logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. 1-13 mavzular

1-13 mavzular

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.21875 KB
Ko'chirib olish
1- Mavzu: Kirish: Fan tushunchasi. Reja: 1. Fan tushunchasi. 2. Fan tarixi kursining predmeti va asosiy vazifalari. 3. Fanning vujudga kelishi va fan rivojining tarixiy shart- sharoitlari hamda bosqichlari. 4. Fan aspektlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi : Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Fan, texnika, tara qq iyot, sivilizasiya, malaka, tajriba, ixtiro, ilk sivilizasiya markazlari, Misr, Mesopatamiya, fanning to’rt bos q ichi, fan aspektlari: institut, metod, bilimlarni to’plash, tara qq iyot faktori, olam va odam o’rtasidagi faktor, jamiyat va fan. O’zbekiston xalqi o’z oldiga huquqiy demokratik jamiyat qurish maqsadini qo’ygan va bu yo’lda dastlabki, lekin juda muhim qadamlar qo’yayotgan jarayonda fanga bo’lgan e’tibor kundan kunga ortmoqda. Negaki dunyoning bugungi rivoji shunday bir mavqedaki, hal qiluvchi omil harbiy qudratda emas, balki intellektual salohiyatda, fikrda, aqlda, fan va ilg’or texnologiyalardadir. Chunki fan va texnika olga siljigan sayin beto’xtov yangilanib boradigan jarayondir. Shu borada Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan lutf etilgan: “Kuch - bilim va tafakkurda hamda uning rivojida” degan hikmat aynan bugun va ertangi kun uchun aytilgandir. Yurtboshimiz I.A.Karimov o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida fan to’g’risida shunday degan edilar: “Umuman men fanni ilg’or, taraqqiyot, progress degan so’zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotining olg’a siljituvchi kuchi, vositasi bo’lmog’i lozim.” (“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.” Muloqot jurnali, 1998 y 3 sentyabr). Darhaqiqat jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bu - fan hisoblanadi. Iqtisodi rivojlangan, demokratik jamiyat qurishning yangi strategiyasi - bu fanning ham mazkur tizimda tutgan o’rni va rolini tubdan qayta qurishni, uning vazifalarini aniq belgilab berish zaruratini ilgari suradi. Ana shu zaruriyat bugungi xalqimiz oldida turgan buyuk maqsadlarni amalga oshirish uchun kerakli ilmiy xulosalar chiqarish uchun fan va texnikaga, uning vujudga kelish tarixini o’rganishga, uning rivojlanish bosqichlari, jamiyat taraqqiyotida roli va ahamiyatini o’rganishga bo’lgan talab va ehtiyojning oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Biz o’rganayotgan “Fan tarixi” predmetining maqsad va vazifalari ham O’zbekistonning bugungi salohiyati va iqtisodini yanada takomillashtirish, el- yurtimiz omonligi, faravonligi va baxtli kelajagini yaratish uchun zarur bo’lgan ilmiy xulosalar chiqarish yuzasidan xizmat qilmogi lozim. Shunday qilib jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bo’lgan fan va uning rivojlanishi har doim konkret-tarixiy sharoitlar jarayoni bilan bog’liq. Bu tarixiy sharoitlar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish usullari bilan aniqlanadi. Fan oldidagi vazifalar, fanga bo’lgan munosabat va sharoitlarning barchasi jamiyat taraqqiyotining bosqichlari, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari bilan, bog’liqdir. Chunki tarixda ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari erishgan darajaga javob bermasligi natijasida fanning rivojiga va uning yutuqlarini jamiyatda qo’llashga bo’lgan to’sqinlik holatlari juda ko’p uchraydi. Shuning uchun fanning rivojlanishi insoniyat tarixida juda notekisdir. Fanning eng tez rivojlangan bosqichlari hatto ayrim holatlarda turg’unlik va tushkinlik bosqichlari bilan almashilgan. Ammo jamiyat hayotida fanning ahamiyati va unga bo’lgan e’tibor umuman olganda doimiy o’sib borgan. Chunki insoniyatning butun kelajakka bo’lgan umidi fan progressi jarayoni bilan bog’liqdir. Biroq har qanday ilmiy taraqqiyot jarayoni jamiyat nazorati ostida bo’lishi kerak. Fanni boshqarish kerak. xuddi shuning uchun ham bugun fan taraqqiyoti nazariyasini qurish vazifasi o’ta muhimdir. Fanni boshqarish va uni tashkil qilish uchun amaliy tavsiyanoma bo’lgan umumiy fan nazariyasini yaratish kerak. Shuning uchun ham hozirgi kunda fan tarixi va uning rivojlanishi predmetining maxsus fan sifatidagi aktualligi oshib bormoqda. Qadimgi dunyoning eng yirik ilmiy markazlari bo’lib Misr, Mesopatomiya, Hindiston, Xitoy so’ngra Yunoniston va Rim hisoblanadi. Biroq «Fan tarixi»ning o’zi hozirgi kunda o’z tarixiga ega. Uning mustaqil ilmiy fan sifatida tan olinishi 1892 yilda bo’lib o’tdi, chunki shu yili Fransiyada «Fan tarixi» bo’yicha birinchi maxsus kafedra ochildi. Hozirgi kunda dunyoda 100dan ortiq shunga o’xshash kafedralar, 40 dan ortiq ilmiy tekshirish institutlari va ilmiy jamiyatlar mavjud. Fan tarixi bo’yicha shug’ullanayotgan olim soni ham doimiy o’sib bormoqda. Fan tarixi yana o’zining ilk tarixiga, ya’ni vujudga kelishi tarixiga ham ega. Chunki insoniyat tarixi bizdan ancha uzoq bo’lgan o’tmishga borib taqaladi. Inson hayvonat dunyosidan ajralib chiqqan vaqtlardanoq tabiatning tayyor mahsulotlarini, ya’ni yesa bo’ladigan boshoqlar, o’simliklarning barglari va ildiz- mevalarini o’zlashtirish uchun turli usullardan, qurollardan foydalanganlar. Bu esa ibtidoiy odamlarni yaxshi yashash uchun kurash zaruriyatidan kelib chiqqan holda tabiatni, atrof-muhitni kuzatish, o’rganish va shundan xulosa chiqarishga majbur qilardi. Toshdan, yog’ochdan va suyakdan yasalgan mehnat qurollarini takomillashtirish, ov va termachilik usullarini o’rganish, bir so’z bilan aytganda – o’z imkoniyati darajasidagi barcha ishlar bilan shug’ullanish jarayoni insoniyat tarixining ancha keyingi bosqichlarida fan va texnika degan buyuk nomni oldi. Arxeologik davriy tizimda insoniyat tarixining dastlabki bosqichi bo’lgan «tosh asri» ancha uzoq davrni, ya’ni bundan 3-2 mln yillar avval boshlanib to eramizdan avvalgi 4-3 ming yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ana shu davr ichida ibtidoiy odam tabiatning tayyor mahsulotlarini o’zlashtirish, mehnat qurollarini va olovni, ovchilik va termachilikni, o’q-yoyni, qoya toshlarga rasm chizish va ayollar statuetkalarini yasashni, dehqonchilik va chorvachilik, kulolchilik va kemachilik kabi buyuk kashfiyotlarni amalga oshirdi. Inson hayotidagi har qaysi yangi qadam o’tmishdoshlarimizdan yanada ko’proq tajribani, malakani va bilimlarni talab qilardi. Shunday qilib asta-sekin malaka va bilimlar yig’indisi to’planib borgan va avloddan-avlodga o’tgan. Eramizdan avvalgi 3-1 ming yilliklarni o’z ichiga olgan «bronza asri»ga kelib dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlandi. Bu orada toshga nisbatan ancha mustahkam bo’lgan bronzadan yangi mehnat qurollari motiga, plug, g’ildirak va boshqalar kashf qilindi. Faqat ovchilik hisobiga kun ko’ruvchilar uchun xo’jalikning bu turiga bo’lgan ehtiyoj qisqarib, hayotiy zaruriyatning yanada ishonchliroq bo’lgan manbai, ya’ni qishloq xo’jaligi vujudga keldi. Bu davrda Misr, Mesopatamiya va O’rta Osiyoda sug’orma dehqonchilik vujudga keldi. Faqat g’ildirak kashf etilishining o’zigina sivilizasiya rivojining muhim dvigateli bo’ldi. Chunki g’ildirakning keng qo’llanilishi suv tegirmoni, chig’ir, charxpalaklarning va ularda qo’llaniladigan gidravlik dvigatellar va richaglarnin kashf etilishiga olib keldi. Birinchi sivilizasiya markazlaridan biri bu Misr hisoblanadi. Misrda dastlabki primitiv kema va qayiqlar qurish oqibatida keyinchalik yanada tez va ishonchli bo’lgan (parusli) yelkanli kemalar kashf qilingan. Parusning kashf etilishi shamol energiyasidan foydalanishda birinchi qadam bo’ldi. Keyinchalik shamol tegirmonlari kashf etildi. Dastlabki sivilizasiya markazlarida shaharlar, saroylar, xramlar va ulkan piramidalar qurilgan. Biz hali ham o’sha davr fan va san’atining bu me’moriy obidalariga hayratlanib qaraymiz. Dj. Bernalning ta’kidlashicha ilk sivilizasiyalar texnika sohasida katta progressga erishganlar. Masalan: bundan 5 ming yillar ilgari yasalgan ayrim buyumlar o’zining daslabki ko’rinishini deyarli o’zgartirmaganlar. Bizning stol va stullarimiz – deydi Bernal – o’zining o’sha misr hunarmadlari birinchi bor yasagan dastlabki ko’rinishini o’zgartirmagan. Masalan: kreslo bundan 4500 yil avval ( er.avv. 2500yil) yasalganligi ma’lum. Biz hali ham o’sha ilk sivilizasiya davrida ishlatilgan tarelkalarga o’xshash shakldagi tarelkalardan foydalanamiz. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. (Bernal . Dj. Nauka istorii obshestva. Moskva, 1956 g. s 81- 82). Shunday qilib dastlabki sivilizasiyalarning gullab-yashnagan davrlaridanoq fanning ahamiyati muhim o’rin tutgan. Shuning uchun biz fan tarixini o’rganishda insoniyat tarixini uning eng ilk davrlaridan boshlab kuzatib, o’rganib chiqishimiz kerak. bu esa fan tarixi bilan birgalikda butun sosial—iqtisodiy tarixni ham o’rganishni taqozo etadi. Chunki «FAN» (science) so’zi insoniyat tarixining butun evolyusiyasi davomida juda ko'p o’zgarishlarni o’z boshidan kechirdi. Fan tarixi – bu texnika, fan va falsafa o’rtasidagi har tomonlama o’zaro bog’liqlik yig’indisidir. Bir tomondan tartibga olingan texnika yig’indisi bo’lsa, ikkinchi tomondan rasionalllashgan mifologiyadir. Chunki fan hunarmandlar tajribasi va kohinlar targ’iboti asosida vujudga kelib yozuv paydo bo’lganga qadar uzoq vaqtlar davomida jamiyatda faoliyat ko’rsatdi. Bernal aytganidek – fan yozuv paydo bo’lgach va undan keyingi yillarda ham ko’proq yuqori tabaqa uchun, ruhoniylar va savdogarlar uchun xizmat qildi. Faqat keyingi uch yuz yillikda fan o’z huquqiga, adabiyotiga va tashkilotiga ega bo’lgan mustahkam professiya sifatida qaror topdi. Biz yuqorida aytganimizdek, yuqori templarda rivojlangan sivilizasiyalar uzoq davom etgan turg’unlik va tushkunlik holatlari bilan almashganlar. Vaqt davomida ilmiy faoliyat markazlari ko’chib turgan yoki savdo-sanoat markazlari kayerda rivojlansa, fan o’sha joyda rivojlangan. Misol tariqasida «Buyuk geografik kashfiyotlar» tufayli Sharq sivilizasiyasining Yevropaga ko’chishini keltirishimiz mumkin. Bobil, Misr va Hindiston qadimgi dunyo fanining markazlari edi. Yunoniston esa bu markazlarning merosxo’ri bo’ldi. Shuni ta’kidlash joizki, ya’ni xuddi shu Yunonistonning o’zida birinchi marta fan uchun rasional bazis ishlab chiqildi. Rimda fanga kam e’tibor berilardi. Meros keyinchalik Yunonistondan yana o’sha Sharqqa qaytib, Suriyada, Forsda, Bog’dodda va Hinditonda, O’rta Osiyoda, shuningdek uzoq Xitoyda ham yangi fan markazlari shakllandi. Va faqat shu yerlardan – deb yozadi Dj.Bernal fan va texnika O’rta asrlar Yevropasiga kirib keldi. Bu yerda fan o’zining dastlabki kuchsiz va sekin, keyinchalik buyuk faollik bilan rivojlanib hozirgi zamon fani vujudga keldi. Uyg’onish davrida fan rivojining to’rt asosiy bosqichga bo’lish mumkin: Birinchi bosqich: - ilmiy markazlar Italiyada jamlandi. Leonar da Vinchi, Vezamey va Kopernik olimlar yetishib chiqib, bu davrda antik davr olimlarining odam va olam haqidagi doktrinalari tanqidiy o’rganilib, mexanika, anatomiya va astronomiya fanlari vujudga keldi. Ikkinchi bosqich: - ilmiy markazlar Nederlandiya, Fransiya va Angliyaga o’tib, bu davr olimlari Bekon, Galiley, Dekart va Nyutonlar olamning yangi matematika-mexanik modelini yaratdilar. Uchinchi bosqich: - biroz tanaffuzdan so’ng ilmiy markazlar sanoat Angliyasida va inqilobiy Parijda jamlana boshlandi. Bu davrda elektr sohasida bir qator eksprimentlar, tajribalar o’tkazildi, qaysikim yunon olimlari bu sohaga e’tibor berishmagandilar. Xuddi shu davrda elektr yordamida ishlab chiqarish va transport sohasida katta o’zgarishlar qilindi. To’rtinchi va eng muhim bosqich – bizni davrimizda bo’lib o’tgan fan inqilobi bo’lib, bu davrda jahon fani vujudga keldi va u inson hayotining barcha jabhalariga kirib bordi. Shu bilan birga bu davr fani bevosita dahshatli urush girdobini keltirib chiqaruvchi sohalarga ham xizmat qilmoqda. Qadimgi Yunonistonda fan quldorlik tuzumining tovar-pul xo’jaligi shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy hayotini aks ettirdi. O’rta asrlarda fan feodalizm natural ekonomikasining rivoji va tushkunlik holatlarini aks ettirib, bu davrda fan yutuqlaridan kam foydalanildi. Faqat feodal munosabatlar yemirilib, kapitalistik ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan fan rivoji uchun keng imkoniyatlar ochildi va bu rivojlanish yuqorida aytganimizdek hozirgi zamon fanini vujudga keltirdi. Shunday qilib, «Fan nima, uning maqsadi va ahamiyati qanday?» degan savolga turli davrlarda turlicha javob berib kelingan. Insoniyat faoliyatining mahsuli bo’lgan fan – o’zgaruvchandir: Sivilizasiyalar arafasida fan faqat hunarmandlar, oshpazlar, kohinlar, temirchilar faoliyatining ayrim jihatlarini aks ettirib kelgan. Faqat XVII asrga kelibgina fan o’zining mustaqil faoliyatiga ega bo’la boshladi. (Dj.Bernal «Aspekti nauki» – 18 str.). Fan o’z taraqqiyoti davomida ijtimoiy hayotning barcha tarmoqlariga kirib borgan. Shuning uchun ham hozirgi zamon fanining bir qancha asosiy aspektlari mavjud va ular quyidagicha: 1) fan-institut; 2) fan-metod; 3) bilimlarni to’plash an’anasi; 4) ishlab chiqarish rivojining muhim faktori; 5) olam va odam o’rtasidagi munosabatlarning eng muhim faktori;6) jamiyat va fanning o’zaro bog’liqligi. Fanning institut sifatidagi va ishlab chiqarish faktorlari sifatidagi jihatlari hozirgi zamon bilan bog’liq bo’lsa, uning metod sifatidagi aspekti qadimgi Yunonistonga borib taqaladi. Fanning bilimlarni to’plash va uzatish aspekti, ya’ni ota-onalarning farzandlarga, ustalarning shogirdlarga to’plagan malakalari va tajribalaridan iborat bilimlarini uzatish fanning eng dastlabki manbalari bo’lib hisoblanadi hamda eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. Fanning keyingi aspektlari esa albatta jamiyatning juda ko’p qirrali muammolarini qamrab oladi. Shunday qilib fan va texnika sivilizasiyaning yetakchi kuchi va taraqqiyotining qudratli omili bo’lishi bilan birga u doimiy yangilanib boradi. Yangi kashfiyotlar va bilimlarning paydo bo’lishi ilgari hech qurilmagan sur’atlarda yuzaga chiqaveradi. Fan va texnikaning jadallashib borayotgan rivojlanish jarayoni ilmiy – texnika, to’g’rirogi, ilmiy – texnologiya inqilobi (ITI) nomini oldi. Mavzu bo’yicha savollar: 1. Fan tarixi kursining predmeti va asosiy vazifalarini tushuntirib bering. 2. Fanning vujudga kelishi rivojlanishi sharoitlari va bosqichlarini tahlil qilib bering. 3. Fan aspektlari deganda nimani tushunasiz? Adabiyotlar ro’yxati 1) Abdunabiyev A. “Vklad v mirovuyu sivilizasiyu” T.1998 2) Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva” M.1956 3) Bolgrad-Levin T.M. “Drevniye sivilizasii” M. 1989 4) Istoriya drevnego mira - Rassvet drevnix obshyestv, upadok drevnix obshyestv. M. 1988 2- Mavzu: Qаdimgi davr fani. Mesopotamiya fani va madaniyati Reja: Mesopotamiyada yozuv va ilm dargohlarini yuzaga kelishi. Ilmiy bilimlarning shaqllanish shart-sharoitlari. Mesopotamiyada astronomiya va matematika fanlari ravnaqi. Tibbiyot va veterinariya fanlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan qadimgi dunyo fan tarixiga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralar: Mesopotamiya, yozuv, ibodatxona, bilim, astronomiya va matematika fanlari, filologiya , tibbiyot va veterinariya, hakim (vrach). Mesopotamiya madaniyati qadimgi zamonda Old Osiyoning hamma xalqlari o’rtasida keng yoyilgan va antik dunyoning madaniy taraqqiyotiga zo’r ta’sir ko’rsatgan. Eng qadimgi Shumer-Akkad zamonidagi, eramizdan avvalgi IV-ming yillik boshlaridagi madaniyatning davomi bo’lgan Bobil madaniyati to’rt ming yil davomida nasldan-naslga o’tib, rivojlanib borgan va nihoyatda gullab-yashnagan. Shumer va Akkad shaharlari hamda Elamning Mesopotamiyaga yondoshgan va Ikki daryo oralig’i bilan qadimdan juda yaqin madaniy-tarixiy aloqa qilib kelgan oblastlari bu madaniyatning eng qadimgi markazlari bulgan. Yozuvning ixtiro qilinishi shumer xalqining eng katta madaniy yutuqlaridan biri bo’lgan; Shumer yozuvi Uruq davrida, eramizdan avvalgi IV-ming yillikning boshlaridayoq paydo bo’lgan. Qadimgi zamondagi boshqa xalqlarning o’ziga alohida yozuv sistemasi paydo bo’lganidek Shumer yozuvi ham dastavval surat yozuv tariqasida vujudga kelgan, bunda ayrim surat belgilar aytilmoqchi bo’lgan so’zni rasm bilan ifoda etgan. Biroq ko’zga ko’rinadigan narsalar va hodisalarning eng qadimgi belgi-rasmlari yordami bilan bu oddiy surat yozuvda murakkab tasavvurlar va mavhum tushunchalarni tasvirlab bo’lmagan. Shu sababdan mirza bunday so’zlarni ifoda qilish uchun bir qancha turli xil belgilarni bir-biriga qo’shishi kerak bulgan. Masalan, «yig’lash» so’zini yozish uchun «ko’z» hamda «suv»ni bildiradigan belgilarni qo’shib ko’rsatish lozim bo’lgan. «Yomg’ir» suzi «yulduz» (osmon) va «suv» belgilarini bir-biriga qo’shish orqali bildirilgan. «Tug’ish» so’zi odatda «qush» va «tuxum» belgilarini bir-biriga qo’shish bilan ifodalangan. O’z-o’zidan ma’lumki, bunday yozuv murakkab, qo’pol va noqulay bo’lgan. Tilning murakkablashib borishi hamda juda ko’p xilma-xil so’zlarning va grammatik formalarning paydo bo’lishi yozuv sistemasini soddalashtirishni talab kilgan. Shu munosabat bilan qadimgi surat yozuvga (piktografiyaga) asos bulgan tasviriy prinsip yuqola borib, uning o’rnini so’zning tovush tomoni (fonema)ni yozma belgilar orqali ifoda qilish sistemasi asta-sekin ola borgan. Turmush sharoitlari, biror hujjatni tez yozish zaruriyati eng qadimgi zamonlardayok, shumeriylarning bu juda qadimgi surat yozuvini soddalashtirishni talab qilgan. Shu sababdan biror narsaning butunicha rasmini chizish urniga uning faqat eng xarakterli qismini chizib, sekin-asta rasmni chiziqli sxemaga aylantira borganlar. Misol uchun «ho’kiz» so’zini, odatda, ho’kiz kallasini tasvirlovchi sodda chiziq bilan ifoda qilganlar. Zamonlar o’tishi bilan belgilar «Blau lavhalari» deb atalgan lavhalardagi qadimgi Shumer yozuvlari sopol lavhalarga alohida usul bilan tushiriladigan bo’lgan, shu munosabat bilan tez yozish zarurati tug’ilgan va natijada yozuv belgilari yanada ko’proq sxemalashtirilgan hamda mixxat sistemasi ishlab chiqilgan. Belgilar hali qotmagan loy lavhalar ustiga uyib tushirilgan, bu belgilar bora-bora ilgarigi surat shaklini yuqotgan va zamonlar o’tishi bilan vertikal, gorizontal va egri tushirilgan pona mixlar yig’indisidan iborat turli xil formalar tusini olgan. Bobilliklar Shumer madaniyatining asosiy elementlari bilan birga, shumeriylar mixxatini ham qabul qilganlar, keyin esa Bobil savdosi va madaniyatining keng rivojlanishi tufayli, bu mixxat butun Old Osiyoga yoyilgan- Qadimgi Akkadda, Ossuriyada, Xett davlatida, Urartuda, Suriya va qadimgi Eronda ham mixxatdan foydalanilgan. Eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillik o’rtalarida mixxat xalqaro diplomatik yozuv sistemasiga aylangan. Hatto Old Osiyo podsholari bilan hamda Suriya va Finikiya knyazlari bilan juda ko’p xat yozishib turgan Misr fir’avnlari va amaldorlari ham mixxatdan foydalangan. Filologiya sohasida ba’zi bilimlar orttirish yœlidagi dastlabki intilishlar ham, amaliy ahamiyatga ega bo’lgan. Qadimgi Mesopotamiyada tillari butunlay boshqa- boshqa bo’lgan va o’zaro doim aloqa qilib turgan shumeriylar bilan Akkad semitlaridan iborat ikki qabilaning mavjudligi bu tillarni o’rganish uchun turli maktab qo’llanmalari tuzishni talab qilgan. Mixsimon burinli belgilar (sillabarlar)ning ruyxatlari shu maqsad bilan tuzilgan bo’lib, unda bu belgilarni shumer va akkad tillarida qanday o’qitish kerakligi ham kursatilgan. Shumer va akkad tillarida tegishli izohlar berib tuzilgan mixsimon ideogrammalar (butun- butun tushunchalarni ifodalaydigan ma’noli belgilar) ning ruyxatlari ham shunday ahamiyatga ega bo’lgan. Shu bilan birga, atoqli otlar yozilgan juda ko’p ro’yxatlar, tog’lar va mamlakatlarning nomlari, xudolar va ibodatxonalar, toshlar, o’simliklar, yog’och va teridan yasalgan narsalar va boshqalarning nomlari yozilgan ro’yxatlar xilma-xil sohalarda bilim orttirishga bulgan intilishni ko’rsatadi. Shuningdek bu ruyxatlar oddiy tarzda va ko’pincha amaliy suratda sistemaga solishning eng qadimgi boshlang’ich usullarini hamda bularni shumer yoki akkad tilini o’rganish maqsadida ishlatilganligini ko’rsatadi. Xattot (kotib)larning ana shu faqat spravka tariqasidagi qo’llanmalari bilan bir qatorda, maktablarning grammatik mashqlari ham saqlanib qolgan. Bunday grammatik mashqlar qadimgi Shumer shahridagi Nippur ibodatxonasining kutubxonasidan topilgan. Maktablar, Ibodatxonalar qoshidagi maktablar ana shu hamma bilimlarni tarqatadigan markaz bo’lgan. O’sha maktablar xattotlarni kelgusida qiladigan ishlarga tayyorlagan. Hattotlar ayni vaqtda kohin xam bo’lganlar. Bu maktablarda umumiy bilim berish bilan bir qatorda, birmuncha yuqoriroq maxsus ma’lumot ham berilgan. Umumiy ma’lumot yozuv va til o’rganish, arifmetika, geometriya va astronomiyadan elementar bilim olish shuningdek yulduzlarga qarab fol ochishdan iborat bœlgan. Nihoyat, din, huquq, medisina va muzikaning turli sohalarini o’rganish maxsus ta’lim sistemasiga kirgan. O’qitish sistemasi juda oddiy bo’lib, o’qituvchi bergan savollarga o’quvchilarning javobi, bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish, yozuv mashqlari va yodaki takrorlash bilan cheklangan. Marida o’tkazilgan qazishlar vaktida o’quvchilarga mahsus skameykalar qo’yilgan maktab binosi topilgan edi. Mesopotamiyada diniy-sehriy dunyoqarashlar chuqur singib ketgan bo’lishiga qaramay, kundalik turmush ehtiyojlari odamlarni tabiat hodisalarining ichki mazmunini obektiv ravishda tushunib olish uchun bu hodisalarni diqqat bilan kuzatib borishga majbur etgan. Buning natijasida abstrakt fikrlashning dastlabki, hali juda oddiy formalari asta-sekin paydo bo’lgan. Odam tabiatdagi bir-biriga o’xshash hodisalarni kuzatar ekan, hali ularni sistemalashtirishga dadil kirisha olmagan, asosan amaliy maqsadlarni ko’zda tutibgina hayvonlar, o’simliklar va toshlarning ro’yxatlarini tuzgan. Xo’jalik ehtiyojlaridan asta-sekin eng qadimgi fan kurtaklari, xususan matematika va astronomiya kurtaklari o’sib chiqqan. Mahsulot va mollarning miqdorini, og’irligini o’lchash, ish kuchlari miqdorini aniqlash, binolar hajmini belgilash, dalalarning er yuzasini hisoblab chiqarish zaruriyati eng qadimgi matematik hisoblarning paydo bo’lishiga va bu sohada tegishli bilimlarning to’planishiga hamda arifmetika va geometriyaning tug’ilishiga olib kelgan. 