'zg'alishini ajratib turuvchi izolat- siyadek bir vazifani o'taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ataladi. Nerv hujayrasi, uning o'simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi (2-rasm). Nerv sistemasi juda ko'p neyron- lardan tuzilgan. Nerv tolalari miya- dan tutam-tutam bo'lib chiqib nerv stvolini yoki oddiy so'z 4

bilan aytgan- da, nervni hosil qiladi Nerv hujayralari va mielinsiz tola- lar to'plami miyaning kulrang moddasini, mielinli nerv tolalarining to‘plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning | yadrolari va tolalari sinapslar degan maxsus mayda tolachalar yorda- | mi bilan bevosita bog'- lanadi (sinaps grekcha. so‘z bo‘lib, «ilgak» degan I ma’noni bildiradi). Nerv sistemasining I maxsus xossalari bor, bu' xossalardan asosiylari qo‘zg‘aluvchanlik va | o‘tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat. Agar nerv tolasining | biror joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektrtoki, kimyoviy moddalar va boshqa | shu kabilar bilan ta’sir etil- sa, yoki o‘zgartirilsa, nerv tolasining qo‘zg‘atilgan I joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro‘y beradi, buni qo‘zg‘alish deyiladi.joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro‘y beradi, buni qo‘zg‘alish deyiladi. Agar nerv tolasi yetarli darajada qo‘zg‘atilsa, bu qo‘zg‘alish sodir bo'lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo'ylab tarqaladi va bir nerv hu- jayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o‘tadi, nihoyat, qo'zg'atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo'zg'alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to'qimasida qo'zg'alish jarayoni yuz beiganda bir qancha hodisalar: elektr, kimyo, issiqlik hodisalari paydo bo'ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bilan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi si- napslarborligi tufayli, qo'zg'alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mie- lin pardasi borligidan, qo'zg'alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolutsiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Nerv sistemasi birinchi marta kovakichli hayvonlarda ro'yirost ko'rinadi. Bu nerv sistemasi butun oiganizmga yoyilgan ayrim hujayralardan tuzilgan. Masalan, gidroid poliplaming nerv sistemasi shunday boiadi. Bu — diffuz tipda tuzilgan nerv sistemasidir (3-rasm). 5

O'xshashlar

R.Sulaymonovning faoliyati
Buxgalteriya hisobi va faoliyati.
Boqiy shahar majmuasi faoliyati
NAPALEON BONAPARTNING HAYOTI VA FAOLIYATI
Korxonada personal faoliyati samaradorligini oshirish yo‘llari