2.Mesopotamiyada yashagan qadimgi xalqlarning matematika sohasidagi bilimlarining asosi eng qadimgi shumeriylar zamonida yaratilgan, jumladan asosi 5, 6, 10 sonlari hamda ularning ko’paytmalari 30 va 60 bo’lgan sanoq sistemalari ham o’sha qadimgi shumeriylar zamonida maydonga kelgan. Qo’l panjasiga qarab sanash, ya’ni birdan beshgacha sanash hisoblashning eng oddiy usuli bo’lgan. Birinchi beshta sonning shumeriycha atalishi buni ko’rsatib turadi. 6, 7, 8 va 9 sonlarining nomlari beshni tegishli qo’shimcha songa qo’shish natijasida tuzilgan (6= 1+5; 7 = 2 + 5; 8 = 3 + 5; 9 = 4 + 5). Hisoblashning oltmishlik sistemasi ham shumeriylar davrida yaratilgan, bu sistemaning asosiy birligi 60, 602 = 3600 va 603 = 216000 bulgan. O’nlik sistemasining kurtaklari shumeriylar davrida, ya’ni 10 ni ifodalovchi alohida suz va mixxat paydo bo’lgandan keyin vujudga kelgan. Akkadda va Osuriyada 100 va 1000 ni ifodalash uchun alohida belgilardan foydalanganlar, bu esa o’nlik sistemasining rivojlanganini ko’rsatadi. Hisoblashning o’nlik va oltmishlik sistemalarining uziga xos usul bilan qo’shilishi 10,600 va 36000 raqamlarini, shuningdek bu raqamlarni ifodalovchi belgilarni ajratish zaruriyatini tug’dirgan. Hisoblashning turli xil sistemalarining o’ziga xos bir tarzda birga ishlatilishi va kombinasiyalari yilning 360 kunga va doiraning 360 bo’lakka bo’linishida o’z ifodasini topgan. Matematika tekstlari shumeriylar davridayoq matematikaning ancha taraqqiy qilganligini ko’rsatadi. Bu tekstlarda alohida formulalar bilan darajaga ko’tarish, kvadrat va kub ildizlar chiqarish va hatto hajmlarni hisoblash ham tilga olinadi. Progressiya prinsipi ham ma’lum bo’lgan, deb o’ylash mumkin, 16 ga ortib boradigan arifmetik progressiya va 2 ga kamayib, boradigan geometrik progressiyaning tilga olinishi shu prinsipning mavjud bo’lganligidan darak beradi. Hisoblashlarda kasrlar, ko’pincha surati birga teng bo’lgan kasrlar qo’llanilgan. Ammo 2/3, 5/ye kasrlar, shuningdek 3/6, 4/b va 5/6 kasrlarni belgilash uchun ishlatilgan shumeriycha nomlar ham uchraydi. 180 ming raqamigacha (ko’paytishda) ko’paytirish, qo’shish va olish yuzasidan tayyor jadvallar bo’lganligi bu qadimgi matematikaning sof amaliy xarakterda ekanligini ko’rsatib turadi, bu jadvallar arifmetik amallarni tezda hal etishda mirzaga yordam bergan. 2/3 dan 81 gacha bo’luvchilari bo’lgan buluv jadvallari ham saqlanib qolgan. Akkad davridan qolgan dala planlarida er bo’laklarining yuzi aniq o’lchab ko’rsatilganligi geometriya sohasidagi birinchi ma’lumotlar qishloq xo’jaligining rivojlanishi munosabati bilan va er uchastkalarini tez-tez o’lchab turish zaruriyati orqasida paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Egri-bugri bo’lgan dala yuzasini xisoblab chiqarish uchun bu er maydoni bir qator to’g’ri burchaklar, uch burchaklar hamda trapesiyalarga bulingan va har bir shaklning yuzasi alohida o’lchangan va keyin hosil bulgan sonlar quo’ilib, uchastkaning umumiy yuzasi aniqlangan. Astronomiya Vaqtni hisoblash zaruriyati kalendar sistemasining belgilanishiga sabab bo’lgan, bu esa astronomiya sohasida ma’lum bilimlarni talab qilgan. Birqancha astronomik ma’lumotlar Shumer-Akkad davridayoq to’plangan. Bu davrdan qolgan katta astronomik asarda ancha-muncha astronomik kuzatishlar, xususan dunyoning to’rt iqlimi to’g’risidagi tasavvur keltirilgan. Bu astronomik ma’lumotlar o’sha davrda juda keng tarqalgan. Masalan, ba’zi nomlarning tarkibiga planetalarning nomlari kiritilgan. Shumer va Bobilning astronom- kohinlari o’z observatoriyalarining tepalaridan turib quyosh, oy va yulduzlar harakatini kuzatganlar; observatoriyalar odatda ibodatxonalarning etti pog’onali minora-zikkurati tepasidagi maydonchada joylashgan. Bunday minoralarning xarobalari Ikki daryo oralig’ining barcha qadimgi shaharlaridan: Ur, Uruq Nippur, Akkad, Bobil va boshqa shaharlardan topilgan. Ko’p asrlar davomida olib borilgan astronomik kuzatishlar natijasida juda ko’p bilim to’plangan. Bobil kohinlari yulduzlarni beshta planetadan ajrata bilganlar va bu planetalarning alohida nomlari bulgan. Planetalarning orbitalari am ma’lum bo’lgan. Butun yulduzlar osmoni zodiakning bahordagi nuqtasidan boshlab 15 qismga bo’lingan. Yulduzlar yulduz turkumlariga bo’lingan. Ekliptika ham aniqlanib, 12 bo’lakka va shunga muvofiq 12 zodiak yulduz turkumlariga bo’lingan. Bularning nomlari keyingi vaqtlargacha saqlanib kelgan. Planetalar, yulduzlar, kometalar va meteorlar hamda quyosh va oy tutilishi yuzasidan olib borilgan kuzatishlar rasmiy hujjatlarda qayd etilgan. Turli yulduzlarning kulminasion paytlari kuzatilganligi va ular qayd etilganligi, shuningdek kulminasion davrlar o’rtasidagi vaqtning hisoblab chiqarilganligi astronomiyaning yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Bobil astronomiyasining eng yuksalgan zamoni eramizdan avvalgi VIII—VI asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda Bobilning astronom - kohinlari juda ko’p astronomiya bilimi to’plaganlar, preqyessiya (tun va kun baravar bo’ladigan vaqtni oldindan bilish) haqida tasavvurlari bulgan va hatto quyosh hamda oy tutilishini oldindan ayta bilganlar. Astronomiya sohasidagi elementar bilimlar Bobil kohinlarining o’ziga xos kalendar sistemasi tuzishlariga imkon bergan. Bu kalendar sistemasi qisman oy fazalarini doim kuzatib borish natijasida hosil qilingan ma’lumotlarga asoslangan. Vaqtni hisoblashda sutka (bir kecha-kunduz), qamar oyi hamda 354 kundan iborat yil asosi kalendar birligi qilib olingan. Bir sutka uch qorovullik kechaga va uch qorovullik kunduzga bo’lingan, bunda sutkaning boshlanishi odatda kun botgan vaqtdan hisoblangan. Shu bilan birga, har bir sutka 12 soatga va har bir soat 30 minutga bo’lingan. Shunday qilib, sutka 12 ta katta va 360 ta kichik bo’lakka bo’lingan. Bu esa Bobil matematikasi, astronomiyasi va kalendari sistemasiga asos qilib olingan oltilik sanoq sistemasiga mos keladi. Doira, sutka va yilni 12 ta katta va 360 ta kichik bo’lakka bo’lishga urinish kalendarda ham aks etganligi ko’rinib turibdi. Har bir qamar oyining boshlanishi va shunga muvofiq ravishda uning davom etish muddati har gal tajriba asosida, maxsus astronomik kuzatishlar natijasida belgilangan, chunki har oy albatta yangi oy tug’ilgan kundan boshlanishi lozim bo’lgan. Kalendar yili bilan tropik yili o’rtasidagi tafovut 11 kundan sal oshiqroq (to’g’risi, 11 kunu 5 soat 48 minut 46 sekundga baravar) bo’lgan. Bu hatto vaqt-vaqti bilan qo’shimcha oy qo’shib borish yuli bilan to’g’rilanib borgan, yilga qo’shimcha oy qo’shish esa Xammurapi davrida markaziy davlat hokimiyatining maxsus buyrug’i bilan amalga oshirilgan. 3. Medisina va veterinariya sohasida ham sekin-asta bilimlar ham to’plana borgan. Bobil medisinasi Xammurapi zamonidayoq maxsus tarmoqlarga- xirurgiya, ko’z og’riqlarini davolash va hokazolarga bo’lingan. Anatomiya juda past darajada bo’lgan; hakimlar (vrachlar) kasallik alomatlarini aniqlash yordamida diagnozni qo’yishda faqat eng muhim a’zolardagi, masalan, yurak, jigar, buyrakdagi kasalliklarnigina aniqlay olganlar. Lekin vrachlar kasalning hamma alomatlarini belgilash yuli bilan kasalga aniq diagnoz quyish zaruriyatini juda yaxshi tushunish bilan birga, kasalliklarni obektiv ravishda urganishga va kasalliklarga qarshi samarali kurashga urina boshlaganlar. Chunonchi, Bobil koxinlari kasal joydagi ogriqni «boglab quyish bilangina tuxtatib bulmaydi va agar vrach kasallikning qanday kasal ekanligini bila olmasa... bemorni ulim changalidan qutqaza olmaydi deb xisoblaganlar. Asosan keyingi zamonlarga oid bulgan medisina tekstlarida qorin va ichak yullaridagi, nafas olish a’zolaridagi turli kasalliklar (tumov, balgam tashlash, burundan kon oqish) ning alomatlari va bod kasali (burinlarning zirqirab og’rishi) alomatlari bayon qilingan. Kupincha bezgakning alomatlari: isitma, junjish, qaltiroq bosish, sovuq ter bosishi bayon kilinadi. Falajga olib kelgan «sanchiq» alomatlari juda obrazli qilib bayon etiladi: «falaj odamning lablari qiyshayib ketgan, ko’zi yumilgan bo’ladi... og’zini ocha olmaydi va gapira olmaydi». Bobil vrachlari boshqa kasalliklarni: ko’z, quloq og’riqlari, shish, teri kasalliklari (moxov), yuraq buyrak kasalliklari, sariq suv kasalliklari, siydik yo’li-tanosil kasalliklari va xotin-qizlar kasalligi, hatto asabiy yoki «baxtsizlik tufayli ruhiy tushkunlik» natijasida yuz beradigan ruhiy kasalliklarni ham davolashga harakat qilganlar. Davolashga oid asarlarda, ba’zan, odamning «ko’zi tinib», «behush bo’lib yiqilishi» tilga olinadi. «Chakka tomirlari» degan alohida kasallik ochiq-ravshan tasvirlanadi, bu kasallik miyaga, kisman ko’zga (bunda ko’z qorachig’i xiralashadi) qon quyilishi bilan bog’liq bo’lsa keraq. Bu kasallikning eng muhim alomatlari shundan iboratki, bunda «odamning chakka tomirlari tepa boshlaydi, qulog’i g’uvullaydi, ko’zlari charaqlab yonadi, orqa miyasi (ensasi) mijirlab og’riydi, yuragi o’ynaydi va oyoqlari bo’shashib, darmonsiz bo’lib qoladi». Medisinaga oid saqlanib qolgan tekstlarda kasalliklarni ma’lum sistemaga solishga urinilganini ko’rish mumkin, ammo bunda aniq bir izchillik yœq. Chunonchi, nafas olish organlariga oid kasalliklar umumiy bir sarlavha bilan, yoki to’g’rirog’i: «Og’izdan nafas olish qiyinlasha borganda» degan kirish so’zi bilan bayon etilgan. Jigar va o’t pufagi kasalliklarining tafsiloti ham alohida bo’limlarda birlashtirilgan; nihoyat, tafsilotiga ko’ra, revmatizm yoki podagraga o’xshab ketadigan «yuroi tomir» kasalligi alohida tavsif qilingan. Mana shu barcha kasalliklarni davolash uchun juda ko’p va xilma-xil vositalar qo’llanilgan. Bu vositalar orasida turli-tuman dorilar (ba’zan juda ham murakkab dorilar) eng muxim o’rin tutgan. Dorilardan tashqari, ishqalash, kompress, uqalash va yuvish usullari ham qo’llanilgan. Medisinada suv bilan yog’ning keng ko’lamda ishlatilganini shundan ham bilsa bo’ladiki, hakim (vrach) so’zining aynan tarjimasi «suv ustasi» yoki «yog’ ustasi» demakdir. Bu hol qisman diniy-sehriy e’tiqodda suv bilan yog’ning keng ishlatilganligi bilan ham borliqdir. Zero, tabiblar xudosi Ninazu va uning o’g’li xudo Ningishzidalar œz navbatida suv va er ilohlari xam xisoblanganlar. Xudo Ningishzidaning belgisi esa hassaga chirmashib turgan ilon bo’lib, u medisina timsoli sifatida shu vaktgacha saqlanib kelmokda. Adabiyotlar ro’yhati Bolgrad-Levin T.M. “Drevniye sivilizasii” M. 1989 Drevniy Vostok “Istoriya, filosofiya, religiya, iskusstvo” M. 1996 Virgenskiy V.S “Istoriya nauki i texniki” M. 1977 Kuznesova N.I “Nauka v istorii” M. 1982 Mavzu bo’yicha savollar: Mesopotamiyada yozuv va ilm dargohlarini yuzaga kelishi, imiy bilimlarning shakllanish shart sharoitlarini nimada deb tushunasiz?. Mesopotamiyada astronomiya va matematika fanlari ravnaqining natijalari haqida tushuntirib bering. Tibbiyot va veterinariya fanlarini tahlilab bering. 3-Mavzu: Qadimgi Misr fani va madaniyati. REJA: Misrda yozuv va ilm dargohlarini yuzaga kelishi. Ilmiy bilimlarning shakllanish shart- sharoitlari. Misrda astronomiya va matematika fanlari rivoji Medisina va veterinariya fanlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Misr, madaniyat, yozuv, iyeroglif, «Nasihatnomalar», «Mirzalar maktabi», matematika, «Matematika papirusi», belgilar, Astronomiya, yulduzlar, beshta sayyora, Misr kalendar yili, Misr medisinasi, tabiblar, genekologiya, xirurgiya va kuz kasalliklari. Eramizdan 4000 yil ilgari vujudga kelgan Misr madaniyati jahondagi eng qadimgi madaniyatlardan biri bo’lib, Qadimgi Misr madaniyati bir qator rivojlanish bosqichlarini bosib o’tgan. Uning gullab yashnash davri asosan, (er.avv.28- 23asrlar), O’rta(er.avv 21-18asrlar.) va Yangi Podsholiklar (er.avv 16- 11asrlar)davriga to’g’ri keladi Qulay tabiiy sharoitlar bu erda moddiy madaniyat va texnikaning juda barvakt taraqqiy etishiga yordam bergan. Sun’iy sug’orish ishlariga bo’lgan benixoya zo’r extnyoj juda qadim zamonlardayoq kanallar, to’ђonlar, dambalar va dastlabki vaktlarda oddiy pishang bilan ko’tariladigan bosmalar, keyinchalik esa charxpalaklariing murakkab sistemasini barpo etishga majbur qilgan. Bularning barchasi asta sekin yozuv, ilmiy bilimlarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Shumer, qadimgi hind, qadimgi xitoy yozuvi va boshqa shu kabi eng qadimgi yozuv sistemasiga o’xshab Misrning qadimgi ieroglif yozuvi ham o’z holicha ibtidoiy davrdagi eng oddiy rasm va shakllardan paydo bo’lgan. Keyinchalik ieroglif sifatida taraqqiy etib keng qo’llanila boshlandi. Ilm-bilimlar to’planib borgan va alohida maktablarda avloddan-avlodga utib borgan. Bu maktablarning ko’pchiligi yo mirzalar tayyorlab chiqaradigan saroy maktablari bo’lib, unda aristokrat-quldorlarning bolalari o’kigan, yoki markaziy mahkama qoshidagi alohida maktablar bo’lib, unda muayyan mahkama, masalan, podsho xazinasi uchun amaldor-mirzalar tayyorlangan. Bu maktablarda intizom juda kattiq bo’lgan va bu intizom tan jazosi vositasi bilan mustahkamlangan, maxsus «Nasihatnomalar» vositasi bilan uqtirilgan. Masalan, bir «Nasihatnoma» ning avtori bunday deydi: «Ey mirza, dangasalik kilma, yo’qsa qattiq jazoga duchor bo’lasan. huzur-halovatga ko’ngil qo’yma, yuz tuban ketasan. Ko’lingda doim kitob bo’lsin, uni ovoz chiqarib o’qigil va o’zingdan ko’p biladiganlar bilan maslahatlashib ish tut. O’z sohasini suvdek ichib olgan mirza baxtlidir... Bir kunni ham yalqovlik bilan o’tkazma, yo’qsa kaltak eysan. Axir bolaning quloђi elkasida bo’ladi-da, qachon ursang, shunda qulog’iga gap kiradi. Doim maslahat bilan ish qil va buni esingdan chiqarma. Yoz va yozuvdan sira zerikma». O’quvchilarni asosan og’ir va murakkab savodga o’rgatganlar, ularni maxsus husnixat namunasiga karab har kuni salkam uch sahifa yozishga majbur etganlar. O’quvchi imlo qoidalarinigina emas, balki murakkab husnixat va stilistikani ham chuqur o’zlashtirishga majbur bulgan. Endi savod o’rgana boshlagan mirzalarning mashqlari yozilgan tekstlar bizning zamonamizgacha saklanib dolgan, bular asosan tarbiyaviy maqsadni kuzatgan nasihatlardan iborat, *unda puxta yozilgan va ibrat bo’ladigan gaplar yozilgan. namunalar ham saqlanib qolgan. Nihoyat, Misrda oliy tipdagi «Mirzalar maktabi» ham bo’lgan, ular «turmush uyi» yoki «hayot uyi» (peranx») deb atalgan. Bunday «turmush uyi» xarobalari fir’avn Exnatonning qadimgi poytaxtidan topilgan. Kundalik hayotdagi extiyojlar, xo’jalik va ayirbosh savdosining rivojlanishi va tabiatni kuzatib borish natijasida dastlabki ilm-bilimlar to’plangan. Jami bu bilimlarning hammasi ham amaliy xarakterda bo’lgan. Masalan, tematika sohasidagi eng qadimgi bilimlar shunday turmushdagi amaliy ishlar bilan chambarchas bog’langan bo’lib, tanobchi va binokorlarning ishini osonlashtirishda xizmat kilgan. Masalan, Amenemxet II ning nomlar chegarasini «kitoblarda aytilgan va qadimgi yozuvlarda ko’rsatilgan» asospanib belgilanganligini bilamiz. Chegaralarni maxsus tanobchilar ma’lum hisoblarga asoslanib belgilaganlar va so’ngra ularni yozib qo’yganlar. Maqbaralarda saqlanib qolgan va er o’lchaydigan maxsus arg’amchi bilan er o’lchab berilayotganligini tasvirlovchi rasmlar bundan dalolat beradi. Matematika masalalarining mazmuniga qaraganda arifmetika va geometriya sohasidagi bilimlardan er maydonini aniqlash, g’alla uyumining qancha kelishini yoki don saqlanadigan ombor sig’imini aniqlash uchun foydalanilgan. Nihoyat, misrliklar matematika sohasida orttirgan bilimlari tufayli, joyning sxematik kartasini va primitiv chertyoj chizishni bilganlar. Ko’pdan-ko’p muhtasham binolar, ayniqsa piramidalar matematikaning, xususan geometriyaning binokorlikda, qurilish ishlarida juda katta ahamiyatga ega bo’lganligini ko’rsatadi, chunki piramidalarni fakat bir qancha aniq hisoblar asosidagina ko’rish mumkin bo’lgan. 2.Matematika. Qadimgi Misrda, ayniqsa O’rta Podsholik davrida matematika bilimlarining rivojlanganligidan o’sha zamondan qolgan juda ko’p matematik tekstlar, xususan Moskvada saqlanadigan «Matematika papirusi» dalolat beradi. Misrda matematika sohasida erishilgan katta muvaffaqiyatlardan biri o’nlik sanoq sistemasining taraqqiy qilganligidir. Misr yozuvida, 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000 va hatto millionni ham bildiruvchi alohida alomatlar bo’lgan; hayron bo’lib qo’lini ko’tarib turgan kishi surati millionni bildirgan. Misrliklardagi uzunlik o’lchovining o’ziga xos birligi misrliklar matematikasi uchun juda xarakterlidir. Barmoq, kaft, tovon, tirsak ana shunday uzunlik o’lchovi birligi bo’lib, Misr matematigi ular orasida ma’lum munosabatlar belgilagan. San’atda matematika bilimlaridan keng ravishda foydalanilgan. Misr rassomi tekislik yuzasiga kishining rasmini chizmoqchi bo’lsa, dastlab to’rt burchak qilib tur chizgan va matematikadan foydalanib, kishi tanasidagi a’zolar uzunligining nisbatini aniqlagandan keyin, shu asosda haligi tur ustiga kishining rasmini chizgan. Arifmetikada sodda to’rt amalni qo’llanish usuli misrliklar matematikasining bir qadar primitiv bo’lganligini ko’rsatadi. Masalan, ko’paytirishda amallarni ketma-ket bajarish usulidan foydalanilgan. Chunonchi, misrlik sakkizni sakkizga ko’paytirmoqchi bo’lsa, sakkizni paydar-pay to’rt marta ikkiga ko’paytirgan. Bo’luv ko’paytirish yo’li bilan qilingan. Masalan, 77 sonini 7 ga bo’lganda, 77 sonini hosil qilmoq uchun 7 ga ko’paytiriladigan sonni topish lozim bo’lgan. Misrda amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan geometriya juda ham tarakqiy qilgan. Misr matematiklari to’g’ri to’rt burchak uch burchaq xususan teng yonli uch burchaq trapesiyaning yuzini va hatto doiraning yuzi P ga teng bulib, u 3,14 qiymatni qabul qilishini ham hisoblay bilganlar. Moskvada saqlanadigan «Matematika papirusi» da kesik piramida va yarim sharning hajmini hisoblab chiqarish yuzasidan ishlangan murakkab masala saqlangan. Qadimgi misrliklar algebradan ham ba’zi bir eng oddiy bilimlarga ega bo’lganlar, ular bir noma’lumli tenglamani hisoblab chiqara bilganlar; noma’lumni misrliklar «uyum» («don uyumi» bo’lsa kerak) so’zi bilan ta’riflaganlar. P-belgisi ulkan inshootlar piramidalar bunyod etishda qo’llanilib, P-belgisi mil.avv 1700 yil oldinoq qo’llanila boshlangan. Zero P-belgisi uchragan Rinda papirusi ham shu davrga oid bo;lib u 1855 yilda shotland arxeologi Genri Rinda tomonidan topilgan. Astronomiya sohasida ham qadimgi misrliklar ba’zi bir bilimlarga ega bo’lganlar. Osmondagi yulduzlarni doim kuzatish natijasida planetalarni yulduzlardan ajrata bilganlar va hatto ular yulduzlar osmonining kartasini ham tuzganlar. Yulduzlarning shunday kartalari har xil binolarning, ko’proq maqbara va ibodatxonalarning shiplarida saqlanib qolgan, XVIII dinastiya a’yonlaridan Senmut maqbarasining naqshlangan shipi qadimgi misrliklarda bo’lgan bunday «astronomiya kartalari» ning eng yaxshi namunalaridan biridir. Shipning shimoliy qismi markazida Katta va Kichik Ayiq yulduzlari hamda misrliklarga ma’lum bo’lgan Qutb Yulduzini ajratish mumkin, osmonning janubiy qismida esa simvolik figuralar tarzida Orion va Sirius (So-tis) yulduzlar turkumi ko’rsatilgan, qadimgi Misr rassomlari yulduzlar turkumi va yulduzlarni doim shunday simvolik figuralarda tasvir etganlar. XIX va XX dinastiyalarga mansub podsho maqbaralarining shiplarida ham yulduzlarning ajoyib kartalari va Yulduzlarning joylanishi ko’rsatilgan ajoyib jadvallar saqlanib qolgan. Meridian tomonida o’tirgan ikkita misrlik kuzatuvchi Yulduzlarning joylanishini ko’rsatadigan bunday jadvallar vositasi bilan hamda mo’ljalga oladigan, passaj asbobidan foydalanib, kechasi vaqtni belgilagan. Misrliklarga beshta sayyora ma’lum bo’lib, bular Yupiter, Saturn, Mars, Merkuriy i Veneradir. Yupiter, Kunduzi esa vaktni quyosh soati yoki suv soati (eng keyingi «klepsidra») vositasi bilan bilganlar. Yulduzlarning joylanishini ko’rsatadigan qadimgi kartalardan ancha keyingi davrlarda, grek-rim davrida ham foydalanganlar; bunday kartalar keyingi Edfu va Dender ibodatxonalarida saqlanib dolgan. Astronomiya bilimlari asosida misrliklar alohida kalendar tuzganlar. Misrliklarning kalendar yili 12 oyga bo’lingan va har bir oy 30 kundan iborat bo’lgan, yil oxiriga esa yana 5 ta bayram kuni qo’shilgan, shunday qilib, bir yilda jami 365 kun bo’lgan. Shu tariqa Misr kalendar yili tropik kalendardan chorak sutkaga qolib borgan. U hatto 1460 yil davomidz 365 kunga, ya’ni rosa bir yilga teng bo’lgan. Misrda medisina va veterinariya Misr medisinasi rivojiga Messopotamiya medisinasi katta ta’sir ko’rsatib o’z navbatida Misr tibbiyoti Gresiya va Rim tibbiyoti rivojiga ta’sir o’tkazgan. Misr medisinasi haqida bizgacha qadimgi Gresiya olim va faylasuflari jumladan Gerodot, Diodor, Polibiy, Plutarx, Strabon asarlarida, shuningdek misrlik Manefon asarlaridan parchalar etib kelgan. Bundan tashqari O’rta Podsholik zamoniga oid bir qancha tekstlarda har xil kasalliklarni davolash uchun reseptlar ro’yxati berilgan yozuvlar topilib, ushbu to’plam kasal bolalarni davolovchi tabiblarga, onalarga va tarbiyachilarga atalgan. Bu to’plamda juda ko’p sehr-jodular bilan birga, o’ziga xos g’alati reseptlar, jumladan, ona sutini saqlash va ko’paytirish vositalari uchraydi. Ularni o’rganishda bostonlik farmakolog Uors Istis tadqiqotlari muhimdir. Shunday qilib, davolashda dori-darmon bilan birga sehr-duolar o’qittirish, qaytariq qildirish kabi rasmlar ham qo’llanilgan. Ammo odam a’zolarining o’rganilishi (mo’miyolash vaqtida murdani yorish munosabati bilan odam a’zosini o’rganish ancha osonlashgan) tabiblarga kishi organizmining tuzilishi va ishlashi to’g’risidagi masalaga ozmi-ko’pmi to’g’ri yondoshish imkonini bergan. Shu tariqa, anatomiya sohasidagi dastlabki bilimlar paydo bo’lgan va bu bilimlar bir qancha anatomiya terminlarida qayd etilgan. Manefon ma’lumotiga ko’ra dastlabki odam anatomiyasi Atotis (II- sulolaning ikkinchi hukmdori) tomonidan tuzilgan. Ba’zi medisina tekstlarida davolashning o’ziga xos metodikasi ham berilgan, bunda tabibdan kasalni atroflicha ko’rish, kasal alomatlarini bilish, diagnoz qo’yish va davolash usulini aniqlashni talab qilgan. Aftidan, kasalning tuzalishi mumkinligini tabibning unga ochiq aytishini talab qilgan tabiblik etikasi ham bo’lgan; bunda tabib kasalga nisbatan quyidagi uch formuladan bittasini qo’llanishi lozim bo’lgan: «1) Bu kasalni men tuzatishim mumkin; 2) bu kasalni ehtimol tuzatishim mumkin bo’lar; 3) Bu kasalni men tuzata olmayman». Tabiblar ayrim guruh kasallar yuzasidan ixtisoslashgan. Ginekologiya, xirurgiya va ko’z kasalliklarini davolash to’g’risida alohida tib kitoblari paydo bo’lgan. Ba’zi bir kasalliklarning, ularning alomat va ko’rinishlarining ancha aniq bayon etilganligi misrliklarda diagnostika sohasida bir qadar bilimlar bo’lganligi haqida fikr yuritishga imkon beradi. Masalan, Misr medisina tekstlarida me’da-ichak kasalliklari (dizenteriya), nafas yullaridagi kasalliklar (eski yo’tal, ziqnafas), qon ketishi, bod, skarlatina, ko’z kasalliklari (katarakt •—«ko’z-da suv ko’tarilishi»), teri kasalliklari (gangrena, oyog’dagi shishlar, suvli temiratki), «bir kunlik shish» (buning asosiy alomati shu bo’lganki, «butun badanni yoki badandagi shish bor joyni qattiq qichuv bosgan») va boshqa har xil kasalliklar mufassal bayon etilgan. Ginekologiyadan alohida qo’llanmalarda barvaqt va kechikib turish hollari tasvir etilgan, shuningdek «tug’ishi mumkin bo’lgan xotinni tug’ishi mumkin bo’lmagan xotindan farq qilish» vositasi ko’rsatilgan. Qadimgi Podsholik zamoniga mansub maqbaralardan birida har xil (qul, oyoq, tizzani) operasiya qilishni aks ettirgan tasvirlar saqlanib qolgan. Keyingiroq vaqtlarda xirurgiya ancha yuksak darajada taraqqiy qilgan. Xirurgiya to’g’risidagi muhim bir asarda badandagi turli a’zolarning: bosh suyagi, burun, iyak quloqlar, lab, bo’g’iz, hiqildoq, o’mrov suyaklari, elka suyagi, ko’krak qafasi, umurtqa pog’onasining shikastlanishi va jarohatlanishi mufassal bayon etilgan. Ba’zi kasalliklarning nomi va ko’p tajribaga asoslangan resepturasi Misr medisinasining ancha yuksak darajada taraqqiy qilganidan dalolat beradi; antik dunyoning medisina sohasida asar yozgan avtorlari Misr medisinasining bu muvaffaqiyatlaridan keng ravishda foydalanganlar. Qon aylanishi to’g’risidagi, yurakdan tarqalib ketadigan va misrlik tabibning fikricha, kishi organizmining hayotida va kasalliklar prosessida ma’lum rol o’ynaydigan «22 tomir» to’g’risidagi ta’limot ilmiy xulosalar chiqarish uchun dastlabki urinishlar bo’lganini ko’rsatadi. Mavzu bo’yicha savollar: Misrda yozuv va ilm dargohlarini yuzaga kelishi va ilmiy bilimlarning shakllanish shart- sharoitlarini qanday izohlab berasiz? Misrda astronomiya va matematika fanlari rivojining sababalari nimada? Medisina va veterinariya fanlari rivoji sabablarini aytib bering. Adabiyotlar ro’yxati Abdunabiyev A. “Vklad v mirovuyu sivilizasiyu” T.1998 Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva” M.1956 Bolgrad-Levin T.M. “Drevniye sivilizasii” M. 1989 Istoriya drevnego mira - Rassvet drevnix obshyestv, upadok drevnix obshyestv. M. 1988 4-Mavzu: Qadimgi Hindiston va Xitoy fani. Reja: Qadimgi Hind fani rivojining tarixiy sharoitlari. Eramizdan avvalgi 2 ming yillikda Hind fani. Eramizdan avvalgi 1 ming yillik va eramiz arafasida Hind fani. Qadimgi Xitoy fanining vujudga kelishi va qadimgi Xitoy fanining Shan-In bosqichi. Qadimgi Xitoy fanining Chjou, Sin va Xan bosqichlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Hindiston va Xitoy tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Mohinjo-Doro, Xarappa, Hind iyeroglif yozuvlari, dastlabki ilmiy bilimlar, Regveda, Samaveda, Yajurveda, Atxarvaveda, Braxmanlar, Aranyaklar, Upanishadlar, Vedalardagi tibbiy ma’lumotlar, Samxita Choraka va Sushrut tibbiy traktatlari, «Ramayana» va «Moxabxarata» dostonlari, Apastamba va Manu qonunlari, Artxashastra traktatlari va Ashoka ediktlari: Ilk Xitoy iyeroglif yozuvlarining vujudga kelishi, Sya, Shan, In, Chjou, Sin, Xan, shoyi kitoblar, qog’ozning ixtiro qilinishi, Qadimgi Xitoyning ilk yozma asarlari: «Chun-Syu», «Shi-szin» va «Shu-szin», Van-Chun va Van Man islohatlari, falsafa, geografiya, astronomiya va tibbiyot fanlarining rivoji. Hind sivilizasiyasi. Qadimgi Hindiston ham Misr, Mesopotamiya, Xitoy kabi dastlabki sivilizasiya markazlaridan hisoblanadi. Qadimgi Hind madaniyati poydevori ibtidoiy davrlardayoq qurilgan bo’lib, u eramizdan avvalgi III-ming yillikning ikkinchi yarmida, II-ming yillikning birinchi yarmida gullab yashnaydi va eramizdan avvalgi I- ming yillikda eng yuksak darajaga yetadi. Qadimgi Hind madaniyati ko’shni xalqlarning madaniy taraqiyotiga xam anchagina ta’sir ko’rsatgan. Arxeologik manbalarga ko’ra Hindistonda bundan 500-300 ming yillar avval yashagan odam qoldiqlari topilgan. Er.av. V-ming yillikning oxiri-IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orish asoslangan dehqonchilik markazlarining vujudga kelishi natijasida keyingi ming yillikda ilk shahar-davlatlar vujudga kelgan. Bulardan eng yiriklari Hind daryosi o’rta oqimida joylashgan Mohinja-Daro va Panjob viloyatida joylashgan Xorappa shahar-davlatlardir. Shimoliy-G’arbiy Hindistondagi bunday shahar-davlatlarning mavjudligi haqidagi eng qadimgi yodgorliklar er.av.III-ming yillikga oiddir. Hind yozuvining eng qadimgi asarlari Shimoliy Hindistinda urug’lik tuzumining yemirilishi davridan boshlab eng qadimgi quldorlik davlatlarining paydo bo’lganiga qadar ilmiy bilimlarning paydo bo’lishi va juda qadimgi shakllanish jarayonini kuzatib borishga imkon beradi. Moxinjo –Daro va Xoranna shahar harobalaridan topilgan iyeroglif yozuvlar shuni ko’rsatadiki, er.av.III-ming yillikdayoq Hindistonda o’ziga xos ravishda vujudga kelgan su’atli yozuv mavjud bo’lgan. Kundalik hayotda bo’lgan ehtiyojlar hindlarni juda qadimgi zamonlardayoq tabiatda turli hodisalarni tartibli suratda kuzatib borishga majbur etgan. Tibiyot, astronomiya va matematika sohasidagi dastlabki bilimlar ana shu tariqa vujudga kelgan. Qadimgi Hindistoning tarixi va madaniyatini o’rganishda qidimgi hindlarnining «Veda» deb ataladigan diniy to’plamlari katta ahmiyatga egadir. Qadimgi Hindistoning bu muqaddas kitoblari er.av.II-ming yillikka iod bo’lib, ular to’rtta katta to’plam (samxita)dan iboratdir; bular: Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarvaveda deb ataladi. To’rtinchi to’plam,ya’ni Atxarvaveda eng keyin vujudga kelgan bo’lib, keyingi dastlabki uch to’plamga qo’shilib ketgan. Bu to’plamlarning eng qadimiysi Rigveda bo’lib, u xudolarga bag’ishlangan diniy madhiya (gimn)tardan iboratdir. Boshqa to’plamlarda, jumladan Yajurvedada qo’shiqlar va madhiyalar bilan birga, ibodatxonalarda va diniy marosimlarda o’qiladigan duolar, shunindek ichimlik (may) xudosi Som sharafiga o’qiladigan duolar ham uchraydi. Shunday qilib vedalar er.av. II-ming yilik o’rtalarida Shimoliy-G’arbay Hindiston xalqlarining, shunindek bu yerga bostirib kirgan oriy qabilalarning ham ijtimoiy tuzumi, xo’jalik va madaniy hayoti haqida ko’pgina ma’lumotlarni aniqlashga imkon beradi. Vedalar matnlarining ming yilliklar mobaynida bir qadar o’zgartirilganligi ularning eng qadimgi matnlarining saqlanib qolmaganligi va borgan sari tushunilish qiyinlashib borgani tufayli, er.av.VIII- asirdan boshlab Vedalar diniy marosimlarini tushuntirib beruvchi «Braxmanlar»; har xil diniy-falsafiy fikrlardan iborat bo’lgan «Aranyaklar» va o’ziga xos traktlardan iborat bo’lgan «Upanishadlar» ayniqsa ko’proq mashhurdir. Diniy dunyoqarash hukmron bo’lgan davrda Qadimgi Sharqdagi boshqa xaqlarda bo’lgani kabi qadimgi hindlarda ham fanning boshlang’ich formalari diniy etiqodlar va tassavurlar bilan tirmashib ketgan. Shuning uchun tibiyot fani to’g’risidagi eng qadimgi ma’lumotlar diniy Veda to’plamlarida, jumladan Rigveda madhiyalarida va Atxarvaveda saqlanganligini ko’ramiz. Vaqt o’tishi bilan qadimgi azayimxon, bxishaj (ya’ni jinlarni quvlovchi) garchi o’zining qadimgi nomini saqlab qolgan bo’lsada, sekin-asta tabibga aylanib boradi. Vedalar tuzilayotgan davrdayoq hind tabiblari odam anatomiyasidan bir qadar xabardor bo’lganlar va ba’zi anotomik terminlarni ko’llaganlar. Miyaga, umurtqa pog’onasiga va ko’krak qafasiga alohida e’tibor berganlar va ularni kasallar uyasi deb bilib, tabib bu yerdagi kasalikni topib olib yo’qotish kerak deb hisoblagan. Vedalarda kasalliklarning har hil turlari-sariq kasali, bod, bosh og’rig’i, moxov, podsho bedarmonligi (ehtimol sil kasaligi bo’lsa kerak) uchraydi, bu esa tibbiyot tekshirishlarning tartibga solib borilganligini hamda kasaliklarni aniqlashga (diagnoz qo’yishga) intilish paydo bo’la boshlaganlagini ko’rsatadi. Qadimgi hind tibbiyotida davolashda ishlatilgan dori-darmonlarning 1000 ga yaqin turi bo’lib, ular dorivor o’simlik (oshadxi)lardan, meneral buyumlar va hayvon a’zolaridan tiyyorlanganlar. Rigvedada aytilishicha dori o’tlarni «podsholar yig’inidek» to’plagan kishi jinlarni (rakshaslarni) qiruvchi illatni quvib chiqaruvcha bilimdon tabib deb ataladi. Hali primitiv bo’lgan bunday tibbiy ilmlarning taraqqiy eta tabiblarning ba’zi bir ixtisosliklari, ya’ni massaj, vanna, ichki kasaliklarni va ko’z kasaliklarni davolash, jarrohlik usuli bilan davolash kabilar vujudga keladi. Tibbiy ilimlarning to’plana borishi eramiz boshlarida tibbiyot sohasida dastlabki traktlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bunday traktlardan birini avtori Samxita Choraka (eramizning birinchi asri) hisoblanadi. Sutrut tibbiy traktning bir qismi eramizning V-asrida yozilgan. Qadimgi Hindistonda aniq fanlar ham ancha erta rivojlangan. Hind faylasuflari Charvak degan ta’limot yaratganlar. Bu ta’limotga ko’ra «ilm va bilimning bosh manbasi tajribadir». Qadimgi Hindistonda astronomiya va matematika soxasida xam bir qancha bilimlar to’plangan. Hindlar quyosh va suv soatidan foydalanganlar. Quyoshning fazoda yurgandek bo’lib ko’rinishini kuzatish, oyning ma’lum yulduzlar (nakshatras) orasida o’ziga xos shakllarga ega bo’lishini kuzatib borish hatto Vedalar davridayoq oy zodiakini aniqlashga va taqvimlarning o’ziga xos shiklini ishlab chaqishga imkon bergan. Bu taqvimga muvofiq yil 12 oyga (360 kunga), shu bilan birga har bir oy 30 kunga bo’lingan. Taqvim yil bilan astronomiya yili o’rtasidagi tafovut qadimda qo’shimcha o’n uchunchi oy yordami bilan to’g’rilangan. Keyinchalik bu qo’shimcha oyni har besh yilda bir marta qo’shadigan bo’lganlar. Eramizning VI-asriga doir manbalarda eng qadigi Hindistonda olimlar yerning o’z o’qi atrofida aylanishini va oy o’ziga quyoshdan nur olishini anqlaganliklari haqida ma’lumotlar saqlangan. Qadimgi Hindlar yerning sharsimon ekanligini IV-V asrlardayoq bilganlar. Er.av. III-II ming yilardayoq Hindastonda hisobning o’nli tizimi ixtiro qilinadi. Bo’shliqni belgisi sifatida «nol»ning dastlab hind hisobida joriy etilishi sonlar bilan bo’ladigan amallarni juda osonlashtiradi. Hozir deyarli butun dunyo hindlar hisobidan foydalanmoqda. Biz raqamlarni arab raqamlari deb ataymiz, chunki yevropaliklar uni arablardan bilib olganlar, lekin arablarga bu raqamlarni hind raqamlari deb atashadi. Shu tariqa qadimgi Hiandistonda ilm- faning ancha rivojlanganligini kuzatamiz. Qadimgi Hindistoning er.av. ikkinchi ming yillikdagi tarixini o’rganishda Veda diniy to’plamlari katta ahamiyatga ega bo’lsa, uning er.av. birinchi ming yilikdagi tarixi va madaniyatini o’rganishda ikkita katta epik doston «Ramayana» va «Moxabhorat» asarlari ancha muhim manba hisoblanadi: «Moxobhorat» (Bxarata podsho urug’ining ikki avlodi –Kauravlar va Pandavlarning taxt uchun kurashi haqida buyuk qissa)ning avtori afsonaviy donishmand va shoir Vyasa hisoblanadi. Bu doston birinchi marta er.av. birinchi ming yillikda tuzilgan bo’lib, keyinchalik unga ko’pgina qo’shimchalar kiritilgan va eramizning birinchi asrlarda uzil-kesil bir shaklga kirgan. «Ramayana» (afsonaviy hind qahramoni Rama haqidagi hamda, ukasi Lakshman va xotini Sitalarning sarguzashtlari haqida qissa)ning avtori Valman ismli shoir bo’lib, bu asar taxminan er.av. VI vaII asrlar o’rtasida yozilgan. Bu har ikkala doston er.av. I- ming yilikdagi qadimgi hind fani va madaniyati haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari er.av I-ming yilik oxirlariga oid «dxarmashastri» deb ataladigan qonun-qoidalar to’plamlari ham qadimgi Hindiston tarixi yuzasidan qimmatli manbalar bo’lib hisoblanadi. Bu qonun qoida to’plamlari orasida eng qadimgilaridan biri, rivoyatlarga ko’ra, qonun ustozi Apastamba tomonidan tuzilgan qonunlar to’plami bo’lib, bu to’plam er.av. IV asrga oiddir. Hindlarning afsonaviy bobosi Manu tomonidan tuzilgan yana bir qonunlar to’plami ayniqsa keng tarqalgan. Manu qonunlari er.av. III asrlarda tuzilgan bo’lib, eramizning III asrida uzil-kesil bir shaklga kirgan. Bu qonunlarda qadimga Hind quldorlik jamiyatining o’ziga xos xususiyatlari, kishilarning burchlari va kastalar tizimi ravshan ifodalab berilib, ular asosan braxmanlar, ya’ni aslzoda qohinlar manfaati himoya qilingan. Bundan tashqari Mauriylar saltanati podsholaridan biri Chandraguptaning vaziri traktati qadimgi Hindistoning siyosiy-iqtisodiy tarixi yuzasidan qimmatli manba hisoblanadi. Budan asosan davlatni idora qilish, podsho va amaldorlar faoliyati, ma’muriy idora ishlari, sud ishlari va harbiy san’at har taraflama tasvirlab berilgandir. Ilk buddizm davrida, podsho Ashokadavrida ham ko’pgina yozuvlar saqlanib qolgan. Ashoka ediktlari deb atalmish bu yozuvlar diniy-ahloqiy nashatlarni hamda butun Hindistonda budizmning keng yoylishini, shuningdek Ashokaning zo’r diniy faoliyatini tasvirlaydi. Xitoy sivilizasiyasi. Qadimgi Xitoyliklar ham jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan xalqlardan biridir. Bu yerda madaniyat juda qadim zamonlardan boshlanib, Xitoy iyeroglif yozuvlarining paydo bo’lishi dastlabki taraqiyot jarayonlarini ko’zdan kechirishga imkon beradi. Arxeolog olimlar Xitoyda bundan 600-400 ming yillar ilgari, ya’ni ilk paleolit rshel davrida yashagan sinatron va lanshan kabi qadimgi odamlarning makonlari va qodiqlarini topganlar. Keynchalik Xitoy aholisi ko’payib er.av. V-III ming yiliklarda Xuanxe daryosining o’rta oqimida dastlabki dehqonchilik va hunarmandchilik markazlari vujudga keladi.Er.av. II-ming yilikning boshldariga kelib mana shu markazlarda daslabki davlat birlashmalariga asos solinadi. Bunday davlatlarga daslab Sya, Shan, In, Chjou, keynchalik Sin, Xan saltanatlari kiradi. In davlati davrida qadimgi Xitoyda madaniyat yanada rivojlanadi va dastlabki ilmiy bilimlar paydo bo’ladi. Bundan 4-3,5 ming ilgari vujudga kelgan qadimgi Xitoy yozuvi misrliklari kabi ayrim belgilardan iborat iyeroglif yozuv bo’lgan. Bu yozuv bir necha o’n ming belgi-iyerogliflardan iborat bo’lgan. In podsholigi davridayoq bu yozuv ancha takomillashgan edi. Dastlab yozuv yupqa yog’och va bambukdan tayyorlangan taxtachalarga yozilgan. Keyinchalik shoyi ixtiro qilingach yozishida shoyi matolardan foydalanilgan. Xat yozilgan «shoyi kitoblar» qoldiqlari Xan davridagi mansub mozorlardan topilgan. Xitoyliklar mato, po’stloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayyorlashni er.av. I-asr oxiri va eramiz boshlarida ixtiro qilganlar. Qog’ozni ixtiro qilinishi ilm-fan, maorif va madaniyatning rivojlanishi hamda davlat hujjat ishlarida juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Shan-In podsholigi davridagi (er.av.XVIII-XII asrlar) savollar tariqasidagi qisqa-qisqa yozuvlar qadimgi Xitoyning xo’jalik, ijtimoiy va davlat tuzumini birmuncha tisvirlashga imkon beradi. Diniy marosimlarda ishlatiladigan bronza idishlardagi yozuvlar Shan-In davrining oxiri va Chjou podsholigi (er.av.XII-XIII asrlar ) davriga oiddir. Bular orasida yorliqlar ham uchraydi. Keyingi podsholik, ya’ni Sin saltanati (er.av. III asrlar) davriga oid tosh barabanlarga yozilgan yozuvlar ham Xitoy sivilizasiyasining yuksak darajada tariqqiy qilganligidan dalolat beradi. Qadimgi Xitoy tarixining so’ngi podsholigi ya’ni Xan saltanati (er.av. III va eramizning III asri) davriga oid Shandun viloyatida saqlanib qolgan bo’rtma suratlar va yozuvlar juda katta madaniy-tarixiy manba hisoblanadi. Bundan tashqari qadimgi Xitoyning dastlab xalq og’zaki ijodi asosida keynchalik yozuvning vujudga kelishi bilan yozma adabiyot asosida yaratilgan mashhur tarixiy, diniy-falsafiy va adabiy mazmunga ega bo’lgan «Chun-syu» (Bahor va kuz – Lu podsholigining xronikasi) va «Shi-szin» (qo’shiqlar kitobi) kabi asarlari diqqatga sazovordir. Xitoy halqining tarixi endi boshlanyotgan davlarda uning turli burchaklaridagi halq qo’shiqlari uzoq vaqlar davomida to’plash natijasida tuzilgan mashhur «Qo’shiqlar kitobi»da xitoyliklarning juda qadimgi hayoti, urf-odatlari, to’y marosimlari, harbiy yurishlari, aslzodalar va podsholar hayoti, shuningdek qurbonlik marosimlarida aytiladigan ilohiy muqaddas qo’shiqlari va diniy tasavvurlari bu halq qo’shiqlarida aynan aks ettirilgan «Qo’shiqlar kitobi»ning eng qadimgi qismi ea.av. XII-VII asrlarga oid bo’lsa, uning so’ngi qismlari ea.av. III asrlarda paydo bo’lgan. Xitoy tarixining eng qadimgi davlariga oid yana bir asar «Chun-syu» («Bahor va kuz» - rivoyatlarga ko’ra, Konfusiyning vatani bo’lgan Lu podsholigini xronikasi) nomi bilan yuritiladigan kitobni Kofusiyning o’zi yozgan deyiladi. Bu kitob er.av. VIII-V asrlarda Lu podsholigi davrida yuz bergan eng muhim voqyeallarning qisqacha xronologik obzoridan iboratdir. Qadimgi Xitoy klassik adabiyotiga tegishli yana bir asar bu «Shu-szin» («Tarix kitobi» yoki «Hujjatlar kitobi») kitobida ham qadimgi podsholar va ularning vazirlariga qarashli nutqlar, nasihatlar va farmonlar haqida, shunigdek mamlakatning topografiyasi va bashqarish tizimiga doir qiziq ma’lumotlarni topish mumkin. Qadimgi Xitoy tarixini va madaniyatini o’rganishda er.av. 145- 90 yillarda yashagan mashhur tarixchi Sima Syanning «Tarixiy xotiralar» nomli asari katta ahamiyatga ega. Eng qadimgi davrdan to er.av. II asr oxirigacha bo’lgan davrning o’z ichiga olgan bu asarda asosan qadimgi Xitoyning siyosiy, madaniy tarixi va xronologiyasi haqida zarur ma’lumotlar beradi. Eramizning 32-92 yillarida yashagan tarixchi Ban Gu esa o’zining «Xan podsholigi tarixi» nomli asarida Xan podsholarining istilochilik yurishlari, qo’zg’olondan cho’chigan hukumdorlarning islohotlar (Dun Chjun-shu, Van Chun va Van Man islohotlari) o’tkazishga majbur bo’lganliklari haqida, shuningdek bu davrda akademiya tuzilganligi, kutubxona tashkil qilinib, davlat olimlar va yozuvchilarga homiylik qilganligi, ochiq imtihonlar o’tkazib, amaldorlarning malakalarini oshirishga g’amxo’rlik qilganligi haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Xitoyda diniy e’tiqodlar juda qadim zamonlardan shakllangan bo’lsada, biroq er.av. VI-V asrlarda vujudga kelgan diniy-falsafiy dunyoqarashlari (konfusiylik, daosizm va h.q.) Xitoy tarixida ayniqsa katta ahimiyatga egadir. Xitoyda eramizning I asrida paydo bo’lgan progressiv, lekin har holda o’sha zamon ilm-fani taraqqiyotiga muvofiq sodda va stixiyali materialistik falsafa oqimi ham bo’lib, bu oqim namoyandarlaridan biri Van Chun hisoblanidi. U «Osmon ham yerga o’xshagan jismdar» deb, ta’kidlab, bu bilan an’anaviy diniy falsafaga qarshi chikadi va «tomirida qon yurib turgan jon egalari orasida o’lmaydagani yo’q» degan sodda falsafani ilgari suradi. Biroq bu oqim qadimgi Xitoyda keng tarqala olmaydi, chunki o’sha vaqtda mamlakatda hukmron sinf mafkurasi bo’lgan qadimgi dinlar bunga to’sqinlik qiladi. Konfusiylik va daosizm dinlari Xitoy fani va madaniyati taraqqiyotiga salbiy ta’sir o’tkazgan, ya’ni qadimgi madaniyatning ko’p shakllarini asrlar davomida emas, balki ming yillar davomida hyech bir o’zgartirmay saqlab kelgan. Biroq dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo sohalarining rivoji ilmiy bilimlarning ravniqini va bir qancha fan kurtaklarini vujudga keltirgan. Matematika, xususan geometriya anchagina tariqqiy etgan. To’g’ri burchakli uchburchakning xususiyatlari aniqlangan va gepotenuzaning kvadrat katetlar kvadratlari yig’indisiga tengligi haqidagi masala hal etilgan. Xo’jalik va savdo- sotiqdagi ishlar vaqtni hisoblash va taqvim tuzish zaruriyatini keltirib chiqargan. Bu esa astronomiya faning maydonga kelishga sabab bo’lgan. Astronomik kuzatishlar Shan-In davlati davridayoq boshlangan. Xitoy astronomlari planeta va yulduzlarning harakatini to’g’ri kuzatganlar. Ular quyosh va oyning qachon tutilishini oldindan aytib beraolganlar. Xitoy astronomlari Qutb yulduzi atrofidagi to’p yulduzlarni «oy uylari»ga qarab taqsim qilganlar va shu tariqa yulduzlar olamining kartasini tuzganlar. Xitoy astronomlari shu to’p yulduzlarning quyosh va qutbga nisbatan turgan joylariga qarab hamda suv soatlaridan foydalanib vaqtini belgilaganlar. Shu tariqa uzoq astronomik kuzatishlar natijasida alohida taqvim tizimi vujudga kelga. Bu taqvimda yil hisobi oyga qarab olingan va har biri 60 yildan iborat sikllar bilan hisob qilingan. Er.av. XII-VIII asrlarda In davlati o’rnida Chjou podsholigi tashkil topadi. Xitoy tarixida ikki davrga bo’linadi, ya’ni poytaxti Xao shahri bo’lgan G’arbiy Chjou davri er.av. XII-VII asrlarni, potaxti Loyan shahri bo’lgan. Sharqiy Chjou davri esa er.av. VIII-III asrlarni o’z ichiga oladi. In davlatini bosib olgan chjou qabilalari inlarning xo’jalik, harbiy va moddiy madaniyat sohasida erishgan yutuqlarini o’zlashtirganlar. In podsholariga tegishli yerlar chjoulik podsholar qarindoshlari, lashkarboshilar va nufuzli amaldorga bo’lib berilgan. Shu tariqa Xitoy davlatining kengayishi va mamlakatni ma’muriy rayonlarga bo’lish zaruriyati geografiya fanining erta paydo bo’lishi va rivojlanishiga sabab bo’lgan. Chjou amaldorlari ayrim viloyatlarning ahvoli to’g’risida, ayniqsa yerning daromadliligi va to’planadigan soliqlar nuqtai – nazaridan hisobotlar tuzganlar. Ana shunday hisobotlardan bari er.av. VIII asrda yozilgan «Shu-szin» kitobida 9 viloyatga bo’lingan Xitoy davlatining geografiyasi va har bir viloyatning tog’lari, daryolari, yerlari va olinadigan soliqlari mufassal bayon etilgan. Qadimgi Xitoyda tibbiyot fani ham ancha erta rivojlangan. Xitoy tabiblari bemorlarni uzoq vaqt sinchiklab tekshirish va erinmay kuzatish natijasida ularni davolashda katta yutuqlarga erishganlar. Xitoy tabiblari bemorlarni uqalash (massaj), igna sanchib davolash (igloterapiya), o’simlik va hayvonlardan olinadigan dorilar (jenshen, keyik shoxidan olinadigan panti, choy va boshqa dorivor o’simliklar) bilan davolash usullaridan keng foydalanishganlar. Qadimgi Xitoyning mashhur tabiblaridan Van Shu Xe, Ban Sio va Xuo Tular o’sha zamonlardayoq shuhrat qozonganlar. Van Shu Xening «Ney-Szin» («Odam tabiati va hayoti») va Ban Sioning «Qiyinchilik haqida kitob» nomli asarlari tibiyot fanining qadimiy namunalaridan hisoblanadi. Adabiyotlar ro’yxati Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva” M.1956 Bolgrad-Levin T.M. “Drevniye sivilizasii” M. 1989 Istoriya drevnego mira - Rassvet drevnix obshyestv, upadok drevnix obshyestv. M. 1988 Mavzu bo’yicha savollar: Qadimgi Hind fani rivojining tarixiy sharoitlarini gapirib bering. Hind fani eramizdan avvalgi qaysi ming yillikda paydo bo’lgan? Qadimgi Xitoy fanining vujudga kelishi va qadimgi Xitoy fanining Shan-In bosqichini tushuntirib bering. Qadimgi Xitoy fanining Chjou, Sin va Xan bosqichlarini tahlil qilib bering. 5-Mavzu: Qadimgi Yunoniston fani. Reja: Qadimgi Yunoniston fani rivojining tarixiy sharoitlari. Qadimgi yunon fanining tug’ilishi va dastlabki ilmiy jamiyatlar. Qadimgi yunon fani rivojlanishining birinchi ioniya bosqichi. Melit maktabi. Qadimgi yunon fanining ikkinchi Afina bosqichi. Qadimgi yunon fanining uchinchi ellinistik davri. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Yunoniston tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralar: Yunoniston klassik madaniyati, yunon polislari, A. Makedonskiyning taxtga chiqishi va uning harbiy yurishlari, Gomer, «Iliada va Odiseya», ilmiy jamiyat, milet maktabi, platon akademiyasi, peripatetiklar, idealistlar va materialistlar, Fales, Geraklit, Demokrit, Gippokrat, Suqrot, Ploton, Aristotel, Arximed, suv, olov, atom, materiya, apeyron, sillogizm, dexotomiya. Ilk temir davrida Misr va Bobildan Yunonistonga o’tgan sivilizasiya insoniyat tarixining erkin va ajoyib safihalarini yaratdi. Yunonlar o’sha Misr va Mesopatamiyada to’plangan bilimlarni qabul qilgan davrlardanoq fanning tashkil topishi va rivojlanishi uzluksiz ravishda takomillashib bordi. Taxminan er.avv. X asrlardanoq Qadimgi Yunoniston (Elladada)da klassik madaniyat mavjud edi va bu kishilarning keyingi rivojiga ulkan tasir ko’rsatdi.Bu davr mobaynida jamiyatning tashkil topish shakllari o’zgaradi. Eramizdan avvalgi VIII-VI asrlarda quldorlik shahar davlatchalari (bunday quldorlik davlatlarni yunonlar - polislar deb atashgan) vujudga keladi. Bu shahar-davlatlar eramizdan avvalgi V-IV asrlarda gullab yashnaydi. Eramizdan avvalgi V asrlarda Eron- Yunon urushlarida yunonlarning g’alaba qilishi natijasida Afina davlati qudrati ayniqsa Perikl ( er.av. 443-429) davrida kuchayadi. Shundan so’ng Afina va ittifoqchilari bilan Sparta boshchiligidagi Janubiy Yunonistonning shahar- davlatlari o’rtasidagi uzoq davom etgan urush (tarixda «Pelonones urushi» deb nom olgan ) natijasida har ikkala tomon juda kuchsizlanib, ularning iqtisodi izdan chiqadi. Yunonistonning shimolida joylashgan Makedoniya bundan foydalanib, eramizdan avvalgi IV asr urtalarida (er.avv.337 yilda) butun Yunonistonni bosib oldi va buni Korinfs kongressida yuridik jihatdan rasmiylashtirdi. Aleksandr Makedonskiyning bosqinchilik yurishlari natijasida ulkan monarxiya vujudga keldi. Keyinchalik, eramizdan avvalgi II asrlarda Rim bilan bo’lgan urushda Makedoniya mag’lubiyatga uchradi va Rimga tobe bo’lib qoldi. Aleksandr Makedonskiy (er.avv. 356-323 y) otasi Filipp-II (er.av. 359-336) o’limidan so’ng 20 yoshida taxtga chiqadi. Eramizdan avvalgi 336 yilda Iskandar Eron Ahmoniylariga qarshi urushga tayyorgarlik ko’radi. Eramizdan avvalgi 334 yilda Dardanel (o’sha paytda Gellespont) bo’g’ozidan o’tib, 37 minglik qo’shin bilan forslar ustiga yurdi. Eramizdan avvalgi 334 yil Granik daryosi bo’yida 40 minglik fors qo’shinlarini tor-mor etdi. Eramizdan avvalgi 333 yilda Iss shahri yonida va eramizdan avalgi 331 yilda Gavgamel ostonalarida ham Ahmoniylar tor- mor etildi. Doro III Kodomon jang maydonini tashlab qochadi va keyinchalik harbiy isyonchilar tomonidan zaharlanib o’ldirildi. Shunday qilib eramizdan avvalgi 330 yilda butun Eron hududi egallandi. So’ngra Makedonlar Misr, Mesopotamiya va O’rta yer dengizi qirg’oqlaridagi juda katta hududni bosib oldilar. Misrda Aleksandr Makedonskiy quyosh xudosi Ammonning o’g’li va Misr fir’avni deb e’lon qilindi. Eramizdan avvalgi 329-327 yillarda Iskandar O’rta Osiyoga, eramizdan avvalgi 327-324 yillarda G’arbiy Hindistonga harbiy yurishlar uyushtirdi. Eramizdan avvalgi 324 yilda Iskandar o’z imperiyasining poytaxti qilib Bobilni tanladi va eramizdan avvalgi 323 yilda shu yerda vafot etdi. Ana shu davrlarda klassik madaniyat yunon haykaltaroshlari va me’morlari ijodi bilan yanada rivojlandi. Xuddi shu klassik sivilizasiyasining dastlabki bosqichlaridayoq yaratilgan, buyuk yunon shoiri Gomerning «Ilida va Odesseya» dostoni bizgacha yetib kelgan. Shunday qilib, qadimgi yunon olimlarining faoliyati natijasida tarixda birinchi bor fan aniqlaydigan kriteriyalarga javob berila boshlandi. Fan – bu faqat bilimlar yig’indisi emas, balki u bilimlar sistemasini xam o’zida aks ettiradi. Shuningdek fan yangi bilimlarni olish uchun faoliyat natijasidir. Bir guruh maxsus kishilar tomonidan amalga oshiriladigan bu faoliyat – ilmiy jamiyat deb ataladi. Barcha bu xarakteristikalar qadimgi yunon sivilizasiyasidan oldingi markazlar, ya’ni Misr, Bobil va Assuriya sivilizasiyalarida uchramaydi. Faqat eramizdan avvalgi VI asrlarda Yunonistonda yangi bilimlarni to’plash uchun aktiv faoliyat boshlanib, birinchi ilmiy jamiyatlar: Milet maktabi, Aflotun akademiyasi; perepatetiklar (sayr qilmoq) va boshqalar vujudga keladi. Yunon olimlari va faylasuflarining matematika, geometriya, mexanika va boshqa fanlar sohasidagi xizmati juda ulkan ahamiyatga ega. Lekin shunday bo’lsa-da, hozirgi zamon fanining asosi faqat eramizning XV-XVII asrlaridagina ko’riladi va bu avvalo Galiley va Nyuton nomlari bilan bog’liq. Qadimgi Yunoniston fani bu vazifalarni yecha olmasdi, chunki u hayotdan uzoqlashgan, juda ham mavhum (abstrak) tasavvurga ega edi. Qadimgi Yunoniston fani va texnikasi rivojlanishining asosiy yo’nalishlari quyidagicha: Masalan uzoq davrlar mobaynida Yunoniston ham siyosiy, ham iqtisodiy munosabatlarda bo’lingan edi, ya’ni Yunoniston yagona markazlashgan davlat bo’lmay, u har biri mustaqillikka intilayotgan shahar-davlatchalardan iborat edi. Bu shahar-davlatchalarning har biri o’ziga xos siyosiy va ma’naviy hayotiga ega bo’lib, bu albatta Qadimgi Yunonistonning falsafiy va tabiiy fanlar sohasidagi g’oyalarga ta’sir etmasdan qolmadi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, ya’ni o’sha davrda tabiiy fanlar va falsafa endi kurtak otayotgandi. Falsafa va tabiat haqidagi fan bir butun qarashlar sistemasidan iborat edi va uning ijodkorlari faylasuf-tabiatshunoslar edi. Shuning uchun ham qadimgi yunon fani abstraktlikka moyil edi. Bu qadimgi yunon fanining kuchsiz tomoni bo’lsa, shu bilan birga uning kuchli. ijobiy tomoni ham bo’lib, bu fikrlar va qarashlarning mustaqil va o’ktamligida edi. Eramizdan avvalgi VI asrlarga kelib quldorlik shahar-davlatlarining shakllanishi asosan tugallanadi. Bu davrda Qadimgi yunon sivilizasiyasi Kichik Osiyoga, O’rtayer dengizi qirg’oqlaridan Rona daryosi quyi oqimlarigacha, Sisiliya va kora dengiz qirg’oqlarining bir qismiga tarqalgan edi. Bu davrda Kichik Osiyodagi – Milet, Apenin yarim orolidagi Komi va Neapol, Sisiliya orolidagi Naksos va Sirakuza, Rona daryosi quyi oqimidagi – Messaliya, Kora dengiz sohillarida Olviya, keyinchalik Xersones, Pantikapey, Fanagoriya, Feodosiya kabi bir qator polislar ( yunon manzilgohlari) vujudga keladi. Eramizdan avvalgi VI asr Qadimgi Yunon fanining tug’ilish davri bo’lib hisoblanadi va uning rivojlanishini birinchi ioniy bosqichini tashkil etadi. Kichik Osiyoning g’arbiy sohilidagi Ioniya viloyati va undagi Milet shahri ilm-fan taraqqiyotining markaziga aylangan edi. Ioniya olimlari Misr va Bobil olimlarining ilmiy bilimlaridan xabardor bo’lib, o’sha bilimlarni yanada rivojlantirganlar. Qadimgi Yunon falsafasining eng dastlabki bosqichlaridanoq, ikki asosiy qarama-qarshi pozisiyalar kurashi, ya’ni – idealistlar va materialistlar oqimi vujudga keladi. Birinchi ioniy faylasuf manbalarda Fales (taxminan er.av. 625-547 yillar) hisoblanadi. U Milet maktabining asoschisi bo’lib, qaysikim bu maktab antik davr falsafasining ilk kurtagi bo’lib hisoblanadi. Fales tug’ilgan Milet shahri o’sha davrda yirik savdo va hunarmandchilik markazi edi. Falesning hayot va qarashlari to’g’risida kam ma’lumot saqlangan. Bu ma’lumotlarni Aflotun va Arastu asarlaridan topish mumkin. Fales fikri bo’yicha suv-butun borlikning asosidir, ya’ni yer, havo va barcha jonivorlar suvdan paydo bo’lgan. Falesning faylasuf, matematik, astronom, injener, siyosiy arbob, va hatto savdogar bo’lganligi manbalarda eslatiladi. Fales quyosh tutilishining sabablarini kashf etgan, piramidalarga va unga o’xshash baland binolarning soyalariga qarab, balandligini aniqlagan deb hisoblanadi. Falesning ko’plab shogirdlari va o’quvchilari bo’lgan. Shulardan biri Anaksimandr (er.av. 610-546 y.) hisoblanadi. Anaksimandr butun borliqning asosi Fales aytganidek, suv emas, balki konkret shaklga ega bo’lmagan materiyadir deb hisoblaydi va bu materiyani u «apeyron» deb atadi. Qadimgi yunon faylasuflaridan biri Geraklit Effesskiy (er.av.530-470 y.) qadimgi Yunon dealektikasining tashkil etuvchisi bo’lib, u Milet maktabining materialistik qarashlarini rivojlantiradi. Geraklit olamning asosi olov deb hisoblaydi. (Yemu prinadlejat slova: «Na ogon obmanivayetsya vse, i ogon-na vse, kak na zoloto-tovarы-i na tovarы-zoloto»). Geraklit birinchilardan bo’lib bilimlarning nisbiyligiga e’tibor bergan. U aytganidek: «Daryoda har doim yangi- yangi suvlar oqadi. O’sha bitta daryodagi suvga xech qachon ikki marta kirish mumkin emas». Qadimgi Yunon fanida alohida o’rinni egallagan yana bir olim bu Pifagordir. (er.av. 582-500 y.) Pifagor va uning shogirdlari matematika, geometriya, astronomiya va fizika sohasida juda ko’p ishlarni amalga oshirganlar. Matematikadagi irrasional tushunchasi, Pifagor teoremasi o’sha davrlardan hozirgacha qo’llaniladi. Pifagor yerning shar shaklida ekanligi va uning o’z o’qi atrofida aylanishini aytgan. Pifagor va uning shogirdlari Pifagor idealistik maktabiga asos solganlar. Qadimgi Yunon fannining ikkinchi – Afina bosqichi shahar-davlatchalarning gullab yashnagan davri bilan bog’liq bo’lib, u er.av. V-IV asrlarga to’g’ri keladi. Bu davr shahar-davlatchalar orasida Afinaning qudratga erishuvi bilan Aleksandr Makedonskiy tomonidan yunon polislarining bo’ysundirilishi oralig’idagi davrga to’g’ri keladi. Bu davrda forslar bilan urushda g’alaba qilgan Afina iqtisodiy, savdo va harbiy flot sohasida katta yutuqlarga erishadi. Bu ko’tarinkilik ilm-fan rivojiga xam turtki berdi. Qadimgi Yunon materializmining vujudga kelishi er.av. 460-340 yillarda yashab o’tgan Demokrit nomi bilan bog’liq. Demokrit Frakiyadagi savdo shaharchasi Abderada tug’iladi. Yirik savdogar va quldorning o’g’li bo’lgan Demokrit bir qator mamlaktlarga sayohat qilib, Misr, Mesopatamiya, Hindistonda bo’lib, so’ngra Afinaga ham tashrif buyuradi va Suqrot bilan uchrashadi. Demokrit fanga atom tushunchasini kiritadi. (atom-yunoncha bo’linmas). Butun koinot atom zarrachalaridan tashkil topib, u eng kichik va bo’linmasdir. Demokrit fikricha butun borliq atomlardan va bo’shliqlardan tashkil topgan. Demokrit xam Geraklit kabi tabiatni abadiy o’zgaruvchan deb hisoblaydi. Demokrit koinotni «Abadiy mavjuddir, uning na boshi va na oxiri bor» – deb aytdi. Shuningdek Demokrit falsafa, etika, psixologiya, matematika, fizika, tibbiyot, san’at va texnika sohasida ham faoliyat ko’rsatgan. U dialektik faylasuf bo’lib, haqiqat qarama-qarshi fikrlar to’qnashuvi natijasida vujudga keladi deb hisoblardi. Eramizdan avvalgi 481-411 yillarda Abderada yashagan faylasuf, yirik davlat arbobi bo’lgan Pratogor ham Demokrit qarashlari yo’lidan boradi. pratogor ateist bo’lib, xudosizlikda ayblanadi. Uning «O bogax» «Xudolar hakida» nomli asari yoqib yuboriladi. Bu asarning bizgacha yetib kelgan fragmentlarida quyidagi so’zlar yozilgan: «O bogax ya ne mogu znat ni togo chto oni sushyestvuyut, ni togo chto ix net; ni togo, kakovы oni po vidu. Ibo mnogoye prepyatstvuyet znat eto: i neyasnost voprosa, i kratkost chelovecheskoy jizni». " Men xudolar haqida ularning borligini ham, ularning yo’qligini ham va ularning qanday ko’rinishda ekanligini ham bilmayman. Chunki masalaning noaniqligi va inson hayotining qisqaligi buni bilishga to’sqinlik qiladi". (Istoriya filosofii. M., 1957 y, T. 1, s.103). Taxminan ea.av. 460-370 yillarda kichik Osiyoga yaqin Kos orolida Qadimgi Yunonistonning buyuk vrachi afsonaviy Gippokrat yashagan. Gippokrat faoliyati natijasida Kos medisina maktabi tashkil topadi. Gippokrat bemorlarni kuzatish va o’rganish sistemasini tashkil etadi, davolashning bir qator yangi usullarini yaratadi. Uning "Gippokrat tuplami" yoki «Korpus Hippokratikum» nomli tibbiy asari 72 kitobdan iborat bo’lgan. Uning asarlarida dorivor o’simliklarning 236 ta xili tasvirlanib, xususiyatlari bayon etilgan. Buyuk shifokor qalamiga mansub «Gippokrat qasamyodi» hali ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. «Gippokrat qasamyodi»da tabib bilan bemor orasida bo’ladigan munosabat bayon etilgan. Gippokrat er.av. 375 yilda 85 yoshida vafot etgan. Eramizdan avvalgi 470-399 yillarda yashagan Suqrot – Qadimgi Yunonistonning yetuk faylasufi va oratori edi. Suqrot Afinada tosh kesuvchi (kaminotes) safronik oilasida tug’ildi. Yosh Suqrot dastlab otasining kasbi bilan shug’ullanadi. Keyinchalik bir qancha vaqtlar skulptor - haykaltarosh bo’lib ishladi. Afina akropoli yonidagi go’zallik ma’budalari –Aglaya, Yevfrosiniya va Taliya haykallarini Suqrot yasagan deyiladi. Bizgacha Suqrotning biron bir yozma manbalari yetib kelmagan, demak u o’z fikrlarini og’zaki bayon qilgan. Suqrot o’z ta’limini to’g’ri kelgan joyda, ko’chalarda, maydonlarda targ’ibot qilib, yurgan. Suqrot va uning ta’limoti haqidagi barcha bilimlarni biz uning o’quvchilari Aflotun va Ksenafont asarlaridan bilishimiz mumkin. Suqrot qarashlarining asosini o’zligini anglash yo’li bilan baxtga erishish, jahlga ixtiyor bermaslik, bilim va aql birligi tashkil etadi. Masalan: «Ma’lumot va tarbiya-aql bilan foyda keltiradi», «Xotirjamlik – bu kuchdir». Eramizdan avvalgi 399 yilda Suqrot xudolarga hurmatsizlik va yoshlarni buzishda ayblanib, Afina sudining qarori bilan zaharlab o’ldiriladi. U o’z qarashlarida Suqrot idealist bo’lgan, chunki u tabiatni ilmiy o’rganishga qarshi bo’lib, bu ishni xudosizlar ishi deb hisoblagan. Suqrotnig shogirdi va izdoshi, qadimgi Yunonistonning yirik faylasuflaridan biri – bu Aflotun edi. (er.av. 428-347 y.) Aflotun birinchi klassik obyektiv idealizm namoyondalaridan hisoblanadi. O’zining siyosiy karashlariga ko’ra Aflotun Afina reaksion aristokratlarining himoyachisi edi. Suqrot o’limidan so’ng Aflotun vaqtincha Afinani tark etib, bir necha bor Janubiy Italiyaga bordi. Aflotun tomonidan Afinada falsafa maktabi ochildi. «Aflotun akademiyasi» deb nom olgan bu maktab ming yillarcha faoliyat ko’rsatdi. Aflotunning falsafa maktabi bog’da joylashgan bo’lib, unga afsonaviy qahramon «Akadem» nomi berilgandi. Shuning uchun ham bu maktab akademiya deb atalgan edi. Taxminan 40 yillar davomida Aflotun akademiyada tanlab olingan o’quvchilar guruhiga o’z ta’limoti haqida dars o’tdi. Shuni ta’kidlash joizki Aflotun o’z fikrlarini o’ta mahorat bilan chiroyli va ishonarli tarzda bayon kiluvchi orator bo’lgan. Aflotun idealist faylasuf bo’lib, butun borliqni ikkita olamga: g’oyalar olami va buyumlar olamiga bo’lgan. Uning fikricha «abadiy va o’zgarmas g’oyalar» – bu haqiqat hayotdir, moddiy olam buyumlari esa – bu g’oyalar aksining soyasidir». Aflotun dialektikasi «qalb» va «sof sevgi» tushunchalarini ham o’z ichiga olib, bunda Aflotun «qalb»ni g’oyalar dunyosiga yaqin va o’lmasdir. Shuning uchun ham inson olamni qalbida yashiringan bilimlari bilan o’zining sezgi organlari bilan bilib oladi, anglab yetadi deb tushuntiradi. Aflotun o’zining «Davlat va Qonun» asarida ideal davlat qurish haqida so’z yuritadi. Uning fikricha yangi takomillashgan davlat quyidagi sinflarga bo’linishi shart: hukumdorlar va faylasuflar, (U jamiyatni boshqarishda faylasuflar ahamiyatiga juda katta e’tibor beradi), harbiylar hamda aholining quyi tabaqasi bo’lgan, hunarmadlar va dehqonlar. Aflotunning aytishlaricha jismoniy mehnat – bu qullar, hunarmandlar va dehqonlar ishi bo’lib, hukumdorlar va faylasuflar alohida sharoitlarda yashash lozim bo’lgan. Qadimgi Yunon fani shakllanishi va rivojlanishida Plotonning xizmati kattadir. Ayniqsa Aflotun qarashlarida antik davr kosmosining klassik ravishda tushunilishi muhim ahamiyatga egadir. Aflotunning aytishicha (kosmos zrem osyazayem i materialem - on sushyestvoval ne vsegda, a poyavilsya v rezultate tvorcheskogo akta) kosmos har doim ham mavjud bo’lmagan, ya’ni u ijodiy akt natijasida paydo bo’lgan. Kosmos yer shari atrofida aylanuvchi Quyosh va boshqa planetalardan iborat yettita osmon doirasidan iboratdir. Shuningdek Aflotun matematika va astronomiya bilan ham shug’ullanib, akademidagi o’z o’quvchilaridan matematikani yaxshi o’rganishni talab kilgan. Shunday qilib, Aflotun akadimiyasini oliy o’quv yurtlarining ilk kurtagi deb aytish mumkin. Eramizdan avvalgi 404-323 yillarda yashagan Sinoplik faylasuf Diogen haqida ham aytib o’tmaslik mumkin emas, chunki Diogen hayotning barcha lazzatlaridan voz kechib, o’ta asketik (zohidona) hayot kechirgan, ya’ni u o’ta primitiv kiyim kiyib, faqat suv ichib, to’g’ri kelgan joyda tunab ketavergan. Diogen ibtidoiy hayotga qaytishni targ’ib qilgan. U biron-bir progressiv ijobiy dasturni ilgari surmagan. Qadimgi Yunonistonning yirik faylasufi va tabiatshunosi bo’lgan Arastu (er.avv. 384-322 y) qadimgi yunon fanining ensiklopedist olimi bo’lgan, chunki bizgacha yetib kelgan Arastu asarlari o’sha davr fanining barcha jabhalarini: tabiiy fanlar – matematika, mexanika, fizika, astronomiya, biologiya, tibbiyot, mantik, psixologiya, tarix, iqtisod, falsafa va boshqalarni o’z ichiga oladi. Arastu yunon koloniyasi bo’lgan Frakiyada, vrach oilasida tug’iladi. Eramizdan avvalgi 367 yilda 17 yoshidan Arastu Aflotun akademiyasiga ma’lumot olish uchun keladi va shu yerda faoliyat ko’rsata boshlaydi. Aflotun o’limidan so’ng Arastu akademiyada 20 yilcha bo’ldi, so’ng uni tashlab mustakil faoliyat ko’rsata boshladi. Er.avv. 343 yilda Makedoniya podshosi Filippning o’g’li Aleksandrga o’qituvchilik va ustozlik qildi. Er.av. 335 yilda Arastu Afinada o’zining Likey maktabini tashkil etdi. Uning bu maktabi - peripatetik maktab deb ham atalardi. (yunoncha - peripatio – proxajivatsya-sayr qilmoq). Arastu o’z leksiyalari va suhbatlari vaqtida o’quvchilar bilan sayr qilib yurishni yoktirardi.) Er.avv. 323 yil A.Makedonskiy o’limidan so’ng Arastu Afinani tashlab ketishga majbur bo’ladi va bir yildan so’ng Evbeya orolidagi Xalqida shahrida 62 yoshida vafot etadi. Sharq dunyosida uni “ birinchi muallim” deb baholaganlar, chunki u g’oyat keng bilimga ega bo’lgan. Uning “Metafizika” (yoki “Birinchi falsafa”), “Fizika”, “Jon to’g’risida”, “Analitika”, “Kategoriyalar”, “Siyosat”, “ Ritorika” va boshqa asarlari bizgacha yetib kelgan. Arastu antik davrda yig’ilgan bilimlarning buyuk to’plovchisi va tizimlashtiruvchisi (sistematizator) bo’lgan. Uning fandagi va bilimlarni tasniflashtirish (klassifikasiyalash) sohasidagi xizmatlari ham juda buyukdir. Uning “Fizika” nomli asarida tabiat falsafasi muammolari, hayot, materiya, harakat, zamon va makon, borliq va vaqt muammolari muhokama qilinadi. Arastu Aflotunning “g’oyalar” nazariyasiga qarshi chiqib, u tabiatni moddiy asosga ega bo’lgan narsalar yig’indisidan iborat, u har doim harakatda va o’zgarishdadir deb hisoblaydi. Arastu o’zining “Osmon haqida”, “Meteorologika” asarlarida yer va osmon o’rtasidagi hodisalarni, planetalar, kometalar, meteorlar masalasi, hamda rangning hosil bo’lishi, kamalak hodisalari kabi muammolar ustida so’z yuritadi. To’rtinchi kitobda, aniqrog’i Arastuning shogirdi Strabon tomonidan yozilgan bu kitobda dastlabki kimyoviy tasavvurlar haqidagi hikoyani bilib olamiz. Arastu tabiiy fanlar sohasida biologiyada ham katta yutuqlarga erishgan. U zoologiyani uch qismga bo’lgan: anatomiya, umumiy fiziologiya va embrologiyaga. O’zining izlanishlarida Arastu 500 dan ortiq hayvonlar haqida aniq va to’la ma’lumot beradi. Ayrimlarini hatto o’zi o’z qo’li bilan kesib, operasiya qilib o’rgangan. Hayvonlar klassifikasiyasida (tasnifida) Arastu ilgarigi dixotomiya prinsipini (yunon: - dichotomia - razdeleniya nadvoye) rad qiladi. Bunga ko’ra hayvonlar yerda va suvda yashovchi, qanotli va qanotsiz kabi qarama-qarshi guruhlarga bo’linadi. Arastuning aytishicha bunday prinsip bir-biriga juda o’xshash hayvonlarni ham ajratib qo’yishga olib keladi, masalan qanotli va qanotli bo’lmagan chumolilarni ajratib qo’ygandek. Arastu sillogizmlari (ikkita mustaqil fikrdan kelib chiqadigan xulosa Mas: barcha metallar elektr o’tkazuvchi, mis-metal, demak mis elektr o’tkazuvchi) uning mantiq sohasida ham faoliyat ko’rsatganidan dalolat beradi. Xozirgi nuqtai nazardan qaraganda Arastu fizika va astronomiya sohasida kamroq yutuqqa erishgan. Chunki Arastu yerni shar shaklida ekanligini tasdiqlasada, ammo u yerni butun koinotning markazidir, Quyosh va yulduzlar yer atrofida aylanadi degan geosentrik nazariyani ilgari surgan. Aleksandr Makedonskiyning shahar davlatlarni bo’ysundirishidan to Rimning kuchayishigacha bo’lgan vaqt, taxminan er.avv.330 yildan to er avv. 30 yillargacha bo’lgan davr qadimgi Yunon fani rivojining uchinchi ya’ni ellinistik davri bo’lib hisoblanadi. Qadimgi Yunon fanining bu bosqichi birinchi navbatda matematika, mexanika, astronomiya fiziologiya fanlarining rivojlanishi bilan xarakterlanadi, shu bilan birga falsafa sohasida bu davrda ancha kam ish qilinadi. Mustaqil polislar va davlatlarning A.Makedonskiy imperiyasiga qo’shib olinishi yunon savdosi uchun yangi imkoniyatlarni, yanada kengroq bozorlarni ochilishiga olib keldi. Bu o’z navbatida hunarmandchilik ishlab chiqaruvchi va shaharlar o’suviga, dengiz transport savdosining rivojlanishiga olib keldi. Shuni ta’kidlash joizki bu jarayon, ya’ni savdoning rivojlanishi va harbiy-texnika vositalariga bo’lgan ehtiyoj sababli hunarmandchilik ishlab chiqaruvining yangidan texnik takomillashuviga bo’lgan zaruriyat Makedoniya hukmdorlarining: Aleksandr, Ptolomey va ular avlodlarining yunon faniga alohida e’tibor va hurmat bilan qarashga majbur etdi. Shu bilan birga ularning alohida topshiriqlari bilan amaliy fan bilan shug’ullanishga keng imkoniyatlar yaratildi. A.Makedonskiy tomonidan er.av. 332 yilda qurilgan Misrning yangi poytaxti bo’lgan Aleksandriya shahri Ptolomeylar davrida (er.av. 305-30 yillar) ilm-fan va madaniyat markaziga aylandi. Balkim, xuddi shu Makedoniya hukmdorlari birinchilardan bo’lib fanni davlat miqyosida tashkil qilish va moddiy ta’min etishga uringan bo’lishlari mumkin. Er.av.III - asr boshlarida Aleksandriyada museyon (yunoncha-museion-ruscha- xram muz, o’zbekcha-muzalar saqlanadigan joy) tashkil etiladi. Museyon fan rivoji uchun ham katta ahamiyat kasb etib, bir vaqtning o’zida ilmiy muassasa, muzey va ilmiy maktab rolini ham o’ynagan. Museyon Arastu tashkil etgan Afinadagi Likey maktabi bilan ham bog’liq bo’lib, unga Likeyda xam, Aleksandriya museyonida ham dars beruvchi mashhur olim Strabon boshchilik qilardi. Qadimgi yunon fani ellin bosqichining yirik matematik olimlaridan biri er.av. III asrda Aleksandriyada yashagan Yevklid hisoblanadi. Uning yirik va mashhur asarlaridan biri "Nachala" bo’lib, unda o’sha davr matematika ilmining barcha yutuqlari jamlangan va sistemalashtirilgan. "Nachala"dagi hamma ishlar faqat Yevklidga tegishli emas, balki boshka yunon olimlari, shuningdek er.av. 406-355 yillarda yashagan mashhur antik davrning matematik va astronom olim Yevdoksga ham tegishli. "Nachala" 15 kitobdan iborat bo’lib, uning XIV-XV kitoblari Yevklid tomonidan yozilmagan bo’lib, keyinchalik shu to’plamga qo’shilgan. "Nachala"da antik davr matematikasi va geometriyasi asoslari, maydonlar, turli figura va jismlar hajmini aniqlash, son-sanoq nazariyasi, aksioma usuli (Yevklid tomonidan tuzilgan bo’lib-axioma-yunonchada, ruschada-polojeniye, prinimayemoye bez dokazatelstvo vsledstviye yego ubeditelnosti.) va boshqalar haqida yozilgan. Qadimgi Yunoniston fani rivojining ellinistik davrida mexanika sohasida ham katta yutuqlarga erishilgan. Bu davr mexanik - olimlari orasida alohida obro’ga va sharafga erishgani er.av. 287-212 yillarda yashagan Arximed hisoblanadi. Bu buyuk olim Sisiliya orolidagi Sirakuza shahrida tug’iladi. U Rim va Karfagen o’rtasida O’rta yer dengizida hukmronlik kilish uchun bo’lib o’tgan birinchi va ikkinchi Puni urushlari davrida yashagan. Arximedning otasi matematik va astranom Fidiy bo’lib, u o’z o’g’liga yaxshi ma’lumot beradi. Arximed o’sha vaqtda Aleksandriya ilmiy markazining ko’pchilik olimlari bilan yaqindan tanish edi. Arximed Sirakuza shohi Giyeron II ning qarindoshi va yaqinlaridan edi. Ikkinchi Puni urushi ( er.av. 218-201 yillar) davrida Arximed Sirakuza mudofasiga rahbarlik qiladi. Uning boshchiligida o’sha davr uchun mukammal hisoblangan otiladigan snaryadlar yasaladi, natijada rim legionlari shaharni shturm bilan ololmay uni qamal qilishga majbur bo’lishadi. Nihoyat er.av. 212 yilda Sirakuza rimliklar tomonidan egallanib, Arximed o’ldiriladi( taxminlarga qaraganda Rim qo’mondoni Marsellning buyrug’isiz u o’ldirilgan) . Ma’lumotlarga ko’ra Arximed o’limi oldindan Rim soldatiga "Mening chizmalarimga tegma" deb aytgan. Arximed og’irlik markazi tushunchasini fanga kiritadi va uni turli jismlarda aniqlashning usullarini yaratadi." Day mne, gde stat, i ya sdvinu Zemlyu"-degan so’zlar Arximedga tegishli. Arximedning ilmiy yutuqlari amaliyot bilan uzviy bog’liq bo’lib, u hayotda o’sha davrning barcha mashina va texnikalarida, irrigasiya va harbiy sohalarda qo’llanilgan. Arximed tomonidan ko’plab kashfiyotlar qilingan. Masalan suvni balandlikka chiqaruvchi qurilma uchun - arximed vinti, juda og’ir yuklarni ko’tarish uchun polistpastlar va vintlar, snaryad otuvchi harbiy mashinalar va hokazo injenerlik qurilmalari. Arximed falsafiy qarashlarining ham ilg’or xarakterda ekanligini aytib o’tish zarur. Bu sohada u materialist tabiatshunos - faylasuf Demokrit pozisiyasini qo’llab - quvvatlaydi va taxminan er.av. 320-250 yillarda yashagan Aristarx Samosskiy fikrlariga qo’shiladi. Aristarx birinchi bo’lib geliosentrizm g’oyasini ilgari surgan, ya’ni - Kuyosh Yer atrofida emas balki Yer Quyosh atrofida aylanadi - deb hisoblagan. F . Engels uni Qadimgi dunyo "Koperniki" deb atagan edi. Shuni aytish kerakki, ya’ni Demokrit ta’limoti va Aristarx Samosskiy qarashlari o’sha vaqtlarda rasmiy tanqidga va muhokamaga uchragan edi. Xato bo’lmasa kerak, agar biz Arximedni so’ngi yirik tabiatshunos va shu bilan birga birinchi muhandis - olim deb aytsak, chunki uning ishlari tabiiy fanlarni mustaqil sohaga aylanishini boshlab berdi. Keyingi yillarda uning ishlari uzoq vaqt davomida o’z bahosini topmadi va amalda qo’llanilmadi. Fakat Uyg’onish Davriga kelibgina Arximed ishlari o’z qiymatini topdi va yanada rivojlantirildi. Arximed asarlari birinchi bor 1543 yilda (lotin tiliga) tarjima qilinadi. Shu yili N.Kopernikning "Ob obrasheniyax nebesnix sfer" nomli mashhur asari nashr etildi. Agar Arximed qadimgi yunon tabiatshunoslarining so’ngi buyuk vakili bo’lsa, Qadimgi Yunonistonning so’ngi yirik faylasufi bu er.av. 342-270 yillarda yashagan Epikur hisoblanadi. O’z qarashlarida Epikur materialist bo’lgan. U "hyech narsa yo’qdan vujudga kelmaydi va olam abadiydir" deb hisoblaydi. Epikur ham demokrit kabi olam atomlardan va bo’shliqlardan iborat deb hisoblaydi. Epikurning dinga bulgan munosabati ham qiziq, chunki u xudolarning borligini tan olsada, lekin xudolar odamlar hayotiga aralashmagan va hyech qanday ta’sir o’tkazmaydi, deb hisoblaydi. Keyingi yuz yillikda Epikur xudosiz - faylasuf deb hisoblangan. Shunday qilib Qadimgi Yunonistonda fan yunon shahar - davlatlarining savdo-sanoat va madaniy markaz sifatida rivojlanishi uchun muhim omil bo’ldi. Shuni ta’kidlash joizki, ya’ni Qadimgi Misr, Bobil va Kichik Osiyo xalqlarining bilimlari, ya’ni qisqacha qilib aytganda, Qadimgi Sharq fani Yunon dunyosida ilm-fanning rivodlanishiga barakali ta’sir etgan. Mavzu bo’yicha savollar: Qadimgi Yunoniston fani rivojining tarixiy sharoitlari nimada? Qadimgi yunon fanining tug’ilishi va dastlabki ilmiy jamiyatlar to’g’risida qisqacha ma’lumot bering. Qadimgi yunon fani rivojlanishining birinchi ioniya bosqichi. Melit maktabi xususiyatlari qanday? Qadimgi yunon fanining ikkinchi Afina bosqichini tahlil etib bering. Qadimgi yunon fanining uchinchi ellinistik davri qaysi yillarga to’g’ri keladi? Adabiyotlar ro’yhati Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva”. M.1956. Bernal D.J. «Nauka i obshyestvo». M. 1953. Kuzanskiy K. Istoriya kulturы Drevney Gresii i Rima. M. 1990. Lukoshin R.K. Organon Aristotelya M. 1984. 6-Mavzu: Qadimgi Rim fani Qadimgi Rim fanining tug’ ilishi va uning bosqichlari Qadimgi Rim materializimining rivojlanishi Qadimgi Rim fanlari klassifikasiyasi Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Qadimgi Rim tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralar: Rim - qal’a-qo’rg’on shahri, quldorlik, Romul va Rem, urug’ jamoasi, patrisiylar, «urug’ oqsoqollari kengashi» - senat, «urug’ oqsoqollari kengashi» - senat, Serviy Tulliy, Tarkviniy Gordiy, «Puni urushlari». Qadimgi Rim deganda, albatta ilk qal’a-qurg’on yoki qadimiy shahar tushuniladi. Shu bilan birga Qadimgi Rim deganda qadimgi Italiyadagi urug’ jamoasi, keyinchalik butun Apennin yarim orolidagi yerlarni o’ziga biriktirgan shaxar davlat (polis)lar, yanada keyinroq esa –Yevropaning bir qismini Њrtayerdengizi qirg’oqlari bo’ylab cho’zilgan butun shimoliy Afrikani o’z ichga olgan quldorlik davlati tushiniladi. Antik mu’lumotlarga kura Rim shaxriga er.avv. 754 yoki753 yildan asoa solingan. Uning asoschilari usha afsonaviy ona bo’ri sut berib boqqan va chupon tarbiyalagan aka-uka egizaklar Romul va Rem hisoblanadi. Biroq arxeologik ma’lumotlar Rim shahriga taxminan er.avv. X asrlarda asos solingaligini ko’rsatadi. Daslab Rim urug’ jamoasining qarorgoxi edi. Uning aholisi to’la huquqli patrisilar, pleybelar va qullardan iborat edi. Rimning tula huquqli eng qadimgi tub axolisi hisoblangan patrisiylar bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko’ra dastlab uch yuzta urug’dan iborat bo’lgan. Har o’nta urug’ bitta kuriyani, har yuzta urug’ yoki o’nta kuriya bitta tribuni, ya’ni qabilani tashkil etgan. Oliy hokimiyat organlari ikkita edi: biri kuriyalar tarkibidan yig’ilgan «xalq yig’ini» - komisiya bo’lsa, ikkinchisi «urug’ oqsoqollari kengashi» - senat edi. Jamoa tepasida komisiyada saylangan podsho turar edi. Dastlab senat va komisiya tomonidan cheklangan podshoning huquqi keyinchalik kuchayadi. Њz qullari va katta yerlariga ega bo’lgan patrisiylar hukumron tabaqani tashkil etardi. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko’chib kelgan odamlar va ularning avlodlari-pleybelar deb atalgan. Ular mayda va o’rta yer egalari, hunarmandlar bo’lib «rim axolisi» tarkibiga kirmagan. Qullarning hyech vaqosi bo’lmay, barcha huquqlardan mahrum qilingan tabaqa edi. Hali erkin jamoa a’zolari mehnati bu davrlarda ustun darajada saqlangan bo’lsada, biroq endi quldorlar va qullar sinfiga bo’linish jarayoni allaqachon boshlangan edi. Antik ma’lumotlarga ko’ra er.avv. VII-VI asrlarda Rimda navbati bilan yettita podsho hukumronlik qilgan. Ulardan birinchisi Romul bo’lib, bu Qadimgi Rim tarixida «podsholik davri» deb ataladi. Oltinchi podsho Sevriy Tulliy hukumronligi yillarida islohot o’tkazilib, uning natijasida keyinchalik pleybeylar rim xalqi tarkibiga kiritiladi. Bu islohot pleybelarning patrisiylarga qarshi fuqorolik huquqi uchun olib borgan uzoq vaqt davomidagi (200 yildan ortiqroq) kurashining natijasi bo’ldi. Serviy Tulliyni o’ldirib taxtga chiqan «podsholik davri»ning oxirgi yettinchi hukumdori Tarkviniy Gordыy er.avv. 510 (yoki 509) yilda rimliklar tomonidan quvib yuboriladi. Shundan so’ng Qadimgi Rim tarixining yangi «Respublika davri» boshlanadi. Bu davr to’rt yuz yildan ortiqroq, taxminan er.avv.30 yillargacha davom etadi. Rimda podsho boshqaradigan hokimiyat yo’q qilingach, uning o’rniga respublika boshqaruvi ma’lum muddatga saylab qo’yiladigan kishilar idora qiladigan davlat joriy qilindi. Bunda har yili bir yil muddatga saylanadigan ikkita konsul davlatni boshqardi. Pleybelarning patrisiylarga qarshi kurashlari natijasida ular o’zlarining manfaatlarini himoya qiluvchi xalq tribunlarini saylash huquqini qo’lga kiritadilar. Qadimgi Rim tarixining Respublika davri uzluksiz urushlar, Rim qudratining va hududining yanada oshishi bilan xarakterlanadi. Er.avv 265 yilga kelib Rim tomonidan bu yerdagi bir qator yunon polislari bilan birga butun Apennin yarimoroli bosib olinadi. Epir podshosi Pirr ustidan qilingan g’alaba (er.avv. 275- 260 yilar) natija er.avv. 275-260 yilar) natijasida Rimliklar Janubiy Italiyaning ham bosib olishadi. Shunday qilib butun Italiya Rimga itoat ettiriladi. Rimning siyosiy boshqaruvi yanada ko’proq aristokratik respublika xarakterini ola boradi. Davlat boshqaruvi birinchi nvbatda senat tomonidan amalga oshirilib, u moliyaviy, ichki xafsizlik, tashqi siyosat, harbiy va diniy masalalarni yechish huquqini olgan edi. Patrisiylar va plebeylarning boy qismi o’rtasidagi huquqiy farq asta-sekin yo’qolib va xullas ularning aralashuvi natijasida yangi nobilist, ya’ni aslzodalar tabaqasi vujudga keladi. Oqibatda Rim er.avv. V-III asrlarda patrisiylar va pleybelar xonadonidan chiqan quldorlar va aslzodalar respublikasiga aylangan. Ularning vakillari senatda hal qiluvchi kuchga ega bo’lib, yuqori mansablarni egalaganlar. Konsullar ham senat bilan maslahatli ish olib borganlar. Mahalliy hokimiyat – rim magistraturalari-odatda bir yilga saylangan. Xalq tribunlarining ta’siri ham ancha kuchli bo’lib, ular mahalliy magistrantlar, xalq yig’ini va hatto senat hamda konsullarning plebeylarga zid qarorlarni veto huquqi bilan taqiqlab qo’yishga haqli edilar. Alohida favqulotdda holatlarda 6 oy muddatga oliy harbiy va fuqorolik hokimiyatini boshqaruvchi-diktator tayinlangan. Rim va Karfagen (finikiyaliklar tomonidan er.avv.825 yilda asos solingan shahar yoki koloniya) o’rtasida Њrta yer dengizi havzasida hukumronlikni qo’lga kiritish uchun taxminan 120 yil davomida (er.avv.284-146yi) «Puni urushlari» deb tarixga kirgan jang olib borildi. Eramizning III asrlarga kelib imperatorlarning tez-tez almashuvi va mamlakatdagi ichki ziddiyatlar hamda Rim qo’shinlarining ketma-ket muvaffaqiyatsizliklari tufayli Rim imperiyasi zaiflasha bordi. Natijada uning tirkibidan Galliya, Ispaniya va Britaniya vaqtincha chiqib ketdi. Garmanlar, sarmatlar (shimoliy Qora dengiz bo’yi va Sharqiy Volgada yashovchi chorvador qabilalar) va boshqi qabilalar saltanatining chegara viloyatlariga katta zarar yetkazishardi. Eramizning 184-476 yillarini Rim tarixida dominat (lot.dominatus- gosudarstvo, hukmronlik,cheksiz monarxiya tashaniladi) deb atashadi. Qo’zg’olonlar xavfi ostida Diokletian (eramizning284-305 y) va Konstantin I (eramizning 306-337y) hukumronligi yillarida xristianlikni rasmiy davlat dini sifatida tan olgan absolyut monarxiya o’rnitildi. Senat hyech qanday ahamiyatga ega bo’lmay, nomigagina faoliyat ko’rsatadi. Natijada Rim imperiyasi har birining o’z imperatori bo’lgan g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’linib ketadi. Sharqiy imperiyaning poytaxti Vizantiya (Konstantinopol) shahri edi. Bularning hammasi quldorlik tuzumi inqirozining oldini ololmadi. Yirik yer egalari bo’lgan magnatlarning xususiy quroli otryadlari bo’lib, ular bilan hukumat o’rtasidagi konflikt davom etardi va kuchayardi. Faqat qullar va dehkonlar emas, hatto yirik dehkonlar ham qo’llayotgan varvarlarning hujumi davom etardi. Tarixda ma’lumki. Hatto 410 yilning avgustida gotlar (german qabilalari) tomonidan Rim vaqtincha egallangan, bunda darvoza kumar tomonidan ochib berilgan edi. Rim saltanatidan asta-sekin Britaniya, Ispaniya, Afrika viloyatlari va Galliya chiqib keta boshladi. Rim saltanati hukumronligi tugallashini tarixda Odoakr boshchiligida german qabilalari tomonidan G’arbiy Rim imperiyasining oxirgi Rolul Avgustul og’darib tashlagan o’sha eramizning 276 yil hisoblanadi. Vizantiya deb atalgan Sharqiy Rim imperiyasi esa yana ming yillar atrofida hukmronlik qildi. 1 (V.A. 48- 49 betlar) Qadimgi Rim davlatining vujudga kelishi, gullab yashnashi va yemirilishi tarixining qisqacha konspektiv ocherki bu davr fani va texnikasi rivojlanishi yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Qadimgi Rimda ko’plab qobiliyati faylasuf va tabiyatshunos olimlar bo’lgan bo’sada, biroq shuni aytish kerakki, ya’ni bu yerda Qadimgi Yunonistonga nisbatan ancha ham yangi g’oyalar va fikrlar aytilgan. Buning turli sabablari bo’lib ulardan asosiy bu quldorlik tuzumining yemirilishi Qadimgi Yunonistonga nisbatan ham kuchliroq bo’lganligidir. Mavzu bo’yicha savollar: Qadimgi Rim fanining tug’ilishi va uning bosqichlarini alohida gapirib bering. Qadimgi Rim materializimining rivojlanishi sabalari nimada? Qadimgi Rim fanlari klassifikasiyasi deganda nimani tushunasiz? Adabiyotlar ro’yxati Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva”. M.1956. Bernal D.J. «Nauka i obshyestvo». M. 1953. Kuzanskiy K. Istoriya kulturы Drevney Gresii i Rima. M. 1990. Lukoshin R.K. Organon Aristotelya M. 1984 7-Mavzu: Feodalizm davrida G’arb mamlakatlari, Rossiya va Kavkaz xalqlari fani. Reja: Feodalizm davrida fan. G’arb mamlakatlari fani. Rossiya va Kavkaz xalqlari fani Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan G’arb mamalakatlari tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tarixshunoslik ilmida O’rta asrlar tarixi uzoq davrni, eramizning V asridan, ya’ni quldorlik imperiyasining qulashidan to XVII asrning 40-yillarida boshlangan ingliz-burjua revolyusiyasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib, uni dunyo xalqlarining deyarli hammasi o’z boshidan kechirganlar. 1200 yildan ko’prok davrni o’z ichiga olgan feodalizm davri Angliya va Fransiyada G’arbiy Rim imperiyasining yemirilishi bilanoq boshlanib, Angliyada XVII asrgacha Fransiyada XVIII asrgacha davom etgan bo’lsa, Rossiyada feodalizm keyinroq, ya’ni IX asrdan boshlanib, to 1861 yil krepostnoy huquqining bekor qilinishigacha davom etdi. O’rta Osiyoda esa V-VI asrlardan to XX asrning boshlarigacha davom etdi. Ma’lumki, qadimgi dunyo quldorlik jamiyati, qadimgi dunyo sivilizaasiyasi Sharq dunyosida vujudga kelib, Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida o’zining yuksak taraqqiyotiga erishgan. Shundan so’ng sivilizasiya markazi asta- sekin G’arb dunyosiga kuchdi. G’arb mamlakatlari feodal jamiyati, davlatchiligi hamda madaniyatida xristian dinining hukmron dinga aylanishi qanchalik ahamiyat kasb etsa, bu davrlarda Sharq dunyosida Islom dinining yaratilishi va tarqalishi ham uning yuksak madaniyatining vujudga kelishiga shunchalik hissa qo’shdi. Quldorlik tuzumiga nisbatan feodal jamiyatining progressivligi – bu qulchilikka nisbatan unumlirok bo’lgan mayda dehqon xo’jaligining paydo bo’lishidir. Chunki yersiz va o’z mehnatidan manfaatdor bo’lmagan quldan farq qilgan holda dehqon o’z yeriga ega bo’lib, mustaqil xo’jalik yuritar hamda qishloq xo’jalik ekinlari mahsuldorligini oshirishdan manfaatdor edi. Ilk o’rta asrlardayoq qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish va savdoning taraqqiyoti hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga, bu esa o’z navbatida hunarmandchilik va savdo-sotiq markazlari bo’lgan yangi-yangi shaharlarning vujudga kelishiga olib keldi. Lekin, shunday bo’lsada, odamlarning qadimdagi kabi o’rta asrlarda ham tabiatning mudhish kuchlari: zilzila, toshqin, qirg’okchilik va epidemiyalar oldida ojizligi, fan va texnika taraqqiyotining pastligi, ularni sarosimaga solardi. Insoniyat tarixida hyech bir jamiyatda feodallarning huquqlari cheksiz xudbinlik darajasiga ko’tarilgani kabi jamiyat bo’lmagan hyech qachon mavjud tartiblar va qonunlarning feodalizmdagi kabi faqat zaif mehnatkashlar tomonidan bajarilishi talab qilingan jamiyatni uchratmaymiz. Shuning uchun ham dehqonlarning feodallar jabr-zulmidan qutulib bo’lmaydi degan; tortayotgan azob-uqubatning chek-chegarasi yo’q degan tasavvurlarga kelishi xrestian cherkovini obro’sini ko’tarib yubordi. Xudoga bo’lgan ishonch har qanday ilmiy qarashlarning cherkov tomonidan qattiq nazorat ostiga olinishiga olib keldi. Cherkov xalqning nodonligi va jaxolatligidan foydalanib, boylik ortirar va mavjud feodal tuzumni mustahkamlashdan manfaatdor edi. Papalar (yunoncha –papes – ota) indulgensiya (lotincha – avf etish) qog’ozi sotishdan g’oyat katta daromad topardi. Cherkov xudo barcha odamlarni uch toifaga bo’lgan deb jar solardi: 1-toifadagi «ruhoniylar» – hamma uchun ibodat qilmog’i lozim; 2-toifaga «feodallar» urush qilmog’i; 3-toifaga «dehqonlar va hunarmandlar» kirib, ular hamma uchun mehnat qilmog’i kerak deb uqtirilardi. Xristian axloqi aholini itoatkorlik va sabr toqatli bo’lish ruhida tarbiyalashga, feodal tartiblarga qarshi har qanday fikrni bo’g’ib tashlashga majbur edi. Cherkov ta’limotiga qarshi chiquvchilarni ruhoniylar yeritik (bid’ftchi) deb atardi. Papa yeretiklarga qarshi kurashish uchun XIII asrda maxsus cherkov sudiinkvizisiyani (lotincha – tergov) tashkil etdi. Yeretik deb topilgan kishilar gulxanda yoqilardi. Natijada cherkov ta’limotiga zid fikrdagi kishilar, hatto ilm-fan sohasidagi bir qator olimu kashfiyotchilar jazolanardi. G’arbiy Yevropada xristian cherkovi tepasida Rim papasi, turardi. Uning qarorgohi Vatikan shahri edi. Yirik viloyatlarda cherkovni yepiskoplar va arxiyepiskoplar boshqargan. Monastirlar boshqaruvchisi-abbatlar (ota) deb atalgan. Tarki dunyo qilgan kishilar-monaxlar (yunoncha – yolgiz) monastirlarda yashaganlar. Barcha cherkov xodimlari ruxoniylar tabaqasini tashkil etgan. Eramizning 354-430 yillarda yashagan, cherkov otast deb nom olgan Yepiskop Avreliy Avgustin cherkovning tashkiliy strukturasini va dogmatikasini tuzadi. Avreliy Avgustin-neoplatonizm tarafdori edi. Uning fikricha butun olam katolik cherkovi tomonidan boshqarilishi kerak, ya’ni cherkov koshida (vechnaya merovaya bojya derjova) abadiy butun olam cherkov hukmronligi o’rnatilishi kerak. Shu bilan birga Avgustik xususiy mulk va ijtimoiy tengsizlikni himoyalab chiqdi. III asrlarda Rim yepiskopligi zaminida shaklana boshlagan IY asrlarda papa unvoni olgan cherkov boshlig’ining ta’siri G’arbiy Yevropa mamlakatlarida yanada kuchaya bordi. Papa turli mamlakatlarining oliy ruhoniylardan iborot kardinallar kengashida ko’pchilik ovoz bilan umrbod saylanadigan bo’ldi. Shu bilan birga XI asrda feodalizmning diniy falsafasi sifatida sxolastika vujudga keldi. Uning vazifasi o’rta asrlardagi ijtimoiy tengsizlikni, cherkov dogmatikasini iborat edi. Yirik sxolast filosof va teologlardan biri Anselm Kenterberskiy (1033-1109) edi. Anselm cherkov mustaqilligi mustahkamlash tarordarlaridan edi. U har qanday ilmiy bilim ishonchining asosi bo’lishi mumkin (?) deb hisoblardi. U xudoning borligini isbotlashga harakat qiladi. Feodalizm davri faylasuflardan Parijdagi monastir maktabining o’qituvchisi faylasuf va yozuvchi Pyer Abelyarni (1079-1142) aytib o’tmaslik mumkin emas. Abelyar o’zining traktatlariga asos qilib qo’yidagi tezisni qo’ydi: "Ponimat, chtobы verit", "Ishonish uchun tushunish" boshqacha qilib aytganda Abelyar u ishonadigan hamma narsa oldindan tushunarli bo’lishi kerak deb hisoblardi. Bunday talqin o’sha davrda yeretiklikka teng edi M: ikkinchi salb qarashi targ’ibotchilaridan biri Bernard Kirvosskiy Abelyarni "antixrist va shayton"deb atagan edi. XII - XIII asrlarda Aristotelning asarlari lotin tiliga tarjima qilindi. Bu esa ortadoksal katolik doktrinalarining Arastu qarashlarini bir qanchasini xristian ta’limotiga moslashlariga urinishiga olib keldi. Ana shunday sxolast-faylasuflardan biri Foma Akvinskiy (1225-1274) bo’lib, u o’sha davrda keng tarqalgan sxolastik tizimni yaratdi. Bu tizim o’rta asrlar ideologiyasida xukmron bo’lgan o’ziga xos ensiklopediya bo’ldi. Foma Akvinskiy o’z asarlarida nafaqat teologik, diniy muammolarni, balki huquq, ahloq, davlat, iqtisod va tabiiy fanlar masalalarini ham yoritdi. Sxolastik olimlardan farq qilib - Fan tarixiga ilg’or fikrlovchi bo’lib kirgan olim Angliyalik fransiskan monaxi faylasuf va tabiatshunos Rodjer Bekon (1214- 1232) hisoblanadi. U cherkov va feodal sxolastikani tanqid qilib chiqdi. R.Bekon cherkovga yolg’onchilar kirib olgan chunki ruhoniylar boy-badavlat yashashadi va shuning o’zi ular ta’limotiga ziddir deb aytadi. U utopik davlat loyihasini ishlab chiqadi. Bunda oliy hokimiyat xalq majlisi tomonidan boshqarilishi kerak. R.Bekon tabiiy fanlar bilan shug’ullanib, matematika, astronomiya, fizika va kimyo sohasida fa’oliyat ko’rsatdi. Uning fikricha haqiqatni izlashda yagona va muhim vosita bo’lib aql emas, balki tajriba xizmat qiladir ya’ni bilimni kuzatishlar va tajribalar yo’li bilangina hosil qilish mumkin, deb isbot qilardi. Fanning maqsadi tabiatni o’rganib, uni odamlarga xizmat qildirishdan iborat degan edi Bekon. R.Bekon magnit strelkasini va katta qilib ko’rsatadigan oynani tajriba qilib ko’rdi, demak mikroskop va teleskopning kashf qilinishini hamda boshqa kashfiyotlarni oldindan ko’ra bildi. Biroq u cherkov tomonidan tanqib ostiga olindi, uning sarlari yo’qotildi, o’zi papaning bo’yrug’i bilan 14 yil turmaga tashlandi. XI - XY asrlarda G’arbiy Yevropada shaharlarning o’sishi va markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi ilm-fan, maktab va madaniyatning rivojlanishiga turtki berdi. Shaharlar va savdo-sotiqning rivojlanishi bilan shuningdek salb yurishlari vaqtida yevropaliklarning dunyo xaqidagi tasavvurlari kengaydi. XIII- asrda venesiyalik savdogar va sayyoh Marko Polo 25 yil davomida Uzoq Sharq mamlakatlarida bo’lib, bu mamlakatlar haqida qimmatli ma’lumotlar to’pladi. Italiyaga qaytgach, Osiyodagi davlatlar va xalqlar hayoti va urf-odatlari haqida hikoya qiluvchi kitoblar yozdi. Markazlashgan davlat boshqaruvi bilimli kishilar ko’proq bo’lishini talab qilardi. Qirollarga savodli, ma’lumotli amaldorlar va sudyalar kerak edi. Natijada shaharlarda cherkovga qarashli bo’lmagan xususiy kishilar yoki shahar kengashi tomonidan ochiladigan maktablar vujudga kela boshladi. XII asrda Yevropada dastlabki Oliy maktablar - universitetlar vujudga keldi. 1160 yilda Parij universiteti tashkil topdi. Taxminan o’sha davrlarda Italiyadagi Bolonye universiteti vujudga keldi. 1167 yilda Angliyada Oksford universiteti tashkil topdi. Bu yerda R.Bekon ham o’qituvchi bo’lib ishlardi. 1209 yilda Kembridj 1222 yilda Paduan, 1224 yilda Neopol, 1347 yilda Praga va 1364 yilda Polshadagi Krakov universitetlari paydo bo’ldi. XV asrlarga kelib Yevropada universitetlarning soni 65 taga yetdi. Dastlab mashhur o’qituvchilar bo’lgan shaharlarda vujudga kelgan bu universitetlarda darslar lotin tilida olib borilardi, shuning uchun bu universitetlarda turli mamlakat vakillari o’qiy olardi. Universitetlarda dastlab ilohiyot fanlari o’qitilsada, biroq o’qitish jarayoni ilgarigiga nisbatan mutloqo farq qilib, sistemali ravishda olib borilardi. Talabalar shuningdek huquq, tibbiyot, matematika, astronomiya, fizika, gramatika, falsafa va boshqa fanlar o’qitilardi. O’qituvchilar ma’ruzalari talabalar tomonidan yozib olinardi va tinglanardi. Ma’ruzalar disputlar bilan to’ldirilardi. Olimlar fikricha Oder, Visla, Dnestr va Pripyat daryolarining yuqori oqimi va so’ngra sharqqa tomon Dnepr bilan Desnagacha bo’lgan keng maydonlarda qadimgi slavyanlarning avlod-ajdodlari ya’ni praslavyanlar yashaganlar. IX- asrda ana shu sharqiy slavyanlarning ya’ni uch qardosh xalq rus, ukrain va beloruslarning umumiy davlati bo’lgan Rus feodal davlati qaror topdi. Sharqiy slavyanlar o’z poytaxtlarining nomi bilan bu davlatni Kiyev Rusi deb atashgan. Rus to’g’risida eng qadimgi yozma ma’lumotlar XII asr boshida Pechora monastirining monaxi Nestorning «Povest vremennыx let» «Muvaqqat yillar qissasi» nomli asarida uchraydi. Nestor ko’plab yunon va rus kitoblarini tahlil qilish asosida «Kak i otkuda poshla Russkaya zemlya» degan sarlavha bilan o’z asarini yozishni boshlagan. Uning fikricha «Rus davlatining poydevori VI asrlarda yashagan afsonaviy knyaz Kiy nomi bilan bog’liq bo’lib, u ehtimol Dnepr bo’yi qabilalari ittifoqining boshlig’i bo’lgan, lekin hali to’la ma’nodagi feodal podsho emas edi. Solnomachi Nestor VIII-IX asrlarda sharqiy slavyanlarning salkam 15 ta qabilaviy ittifoqlarini tilga oladi: polyanlar, severyanlar, volinlar va bujanlar, ulichlar va tverliklar, dregovichlar, radimichlar, vyatichlar, polochanlar, krivichlar, slovenlar va boshqalar. Shunday qilib rus yoki rus xalqlari to’g’risida dastlabki tarixiy ma’lumotlar milodiy VI asrlarga tegishli bo’lib, Rus xalqi fani va madaniyatini o’rganishda bizga rus knyazlari haqida yaratilgan bir qator dostonlar ham ma’lumot beradi. Kiyev Rusi feodal davlatining ilk knyazlaridan biri Oleg (882-912) hukmronligi davrida davlat hududi kengaytiriladi. Bu davrda dexqonchilik va chorvachilik rivojlanib, uch dalali almashlab ekish, yerga ishlov beruvchi qurollar takomillashadi. Oleg vafotidan keyin taxtga chiqqan Igor (912-945) hukmronligi davrida Kiyev Rusi yanada mustahkamlanadi va kengaytiriladi. Biroq u drevlyanlar tomonidan 945 yilda qayta o’lpon yig’ish paytida o’ldiriladi. Shundan uning beva xotini Olga davlatni boshqaradi. U birinchilardan bo’lib xristianlikni qabul qilgan. Igorning o’g’li Svyatoslav (964-972) hukmronligining asosiy qismi harbiy yurishlar bilan o’tdi. Svyatoslav qo’shini 972 yilda Vizantiya yurishidan qaytayotganida Dnepr ostonalarida ko’chib yurgan pecheneglar bilan to’qnashadi. Jangda rus qo’shinlari mag’lub bo’lib, Svyatoslav o’ldiriladi. Pecheneglar xoni uning bosh chanog’idan may ichish uchun tilla qoplangan qadah yasashni buyuradi. Shundan so’ng taxtga Vladimir Svyatoslavich (980-1015) chiqadi. Uning asosiy xizmati birinchidan barcha sharqiy slavyanlarni Kiyev Rusi qo’l ostiga birlashtirish, ko’chmanchilarga qarshi mamlakatning mudofaa qudratini oshirishi bo’lsa, ikkinchidan 988 yilda Rusda xristian dinini joriy etishi edi. Buning natijasida Vizantiya yozuvi va san’atining Rusga kirib kelishiga keng imkon yaratildi. IX- asrda (855 yilda) aka-uka Kirill va Mefodiylar slavyanlar uchun maxsus alefbo ixtiro qilishadi. U slavyan tilining murakkab tovushlariga moslashtirilgan edi. Endi rus kishilari savdo shartnomalari yoza boshlaganlar, solnomalar, qonunlar majmualarini tuzadigan va yunon tilidan kitoblar tarjima qiladigan bo’ldilar. Yaroslav Mudriy (1019- 1054) hukmronligi davrida Rusda maorifga davlat darajasida e’tibor berilib, kitoblar tarjima qilinadi, kutubxonalar yaratiladi, cherkov va monastirlar quriladi. Hozirgacha saqlanib qolgan Kiyevdagi oltin darvoza va Sofiya ibodatxonasi Yaroslav davriga oid bo’lib, ular rus madaniyatining yuksak saviyasidan dalolat beradi. Knyaz Yaroslav Novgorodda tartiblar to’g’risida qonun yaratib, bu fanga «Yaroslav sudi» nomi bilan kirgan. Dono Yarosdav vafotidan keyin uning vorislari o’rtasida boshlanib ketgan o’zaro urushlar keltirgan xonavayronliklar ustiga qurg’oqchilik tufayli kelib chiqqan ocharchilik va sharqdan Rusga bostirib kirgan yangi ko’chmanchilar- kipchoqlarning dahshatli bosqini natijasida rus fani va madaniyati biroz tushkunlikka uchradi. O’zaro feodal tarqoqlik urushlari va xalq qo’zg’olonlarining kuchayishi knyazlar va hukmron sinf manfaatlari himoya qiluvchi qo’shimcha qonunlar joriy etish zaruratini tug’dirdi. 1072 yilda aka-uka Yaroslavichlar Kiyevda yangi knyaz qonuni – «Russkaya Pravda»ni tuzishdi. «Russkaya Pravda»ning moddalarida asosan knyaz va uning ma’murlari manfaatlari himoya qilindi. M: uning 20-chidan to 24-chigacha bo’lgan moddalarida knyaz boshqaruvchisini o’ldirgan kishi yoki jasad topilgan yerdagi butun jamoa katta jarima ( 80 ho’kiz yoki 400 qo’y qimmatiga teng) to’lagan. Bunday jarima butun qishloqni xonavayron qilgan yoki dehqonlarni knyazga qaram qilib qo’ygan. Aksincha oddiy dehqon (smerd yoki qarol) o’ldirilsa, knyaz ma’murinikiga nisbatan 16 barobar kam jarima to’langan. Dono Yaroslavning nabirasi Vladimir Monomax (1113-1125) «Russkaya Pravda» qonunlariga jiddiy o’zgartirishlar kiritib, sudxo’rlardan qarz olib ko’pincha qaram bo’lib qoladigan mayda shahar aholisi manfaatlarini himoyalab chiqadi. Bu qonun «Monomax ustavi» deb yuritildi. XI- asrning oxirlarida Vladimir Monomaxning singlisi Kiyevda qizlar uchun maktab ochadi. Biroq XI- asr oxirlarida knyazlar bilan yirik feodallar o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurash kuchayib Rusning kuch-qudrati va birligiga putur yeta boshlaydi. Yaroslav Mudriy va uning nabirasi Vladimir Monomaxlar Rusning nisbatan birligiga erishgan so’nggi buyuk knyazlar edi. Yaroslavning o’g’illari hukmronligi zamonidayoq boshlanib ketgan feodal tarqoqlik Kiyev feodal markazlashgan davlatining 1132 yilda 10 dan ortiq mayda knyazliklarga bo’linib ketishiga olib keldi. Shunday qilib ilk feodal davlat bo’lgan Kiyev Rusi 300 yilcha (IX asrdan – XII asrgacha) hukmronlik qilib, sharqiy slavyan qabilalarini birlashtirdi va ularning fani va madaniyati rivojiga turtki berdi. Dastlab slavyan xalqlarining tuyg’ulari ularning qahromonlik-epik dostonlarida (Ilya Muromes, Mikula Selyaninovich.) namoyon bo’ldi. So’ngra X asr boshlarida Rusda yozuvning rasm bo’lishi rus fani va madaniyatining rivojlanishiga ko’maklashdi. XI asr o’rtalaridan Rusda yunoncha va bolgarcha qo’lyozma tarjima asarlar: «Purhikmat», «To’plam» kabilar tarqaldi. XI asrning oxiri – XII asr boshlarida dastlabki original ruscha asarlar paydo bo’ladi. Bular orasida Nestor qalamiga mansub «O’tmish yillar qissasi», «Knyazlar Boris bilan Gleb to’g’risidagi saboqlar», «Feodosiy Pecherskiy hayoti» va boshqalar bor. Qadimgi Rus adabiyotining eng salmoqli asarlaridan biri bu 1185 yilda noma’lum avtor tomonidan yozilgan «Igor polki jangnomasi»dir. «Jangnoma»da knyaz Igorning qipchoqlarga qarshi hamlasi va qipchoq xoni Konchakning uni tor-mor etishi bayon etilib, unda rus knyazlarining birlashishiga da’vat etiladi. XII-XIII asrlarda Rusda katta-kichik shaxarlar vujudga kelib, binokorlik va me’morchilik yanada rivojlanadi. Poytaxt shaharlarning jadal qo’rilishi va ularning bezaklari rus me’morlari ijodini yuksaltirdi. M: Bogolyubovadagi Andrey qasri, Pokrov cherkovi (XII a.), Vladimirdagi Uspenskiy va Dmitriyevskiy soborlari (XII a.), Pereyaslavldagi Spassk sobori, Novgoroddagi Spas-Neredisa cherkovi bunga misol bo’la oladi. XV asrda mug’ul-tatar zulmidan ozod bo’lgan Rus yerlarining markazlashuvi jarayoni bo’lib o’tadi. Tverlik savdogar Afanasiy Nikitin (--1472 yilda o’lgan) 1466-1472 yillarda Fors va Hind o’lkalariga sayohat qilib, qaytishda Afrika soxillaridagi Somali, Arabiston va Turkiya orqali sayoxat qiladi. Uning «Uch dengiz osha sayohat» asari tarixiy-adabiy-geografik xarakterga ega bo’lib, rus fanining rivojiga katta hissa qo’shadi. Kavkaz xalqlari: Kavkazliklar qadimdan yuksak madaniyat arboblari yetishib chiqqan xalqlardan biridir. IV-V asrlarda Armaniston, Ozarbayjon va Gruziyada ham o’zlarining mahalliy yozuvlari vujudga keladi. Milodiy I-ming yillikning o’rtalarida Kavkaz xalqlari Eron, Vizantiya, Saljuqiylar, Arab xalifaligi, so’ngra Temuriylar va Usmonli Turklar davlatlari bilan to’xtovsiz urushlar olib borishga majbur bulganlar. VIII asrda Ozarbayjon hududiga islom dini kirib keladi. XII-XIII asrlarda esa mamlakatda hunarmandchilik va savdoning keng rivojlanishi ilm-fan taraqqiyotiga ham turtki beradi. Bu davrda Ozarbayjonning yirik faylasufi va shoiri Ilyos Yusuf o’g’li Nizomiy Ganjaviy (1141-1203) hisoblanadi. Uning besh ajoyib dostondan iborat «Xamsa»si (Panj Ganji) Sharq xalqlari adabiyotida yangi bir bosqich bo’ldi. U 1141 yilda Ozarbayjonning Ganja shahrida tug’iladi. Ganja shahri IX asr o’rtalarida vujudga kelib, bu shahar XI-XII asrlarda yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz bo’lib, Arron davlatining poytaxti edi. Nizomiy yoshligidan ilm- fanga berilib, arab va fors tillarini mukammal o’rganadi. U falsafa, mantiq, tarix, tilshunoslik, astranomiya va boshqa fanlar bilan shug’ullangan. Nizomiy ulug’ lirik va epik shoir bo’lib, uning besh dostoni ya’ni «Maxzan ul-asror» (Sirlar xazinasi), «Xisrav va Shirin», «Layli va Majnun», «Xaft paykar» (Yetti go’zal) va «Iskandarnoma» asarlari uning vafotidan keyin bir kitob qilib to’plandi va «Panj Ganj» («Besh xazina») – «Xamsa» (Beshlik) nomi shuxrat qozondi. XIII-XV asrlarda Ozarbayjonda tabiiy fanlar, tibbiyot va me’morchilik sohasida ko’plab taniqli olimlar yetishib chiqadi. Bular orasida shoirlardan Zulfiqor Shirvoniy, Avhidiy Marog’oiy, Izzaddin Gasan-og’li, shuningdek Marog’a rasadxonasining asoschisi Nasriddin Tusiy va boshqalar bor edi. XV asrga oid Bakudagi Shirvonshohlar saroyi va Tabrizdagi Moviy machit binolari Ozarbayjonda me’morchilikning ham yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Hozirgi Armaniston ham qadimgi sivilizasiya markazlaridan biri hisoblanadi. 1968 yilda Yerevan shahrining 2750 yilligi nishonlangan edi. Arman xalqi ham yuqorida aytgan bosqinchi davlatlar bilan tinimsiz urushlar olib borganlar. Armanistonda IV asrdayoq xristian dini asosiy dinga aylanadi. Arman xalqining fani va madaniyati tarixida V asr boshlarida arman alefbosining joriy etilishi muhim vokea bo’ldi. Bunda ma’rifatchi olim Mesrop Mashtosu (361-440)ning xizmati kattadir.V asrda qadimgi arman adabiy tilining asoschisi faylasuf va yozuvchi Yeznik Koxbesi yashagan. V-VI asrning birinchi yarmida yashagan faylasuf David Anaxt Afina va Aleksandriyada bilim olib, Aflotun, Arastu va Pifagor asarlarini o’rganishi natijasida idealist faylasuf bo’lib yetishadi. Uning fikricha «hamma narsa xudo tomonidan yaratilgan». Biroq u «tashqi dunyo obektlari, jism va hodisalar real mavjud, ularni bilish mumkin» degan materialistik g’oyani ham ilgari suradi. David Anaxtning asarlari orasida asosiysi bo’lgan «Opredeleniye filosofii» nomli asari o’z mohiyatiga ko’ra dunyoviy va rasional asar hisoblanadi. Yana bir arman olimi Ananiya Shirakasi VII asrda arifmetikadan «Masalalar va yechimlar» deb atalgan maktab darsligini tuzadi. Arab xalifaligiga qarshi kurash jarayonida armanlarning «Sasunsi Davud» (David Sasunskiy) nomli eposi saqlanib qolgan. Unda tog’li Sasun rayonining xalqi Ovnan Xutesi boshchiligida arablarni tor-mor etgan va Mush shahrini ozod qilgan. Sasunlik Davud—yig’ma obraz bo’lib, u arman xalqini birlikka da’vat etgan. Qadimgi arman faylasuf-tabiatshunosi, shoir va bogoslov Ovanes Imastater (tax. 1045-1129) bir qator antik va o’rta asrlar davri olimlarining asarlarini, jumladan Arastu va Yevklid asarlarini arman tiliga tarjima qilishda katta xizmat ko’rsatgan. Shu bilan birga u o’sha paytda Armanistonnning poytaxti bo’lgan Ani shahridagi oliy maktabning asoschisi edi. Armanistonda tibbiyot ham yuksak darajada rivojlanib, tabiblardan Grigor Magistr (X-XI a.), Mxitar Gerasi (XII a.) va Amirdovlat Amasiasi (XV a.)lar mashxur tabiblar edi. Arman donishmandi Mxitar Gosh (tax. 1133-1213y.y.)ning «Sudebnik» nomli asari asosan arman qonunlar to’plamini o’zida aks ettirgan asarlardan hisoblanadi. Faylasuf Ovanes Vorotnesi (1315-1386y.) Arastuning izdoshi bo’lib, pedagog, siyosatchi va cherkov xodimi edi. U « real olam, holbuki u xudo tomonidan yaratilgan bo’lsada, o’z qonunlari bilan mavjud. Insonning olam to’g’risidagi nuqtai-nazari hoh u to’g’ri bulsin hoh noto’g’ri faqat real hayotda tekshiriladi va o’rnatiladi». Ovanesning shogirdlaridan biri Grigor Tatevasi (1346-1409) ham pedagog, faylasuf va cherkov xodimi edi. U ham xudoning mavjudligini ustozi kabi inkor etmasada, biroq olam uzliksiz taraqqiyotda va harakatda degan materialistik dunyoqarashni ilgari suradi. Arman me’morlari va binokorlari ham ajoyib inshootlar qurganlar.M: Echmiadzinedagi Ripsime cherkovi (VII a.), Tignis qo’rg’oni (IX-Xaa.), Xskonkedagi Sarkisa cherkovi (XI a.), Sanain monastыri (X-XIII aa.), Georgiy va Mugni cherkovlari (XVIIa.). Gruziya hududida ham eng qadimgi davrlardan fan va texnika yuksak darajada rivojlangan. Gruzinlar ham boshqa kavkaz xalqlari kabi chet bosqinchilari bilan (kimmeriylar, skiflar, Rim imperiyasi va Fors, Arab xalifaligi va Vizantiya, mug’ullar va Temur hamda Usmonli turklar.) tinimsiz urushlar olib borganlar. IV asrlardan Gruziyada xristianlik qaror topa boshlaydi. Arablar quvilgandan keyin Kavkazdagi feodal davlatlar Gruziya atrofida birlashadi. XII asrda mamlakatni birlashtirishga katta hissa qo’shgan podsholardan biri bu Dovud Binokor hisoblanadi. Uning davrida yangi shaharlar quriladi, sud mukammallashtiriladi va feodallarning o’zboshimchaligini cheklash uchun ko’p sonli otliq qo’shin tuziladi. XII asrning oxirlarida Dovud Binokorning evarasi malika Tamarada ham Gruziya davlati ancha qudratga erishadi, bu esa fan va san’atning hamda me’morchilikning gullab yashnashiga olib keladi. Bu davrda Gelati shahridagi monastirda akademiya —oliy maktab barpo qilinadi. Unda ham diniy ham dunyoviy fanlar o’qitilib, falsafa, matematika, huquqshunoslikka oid ilmiy asarlar yozilardi. Feodal jamiyatining shakllanishi va xristianlikning rasmiy dinga aylanishi Gruziyada o’rta asrlarning o’ziga xos dunyoqarashi bo’lgan – sxolastikaning vujudga kelishiga olib keladi. Ammo sxolastikaga qarshi bo’lgan, qadimgi yunon faylasuf-tabiatshunoslari asarlarini o’rganuvchi va targ’ib qiluvchi olimlar ham bo’lib, ulardan biri Ioane Petrisi (tax.1055-1130yy.) edi. U Vizantiyada ta’lim olib, Arastu, Prokl Diadox va boshqa asarlarni gruzin tiliga tarjima qilgan. Bagrationlar sulolasining vakilasi podsho Tamara saroyida alohida obro’ga ega bo’lgan ajoyib gruzin shoiri Shota Rustavili (XII a.) bo’lib, uning hayoti haqida juda kam ma’lumot saqlangan. 8-Mavzu: Uyg’onish davrida fan: Yevropada fan rivojining yangi bosqichi. reja: Uyg’onish davri va uning њziga xos tomonlari. Uyg’onish davrida tarix fan, adabiyot, san’at, haykaltaroshlik rassomlik va me’morchilik. Uyg’onish davrida tarix va geografiya fanlaridagi kashfiyotlar. Buyuk geografik kashfiyotlarning iqtisodiy oqibatlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Uyg’onish davri tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralar. Uyg’onish davri tushunchasi, gumanizm, antik qadriyatlar, jaholat asri, kapitalistik munosabatlarning vujudga kelishi, dastlabki manufakturalar, burjua sinfning tug’ilishi, fan va texnika rivoji, ziyolilar guruhi, adabiyot: Aligyeri, F.Rable, U.Shekspir, M. Servantes, J.Bakochcho( xaykaltaroshlik va rassomlik: Leonardo, Mikelanjelo, Rafael, geogarfik kashfiyotlar: Vikinglar, B.Diash, X.Kolumb, A.Vespuchchi, V.Gamma, F.Magellan, F.Dreyk, kashf etilgan mamlakatlar xalqlari madaniyati, taqdiri, fan yutuqlari. XVI-XVII asrlar fan tarixida muhim davr bњlib, bu davrda hozirgi zamon fani vujudga keldi. Uning asoschilari orasida buyuk olimlardan Galileo Galiley va Issak Nyutonlar ham turar edi. Uyg’onish davrida, asosan XI-XVI asrlarda eski G’arbiy va Markaziy Yevropa madaniyatining њrta asrlar kњrinishining њrniga yangi њziga xos shakllarga ega bњlgan madaniyat, ya’ni insonparvarlik (gumanizm), antik qadriyatlarga qiziqishning uyg’onishi (shu yerdan bu davrning nomlanishi kelib chiqqan), sxolastikaning inkor qilinishi, odamning imkoniyatlariga, aqliga ishonish kabilar vujudga keldi. Uyg’onish davri – bu feodal tuzum ichida kapitalistik munosabatlarning vujudga kelishi davri bњlib, bu davrda haykaltaroshlik, arxitektura, adabiyot, rassomlik њziga xos tezlik va yuksaklik bilan rivojlandi. Uyg’onish davri, odamlar ongidagi њzgarishlar hamma mamlakatlardan oldin Italiyada boshlandi. Italiyada madaniyatning yuksalishi yangi sinfning ya’ni burjuaziyaning vujudga kelishi bilan bog’liq edi. Chunki Italiyaning boy shaharlarida XIV asrlarda dastlabki manufakturalar paydo bњldi, burjua sinfi tug’ila boshladi. Burjuaziya њzining dastlabki hukumronligi davridanoq fan va texnikaning rivojlanishidan manfaatdor edi. Feodallardan farqli њlaroq burjaziya tolonchilik urushlari va boshqa yerlarni bosib olish evaziga emas, balki savdo-sotiq va manufakturalar orqali boylik orttirishga intilardi. Manufakturalar bir-birlari bilan raqobatlashib, yangi mexanizmlar va asboblarni ishga solar, aniq hisoblar asosida qisqa muddatda qal’alar, portlar, kanallar qurdilar. Bu esa њz navbatida њqimishli kishilarga bњlgan talab oshishiga olib keldi. Buxgalterlar, yuristlar, o’qituvchilar, injenerlar va shifokorlar ko’proq kerak bo’la boshladi. Me’morlar dang’illama uylar qurib, rassomlar surat chizib va haykaltoroshlar haykal yasab, boylarning uylarini bezar edilar. Shunday qilib shaharlarda – aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi alohida kishilar guruhi ya’ni ziyolilar paydo bo’ldi. Bu davrga kelib olimlarni inson va uning kuchi, qobiliyati, tabiat hodisalari va ularning sabablarini kuzatish, bilib olish va hokazolar qiziqtira boshladi. Natijada shu davrlarda Yevropada dastlabki muzeylar, botanika va zoologiya bog’lari va boshqa bir qator ilmiy yo’nalishlar paydo bo’ldi. Gumanistlar (gumanus-lotincha – insoniy) feodal tartiblarni qoralab, odamlarni tabaqalarga bo’lishga qarshi chiqsalarda, ammo mavjud tuzumni butunlay rad qilmaydilar, uni tuzatishni xayol qiladilar. Ko’pgina gumanist yozuvchilar cherkovga, papalarning ochkuzligiga qarshi chiqsalarda, ammo dindan aloqani uzmadilar. Ularning ba’zilari dinni «avom» xalqni itoatda tutish vositasi deb hisoblardilar. Gumanistlarning cherkov qoralagan va unitilayozgan qadimgi Yunoniston va Rim madaniyatiga bo’lgan qiziqishining uyg’onishi yangi madaniy davrning «Uyg’onish davri» deb atalishiga olib keldi. Ular Qadimgi davr bilan Uyg’onish davrigacha bo’lgan oraliqni «jaholat asri» deb, unga «O’rta asrlar» deb nom quydilar. O’zlari yashagan zamonni esa «Yangi zamon» deb atadilar. Shunday qilib ilm-fanning monastirlar va universitetlar doirasidan tashqariga, ya’ni savodli kishilar doirasiga kengroq yoyilishi «Uyg’onish davri» fani va madaniyatida g’oyat buyuk burilish bo’ldi. XIII-VIV asrlardayoq «Uyg’onish davri» namoyondalaridan biri mashhur italyan shoiri, italiya adabiy tilining tuzilishiga katta hissa qo’shgan Dante Aligyeri (1265- 1321) yashagan va ijod qilgan edi. Uning mashhur uch qismdan iborat (Ilohiy komediya) «Bojestvennaya komediya» nomli poemasida jannat va do’zaxga sayohat qilinadi. Dante o’rta asrning oxirgi va yangi zamonning birinchi shoirlaridan hisoblanadi, shuningdek, Dante falsafa va siyosat bilan ham shug’ullangan. Uyg’onish davrining yana bir mashhur satirik yozuvchisi Fransua Rable (1494- 1553) hisoblanadi. Uning besh tomli «Gargantyuya va Pantagryuel» romani uyg’onish davri madaniyatining ensiklopedik yodgorligi hisoblanadi. F.Rable o’z asarida feodal urushlarni, qirol hukumatini, dvoryanlarni, sud amaldorlarini tanqid qildi va feodal davlat qonunlarini fosh qildi. Romanda Papa va uning sadoqatli qullari yashagan «Papemaniya» oroli tasvirlanib, cherkov, papa va katoliklar bilan protestantlar o’rtasiga kurash masxara qilinadi. Uilyam Shekspir (1564-1616) mashhur ingliz dramaturgi. Uning tragediyalar, komediyalar va drammalardan iborat 37 ta mashhur asarlari butun dunyo teatrlari sahnalarini zabt etdi. Shekspir o’zining «Gamlet», «Otello», «Qirol Lir», «Romeo va Julyetta» va boshqa tragediyalarida insonning ulug’ligini, u barcha olamning ko’rki – ekanligini xitob qiladi. Shekspir feodal tuzumining yovuzligini tanqid qilib, uning hatto inson his-tuyg’ulari, muhabbatiga ham aralashayotganini o’z asarlarida yoritib beradi. Buyuk ispan gumanist yozuvchisi Migel de Servantes Saavedrani(1597-1616) butun dunyoga mashhur qilgan uning «Don Kixot» romanidir. Servantesning bu asarida xo’rlanganlar va mazlumlarning himoya qilish, yovuzlik va adolatsizlikka qarshi kurash jarayoni tasvirlanadi. Shuningdek, Petrarka, Bakochcho, Ariosto, Erazm Rotterdamskiy va boshqalarning asarlarida ham Uyg’onish davrining g’oyalari aks ettirildi. Uyg’onish davrida tasviriy san’at, rassomlik, haykaltaroshlik, me’morchilik yuksak darajada rivojlanib, o’tgan o’rta asrlar san’atidan o’zining realiyligi, hayotiyligi va insoniyligi bilan farq qilardi. Florensiya shahri – butun Italiyaning madaniy markazi bo’lib, bu yerda Uyg’onish davri arxitekturasi vujudga kelgan edi va keyinchalik bu yangi tendensiya butun Italiya bo’ylab so’ngra boshqa mamlakatlarga ham yoyilgan edi. Florensiyalik Leonarda da Vinchi (1452-1519) Italiyadagi Uyg’onish davrining eng buyuk arboblaridan biri edi. U rassom, haykaltorosh, me’mor, injener- ixtirochi, muzikachi va shoir bo’lsada, ammo rassomlik uning asosiy san’at turi hisoblanardi. Bu yerda u ayniqsa katta yutuqlarga erishdi. Buning isboti bo’lgan uning qalamiga mansub 1483-1494 yillarda ishlangan «Madonna v skalax», «Taynaya vecherya» (1495-1497), taxminan 1503 yilda ishlangan Mona Liza (yoki Jokonda) kabi asarlari butun dunyoga mashhur. Leonarda genial rassom bo’libgina qolmay, balki san’at nazariyasi bilan ham shug’ullangan. Uning o’limidan so’ng «Traktat o jivopisi» (rassomlik haqida traktat) nomli asari chop etildi. Bu asar Leonardoning shogirdi Melsi tomonidan u qoldirgan qo’lyozmalar va chizmalar asosida yaratildi. Leonardo da Vinchining ilmiy va injenerlik qiziqishlari doirasi juda keng edi. U matematika, mexanika, fizika va astronomiya, qisman optika, gidravlika va geologiya, botanika odam va hayvonlar anatomiyasi va fiziologiyasi bilan shug’ullangan. Leonardo injenerlik sohasida katta faoliyat ko’rsatib, uning chizma daftarlarida tokarlik va to’qimachilik dastgohlarining ham, ip yigirish charxi va (metalni ishlovchi stanok) pechat qiluvchi mashinani ham, yer kovlagich mashina, yuk ko’tarkich asboblar va daraxtni qayta ishlovchi stanoklarni ham chertyoj va rasmlarini ko’rish mumkin. Leonardo uchuvchi apparatlarni konstruksiya qildi, gelikopter va parashyut, vertolyot, suv osti kemasi va akvalangchilar kiyimlari loyihasini tuzgan. Leonardo ilmiy kuzatishlar natijasida «Donishmandlik – tajriba mahsuli» - degan falsafiy qarashni ilgari suradi. Leonardo mustaqil fikrli kishi bo’lgani uchun butun umr sarsongarchilikda yurib, Fransiyada vafot etadi. Uyg’onish davri insoniyatga yana bir qancha buyuk va ajoyib arboblarni yetkazib berdi. Bulardan biri italiyalik haykaltorosh, rassom, me’mor, harbiy injener, va shoir Mikelandjelo Buonarroti (1475-1564) edi. Uning mashhur «Dovud» haykali marmartoshdan yasalgan bo’lib, uning balandligi 5,5 metr edi. Mikelandjelo Rimdagi avliyo Pyotr soborini qurishda qatnashadi. U soborning juda katta gumbazi loyihasini tuzadi. Uyg’onish davrining yana bir arbobi italiyalik rassom va arxitektor Rafael Santi (1483-1520) edi. U dastlab Florensiyada yashab ijod qildi. So’ngra Rimga taklif qilinib, avliyo Pyotr soborini qurishga rahbarlik qildi. Rafaelning eng mashhur rasmlaridan biri bu «Sikstin madonnasidir». Shuningdek, italiyalik rassomlar Tisian Vechellio (1477-1576); Veroneze Paolo (1528-1588); Tintoretto Yakopo (1518-1594); Gollandiyalik rassomlar: Yan Van Eyk (1390-1441); Van der Veyden Rogir (1400-1464); Vreygel Piter (1525-1568); Rembrand van Reyn (1606-1669); Flamandiyalik rassom va haykaltorosh Pauel Rubens Peter (1577-1640); nemis rassomi Dyurer Albrext (1471-1528); Fransuz rassomlari: Fuke Jan (tax. 1420-1480); Haykaltorosh Gujan Jan (tax. 1510-1568); Klue Fransua (tax. 1505-1527) va boshqalar Uyg’onish davrining yetuk namoyandalari hisoblanadi. Shunday qilib, Uyg’onish davrining buyuk san’atkorlari hozir ham kishilarni qoyil qoldirayotgan nodir asarlar yaratdilar. Biz yuqorida aytganimizdek, kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o’z navbatida fan taraqqiyotiga ham turtki berdi. Masalan, tarix va geografiya fanlari sohasida nihoyatda katta yutuqlarga erishildi. 982 yilda islandiyalik (Viking) dengizchi Eyrik Raudi Grenlandiyani kafsh etdi va uning sohillarida o’z manzilgohlarini qurdi. Uning o’g’li Leyf Eyrikson (Baxtli) 1001 yilda taxminan Shimoliy Amerika qirg’oqlariga (400 s.sh.) va hozirgi Filadelfiya rayonlariga bordi. XV asrda yevropaliklar oltin qidirib topish uchun uzoq mamlakatlarga ilmiy safarlar uyushtira boshladilar. XV asr oxirlariga qadar yevropaliklar jahonning faqat uch qit’asini Yevropa, Osiyo va Afrikani bilardilar. Aslida skandinaviyalik dengizchilar (Eyrik Raudi va Leyf Eyrikson) X asr oxiri va XI asr boshlarida Grenlandiyani kashf etib, u yerdan Shimoliy Amerikagacha borgan bo’lsalarda, Yevropaning boshqa mamlakatlari bundan bexabar edi. Keyinroq bu kashfiyotni hatto Skandinaviyalik dengizchilarning o’zlari ham unitib yuborgan edilar. Dastlab Hindiston va Xitoy bilan bo’lgan savdoni arablar o’z qo’llariga kiritib olgandilar. So’ngra Turklar 1453 yilda Konstantinopolni bosib olgach, yevropaliklarning Sharq bilan savdosi yanada qiyinlashdi. Turklar istilosi Yevropadan Osiyoga boriladigan yangi yo’llarni qidirib topishni tezlashtirdi. Portugallarning Bartolomeo Diash boshchiligidagi ekspedisiyasi (1487-1488 y.) Afrikaning janubiy chekkasi yonidan aylanib o’tib, Hind okeaniga chiqadi. Yo’l mashaqqatidan charchagan matroslar safarni davom ettirishdan bosh tortadilar. Afrikaning janubidagi burunni ular «Yaxshi umid burni» deb atadilar. Hindistonga g’arb tomondan suzib borishga uringan birinchi dengiz sayyohatchisi italiyalik Xristofor Kolumb (1452-1506) edi. U Italiyaning Genuya shahrida to’quvchi oilasida tug’iladi. 1485 yil Kolumb Ispaniyaning Kastiliya shahriga ko’chib boradi. Yerning shar shaklida ekanligini bilgan Kolumb Yevropada Hindistonga eng qisqa yo’lni ochish uchun odatdagidek sharqqa emas, balki g’arbga suzilsa bas deb hisoblardi. Nihoyat 8 yildan so’ng Ispan qiroli bunday dengiz ekspedisiyasiga ruxsat beradi. Kolumb Atlantika okeani bo’ylab g’arbga 4 marotaba dengiz ekspedisiyasi uyushtiradi. Birinchi ekspedisiya 1482 yil 3 avgustda Ispaniyadagi Kartaxen shahri yaqinidagi Palos qo’ltig’idan safarga jo’nab ketdi. Ikki oydan ortiqroq (70 kun) davom etgan suzishdan so’ng Kolumb Markaziy Amerika sohillariga yetdi. Birinchi ekspedisiya davrida Kolumb Amerika materigigacha borolmadi. Uning ekspedisiyasi San-Salvador orolini, so’ngra Bagam arxipelagidagi Kuba va Gaiti orollarini kashf etdi. 12 oktyabr 1492 yil San-Salvador orolining ochilishi kuni va uning sohiliga ekspedisiya a’zolarining tushishi – Amerika kashf qilinishining rasmiy sanasi hisoblanadi. Ikkinchi ekspedisiya 1493-1496 yillarda amalga oshirilib, uning tarkibida 17 ta kema va 1,5 ming kishi bor edi. Bu ekspedisiya ham Amerika materikiga qadam qo’ya olmadi. Bu safar Dominik va Gvadelupa orollari, Kichik Antil arxipelagining bir qator orollari, Xardenes-de-la arxipelagi Puerto Riko, Yamayka, Pinos kabi orollar kashf etildi. Kolumb Gaiti orolining ichki qismiga bosqinchilik yurishlari qildi va 11 iyun 1496 yil Ispaniyaga qaytdi. Uchinchi ekspedisiya (1498-1500) 6 kemadan iborat bo’lib, bu safar Janubiy Amerika sohillarigacha ya’ni Orinoko daryosi deltasi rayoniga (hozirgi Venesuela) qadam qo’yildi. Shuningdek, Trinidad va Margarita orollari kashf qilindi. Kolumbning 4-chi va oxirgi ekspedisiyasi 1502-1504 yillarda bo’lib, unda 4ta kema qatnashdi. Kolumb hali ham Hindistonga bo’lgan g’arbiy yo’lni izlardi. Bu safar Markaziy Amerika qirg’oqlarigacha hozirgi Ganduras, Nikarauga, Kosta- Rika va Panama territoriyalariga borildi. Martinika oroli kashf qilindi. Kolumb yangi qit’a kashf etganligini umrining oxirigacha ham bilmagan edi. U bu yerlarni Hindiston, aholisini esa hindular deb atadi. Shu sabab Amerika tub aholisini «indeyes»lar deb atash rasm bo’lib qolgan. Kolumb kashfiyotlari bu yangi yerlarda ispan koloniyalarining vujudga kelishiga olib keldi. Mahalliy tub aholi dahshatli ravishda qirila boshlandi. Kolumb kashf qilgan yerlarning yangi qit’a ekanligini Florensiyalik dengizchi Amerigo Vespuchchi (tax. 1451-1512) isbot qildi. Amerigo birinchi bo’lib bu yerlarni yangi kontinent ekanligi haqidagi fikrlarni aytdi va uni «Yangi Dunyo» deb atadi. 1507 yil Lotoringiyalik kartograf Valdzemyuller bu yangi kontinentni Amerigo Vespuchchi nomi bilan «Amerika» deb atadi. Bu nom tan olinib, keyinchalik Shimoliy Amerikaga ham tarqaldi. Portugaliyalik dengizchi Vasko da Gama (1469-1524) birinchi bo’lib Yevropadan Janubiy Osiyo mamlakatlariga dengiz yo’lini ochdi. 1497 yilda Vasko da Gama boshliq 4 ta kemadan iborat ekspedisiya Lissabondan Hindiston tomonga yo’lga otlanadi. Yaxshi umid burunidan o’tib, ekspedesiya kemalari Somalining Molindi portida to’xtashadi. Bu yerda Vasko da Gama Hind okeanini yaxshi biladigan arab dengizchisi Ahmad ibn Majidni bortga oladi va u dengizchilarni Janubiy Hindiston qirg’oqlarida joylashgan Kalikutta shahriga olib boradi. Shunday qilib, 1498 yil may oyida Vasko da Gama hind rojasi qabulida bo’ladi va matroslarga sohildan murch, dolchin va boshqa ziravorlar sotib olishni buyuradi. Ikki yillik safardan so’ng 1439 yilda Lissabonga qaytgan ekspedisiya matroslarining yarmidan ko’pi halok bo’ladi. Shunga qaramay safarga sarf qilingan mablag’ga qaraganda 60 marta ortiq foyda olinadi. Vaskoda Gamaning Hindistonga qilgan ikkinchi ekspedisiyasida 20 ta kema safarga otlandi. Kalikut shahridan shimolroqda hind qirg’oqlarida portugallarning tayanch bazalari tashkil etiladi. Kalikut shahri bosib olinib, talon-taroj qilinadi. Bu xizmatlari uchun Vasko da Gama 1524 yilda Hindistonning vise-qiroli qilib tayinlanadi. Yerning shar shaklida ekanligini uzil-kesil isbotlab bergan dunyo aylana birinchi ilmiy sayohatni portugaliyalik va ispaniyalik dengizchi Fernando Magellan (taxminan 1480-1521 yillar) amaga oshirdi. Beshta kemadan iborat Magellan ekspedisiyasi 1519 yilda Ispaniya janubidagi Sanlukar-de-Barrameda portidan safarga otlandi va g’arb tomonda Janubiy Amerika qirg’oqlari bo’ylab suzib 1520 yilda La-Plata qo’ltig’iga yetib bordi (bu qo’ltiqda Buenos-Ayres joylashgan). U yerdan kemalar Janubiy Amerikaning sharqiy sohillari bo’ylab janubga tamon suzishdi va sayohatchilar sohil bo’ylab uzoq vaqt suzish davomida o’zlariga notanish ulkan kenglikni (obshirnoye plato) ko’rishdi va uni Patagoniya deb atashdi. Sayohatchilar Atlantika okeanining janubiy qismida Janubiy Amerika qirg’og’idagi San-Xulian buxtasida qishlab so’ngra yana janubga endi 4 ta kemada otlanishdi. Ekspedisiya muhim geografik kashfiyotni amalga oshirdi, ya’ni Janubiy Amerika materigining janubiy uchi va Olovli Yer arxipelagining o’rtasidan o’tuvchi hamda ikki okeanni (Anlantika va Buyuk yoki Tinch) tutashtiruvchi kanalni topishdi. Keyinchalik bu bo’g’oz Magellan bo’g’ozi deb ataldi. Ekspedisiya kemalari shu kanal orqali endi uchta kemada yangi okeanga chiqishdi. Magellan ekspedisiyasi yana bir muhim geografik kashfiyotni amalga oshirdi, ya’ni Osiyo va Amerika qit’asi o’rtasida Yer yuzidagi eng katta okean mavjudligini ko’rsatdi. To’rt oylik dengiz safari vaqtida ob-havo yaxshi edi, shuning uchun dengizchilar bu okeanni Tinch okeani deb atadilar. Ammo oziq- ovqat va chuchuk suv deyarli tugaganligi dengizchilarni juda qiyin ahvolga solib qo’yadi. Ko’pgina matroslar singa kasalligi bilan bilan kasallanib o’ladilar. Nihoyat ekspedisiya Filippin orollariga borib yetdi. Bu yerda Magellan mahalliy aholi bilan bњlgan jangda halok bњldi. Dunyo aylana sayyohatda 5 kemadan faqat 1 tagina kemaning Vatanga qaytishi bilan yakunlandi. «Viktoriya» nomli bu kemaning kapitani Elkano edi. U Magelan vafotidan keyin ekspedisiyaning boshqardi. «Viktoriya» Hind okeanidan њtib, Yaxshi umid burnini aylanib њtadi va shunday qilib Sanlukar-de Barrameda portiga qaytib keladi. Shunday qilib Magellan ekspedisiyasining 965 kishilik komandasi bњlgan beshta kemasida faqat bittasigina 18 ta kasal dengizchi bilan њz vataniga qaytib keladi. Magellan ekspedisiyasi muhim geografik kashfiyotlardan tashqari Yerning shar shaklida ekanligini isbotlaydi, shu bilan birga Yer yuzasining katta qismi okean va dengiz suvlari bilan qoplanganligini va u yagona dunyo okeanini tashkil etishini ham isbotladi Biroq fan yuzasidan ijobiy hisoblangan bunday geografik kashfiyotlarning portugallar va ispanlar kashf qilgan mamlakatlar xalqlari taqdiridagi salbiy tomonlarini ham biz bilib qњyishimiz zarur. Chunki kashfiyotchilar ortidan bu mamlkatlarga osongina boylik ortirish maqsadida ming – minglab istelochilar bora boshladi. Ular bњysundirilgan mamlakatlarni talab boylik ortirishardi. Yangi kashf etilgan mamlkatlar sohiliga birinchi bњlib soldat, savdogar va pop qadam qњyardi. Istelochilar xaqida «ular qњllarida but va dillarida oltinga hirs bilan borardi» deb gapirishar edi. Portugaliya qiroli tomonidan Hind okeaniga ketma – ket yuborilgan harbiy kemalar yordamida arablarning Hind okeanidagi ustunligiga barham berildi va endi portugallar Hindistonga boriladigan dengiz savdo yњlini њz nazorati ostiga oldilar. Ular arab va hind kemalarini talar va dengizga chњktirib yuborar, asirlarni qul qilib sotar edi. Ularning ruxsatisiz birorta kema Hind okeanida suzolmas edi. Portugallar ziravorga boy њlkalarni izlab Zond va Molukka orollariga bordilar, sњngra yanada sharqroqqa suzib Xitoy va Yaponiya sohillarigacha yetdilar. Sharq zirovorlarini Yevropa bozorlariga olib kelib sotishdan juda kњp foyda olayotgan portugallar zirovor narxi uning kњpligidan bozorda tushib ketmasligi uchun bir yilda besh-olti kema yuk olib kelishardi, xolos. Agar xosil dalada mњl bњlsa, ortiqchasini yoqib tashlashardi. Ispaniya hukumati ham Amerikadan oltin topish uchun u yerga ilmiy ekspedisiyalarini yuboraverdi. Masalan, 1519 yilda Kortes boshliq 400 kishilik harbiy otryad asteklar yurti Meksikani, Pisarro boshliq 200 kishilik yana bir qurollangan otryad inklar mamlakati Peruni vahshiylarcha bosib oldilar va mahalliy axolini ayovsiz ravishda њldirdilar. Tenochtitlan va Kusko podsholiklarining oltin xazinalarini qњlga kiritgan istilochilar њljani taqsimlashda oltin va kumushdan yasalgan yuksak san’at asarlarini eritib yombi qildilar va њz yurtlariga tashib ketdilar. Shu tariqa fan uchun њta muhim bњlgan Amerika halqlarining qadimgi madaniyati vahshiyona suratda yњq qilindi. Hatto, XVI asr њrtalarida Kuba va Karib dengizidagi ayrim orollarining tub aholisi bitta qњymay qirib tashlangan. Shunday qilib, buyuk geografik kashfiyotlar natijasida savdo yњllari Њrta yer dengizi orqali њtadigan qit’alararo savdo yњllari ya’ni jahon savdosi vujudga keldi. Bu jarayon Yevropa davlatlarida savdo-sotiq va tovar ishlab chiqarishning њsishiga yordam bersada, biroq Amerika, Osiyo va Afrika halqlari uchun kulfatlar olib keldi. Endi yana XV-XVI asrdagi muhim geografik kashfiyotlarning va tadqiqotlarning fan taraqqiyotidagi yutuqlariga qaytamiz. Xristofor Kolumb, Vasko da Gama va Fernando Magellan sayohatlaridan keyin ham dengizchilar okean uzra har tomonga suzib yurishni davom ettirdilar. Shu tariqa XVII asr boshlarida yana bir yangi qit’a – Avstraliya kashf qilindi. Ingliz qaroqchisi Frensis Dreyk Magellandan keyin ikkinchi bњlib dunyo aylana sayohatni amalga oshirdi. Rus ovchilari Shimoliy Osiyoning inson oyog’i yetmagan joylarini kashf etdilar va Tinch okeani sohillariga chiqdilar. Natijada geografiya fani sohasida nihoyatda katta yutuqlarga erishdilar. Mavzu bo’yicha savollar: Uyg’onish davri va uning o’ziga xos tomonlarini gapirib bering. Uyg’onish davrida tarix fan, adabiyot, san’at, haykaltaroshlik rassomlik va me’morchilikning rivojlanishi sabablari nimada? Uyg’onish davrida tarix va geografiya fanlaridagi kashfiyotlar rivojlanishini tahlil qilib bering. Buyuk geografik kashfiyotlarning iqtisodiy oqibatlari nimada? 9-Mavzu: Amir Temur va temuriylar davrida Markaziy Osiyoda fan va uning ravnaqi. Reja: Amir Temur homiyligida Markaziy Osiyoda fan va madaniyatining yuksalishi Temuriylar davrida tarix, matematika, geografiya va tibbiyot taraqqiyoti Mirzo Ulug’bek Akademiyasining ilmiy faoliyati Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Amir Temur va temuriylar davri tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Amir Temur, Shahrisabz, Xo’jailg’or, 1336 yil 9 –aprel, Tarag’ay Bahodir, Takina begim, Suluk ul-mulk»(«Podsholarga qo’llanma»), «Tuzuklar», Temur fan va madaniyatning ham jonkuyar homiysi, Ibn Arabshohning «Ajoyib ul-maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari, Jurjoniy, Muxammad Porso, Ibn Xaldunning «Kitob ul-ibor» (Ibratli misollar kitobi) va «Devon ul-mubtado va-l-xabar fi ayyomi-l-arab va va-l-ajam va-l-berber va man o’sarahum min zaviy sulton ul-akbar» (Muqaddima). O’zligini anglashga bel bog’lagan har bir xalq va millat avvalo buyuk ajdodlari, siyosiy, harbiy arboblari, va ulug’ allomalarining mamlakat, qolaversa jahon tarixida tutgan o’rni, xizmatlarini e’zozlashni o’rniga qo’yadi. Ana shunday kishilardan biri bu buyuk sohibqiron Amir Temur bo’lib, uning zakovati, mardligi, jasorati, vatanparvarligi, topqirligi, ilm-fan homiysi ekanligi, temir irodaviy xususiyatlari biz yosh avlodlar uchun ibrat, hayot maktabi, Vatanga xizmat qilish namunasi bo’lib qolishi lozim. Ulug’ bobomiz Amir Temur ko’hna Shahrisabzga qarashli Xo’jailg’or qishlog’ida 1336 yil 9-aprel kuni tug’ilgan. Otasi Tarag’ay Bahodir Markaziy Osiyoning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta nufuzga ega bo’lgan barlos qavmidan chiqqan o’rtahol beklardan bo’lib, Chig’atoy xonlaridan bo’lgan Qozonxon (1338-1346) lashkarida xizmat qilardi. Onasi Takina begim esa Buxorolik mashhur faqih Toj ash-sharia (shariat toji) taxallusi bilan mashhur bo’lgan Ubaydulla ibn Ma’sudning qizi edi. Tarixchi olim Bo’riboy Ahmedovning ta’kidlashicha o’sha zamonlarda xonzoda, shahzoda va bekzodalar yoshligidan maxsus ustozlar tomonidan ot chopish, harbiy ilmlarni o’rganish, ov, saltanat tebratish, ya’ni amaldorlarni tanlash va o’z o’rniga qo’yish, hukumat ishlarini yuritish, fuqorolarning arz-shikoyatlarini eshitish va hukm chiqarish kabi bilimlarni o’rganganlar. Bunga «Suluk ul- mulk»(«Podsholarga qo’llanma»), «Tuzuklar» va boshqa bizgacha yetib kelgan asarlar guvohlik beradi. Demak, albatta, Temur ham yoshligidan shu ilmlarni kasb etgan. Tarixiy kitoblarda Temur 7 yoshidan Qur’onni yod bilgan, 12 yoshida bolalarcha o’yinlardan orlanadigan, 16-18 yoshida qilichbozlik, nayzabozlik va ov qilish san’atini mohir egallaganligi va 20 yoshida abjir chavondoz bo’lib yetishganligi ta’kidlanadi. Amir Temur o’zining keyinchalik qo’lga kiritgan barcha zafarlarini piru ustozlari Mulla Alibek, Shayx Shamsuddin Kulol, Shayx Zayniddin Abu Bakr Tayobodiy va Mir Sayyid Baraka nomlari bilan bog’lagan edi. Sohibqiron Amir Temur tarixan o’sha murakkab vaziyatda XIV asrning 60- yillarida siyosat maydoniga chiqadi, ya’ni o’zaro feodal tarqoqliq urushlariga barham berish, mamlakatni mug’ul istibdodidan ozod etish uchun markazlashgan kuchli davlat tuzish zaruratini birinchilardan bo’lib anglab yetadi. Temurning haq va adolat yo’lida boshlagan bunday qutlug’ ishining shiori «Rosti-rusti» bo’lib, uning ma’nosi «Haqguy bo’lsang najot topasan» demakdir. Shu tariqa Movarounnahrni mug’ul zulmidan ozod qilishni va markazlashgan kuchli davlat tuzishni o’z oldiga bosh maqsad qilib qo’ygan Temur o’zining barcha faoliyatida shunga amal qilib yashadi. Ilm-fan va madaniyat saltanat uchun qanchalik zarurligi his qilgan Amir Temur olim va fozil kishilarni o’ziga do’st tutgan, ularning izzat-hurmatini o’rniga qo’ygan, davlatni idora qilishda ularning kengash va maslahatlaridan foydalangan. Qariyb 150 yillik mo’g’ul istibdodi davrida ilm-fan tushkunlikka uchrab, faqat Amir Temur davriga kelib mamlakatda osoyishtalik o’rnatildi, tarixiy-ma’rifiy urf- odatlar qayta tiklanib, Temur fan va madaniyatning ham jonkuyar homiysi bo’lib maydonga chiqdi. Temur o’z saroyiga ilmu-fanning turli sohalari bo’yicha iqtidorli olimlarni jalb etadi. Temurning o’zida ham ilmga zo’r ishtiyoq bo’lganligi haqida hatto fransuz muarrixi Alfons de Lamarti shunday deb yozgan: «Amir Temur din, tibbiyot, tarix, huquq va astronomiya ilmining bilimdoni, ko’p qo’llanuvchi uch til – turkcha, forscha va arabchani g’oyat mukammal bilgan, zarofat va qudrat ila yozish mahoratini puxta egallagan bir hukmdor edi.» Shuningdek Temurning ilmga qiziqishi haqida Sultoniya yepiskopining xotiralarida shunday deyiladi: «Temur, ayniqsa, tarixni, fiqh va harbiy ilmni yaxshi bilar, me’morchilik, falsafa, tabobat va yulduzshunoslikka qiziqar, she’riyat va musiqani yoqtirar, o’zi ham she’rlar o’qir edi. Temur o’z ona tili- turk-o’zbek tilidan tashqari fors va arab tillarida bemalol so’zlashgan.» Amir Temurning ilm-fan va olimlarga qay darajada munosabatda bo’lganligini uning «Tuzuklari»da keltirilgan ma’lumotlardan ham bilsa bo’ladi. Masalan: «Saroy kengashlarida taxtning o’ng tomonida ilm ahli ham sayyidlar, qozilar, ulug’lar va ashroflar qatorida joy olganlar» Amir Temur olim va fozil kishilarni o’ziga do’st tutgan va buni o’z avlodiga ham vasiyat qilib ketgan. Masalan: «Tuzuklarda» shunday deb yozilgan: «baxtli farzandlarim va qudratli nabiralarimga ma’lum bo’lsinkim, men sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqilu donolar, muhaddislar, tarixshunoslarni sara va e’tiborli odamlar hisoblab, izzatu-hurmatlarini o’rniga qo’ydim.» Tarixdan ma’lumki Sharq mamlakatlarida davlat boshliqlari o’z saroylarida iqtidorli olimu shoirlarni to’plaganlar, davlat ahamiyatiga molik masalalar xususida ular bilan kengashib turganlar. Sohibqiron Temurning ham mazkur an’anaga rioya qilganligini farang muarrixi L. Lyangle ham ta’kidlab shunday yozadi: «Temur olimlarga seriltifotli edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda sofdilligini ko’rgan kishilarga ishonch bildirardi. U tarixchilar, faylasuflar, shuningdek, ilm- fan, idora va boshqa ishlarda bilimdon bo’lgan barcha kishilar bilan suhbatlashish uchun ko’pincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi. Negaki, Temur bu sohalarga g’amxo’rlik qilishga asosiy e’tiborni berar edi.» Shu bilan birga Amir Temurning qaysi mamlakatni zabt etmasin, u yerdan olimu fozillar, elga tanilgan san’at ahlini va turli tuman kasb-hunar egalarini Samarqandga olib kelganligi tarixdan ma’lum. Masalan, Ibn Arabshohning «Ajoyib ul-maqdur fi tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asarida ana shunday olimlardan ba’zilari haqida qisqa, lekin o’ta qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, «O’z saltanati kunlarida Temur Samarqandga faqih olimlardan mavlono Abdulmalikni hosil etgan edi – u «Hidoya» sohibi (Burhoniddin al-Marg’inoniy)ning avlodidan bo’lib, mudarrislik qilar, shatranj va narddan ta’lim berar hamda yagona bir holatda she’r va nazm etardi.» Shuningdek «Temurning muhaqqiq (olim)lardan mavlono Sa’uddin at-Taftazoniyni—u 791 yilning muharram (1389 yil yanvar) oyida Samarqandda vafot etdi va Sayyid Sharif Muhammad Jurjoniyni—u Sherozda vafot etdi , hamda mu- Muhaddis olimlardan Shayx Shamsuddin Muxammad ibn al-Jazoriy (Temur uni Rumdan olib kelgan) va boshqalarni Samarqandga olib keldi.» «Mana shular – deb yozadi Ibn Arabshoh – men tanib, zikriyu ismi xotirimga kelgan kishilardurlar. Ammo men bilmagan yoinki bilganu biroq zikriyu ismi xotirimga qolmagan kishilar son – sanoqsiz bo’lib, hisob-kitobdan xorijdur. Xullasi kalom, Temur har bir foydali jonni yig’ib, nimaiki bo’lsa sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajoyib fan ahli namoyandasidan va san’atlar g’aroyib uslubidan, fazilati peshonasida nishona bo’lib, o’z tengqurlaridan ustun turgan o’z sohasida alloma kishilar yig’ilgan edi.» Shunday qilib Amir Temur davrida Samarqandda ilm-fanning rivojlanishiga, ayniqsa, mashhur faylasuflardan Sa’duddin bin Umar at-Taftazoniy va Mir Sayyid Sharif al-Jurjoniy katta hissa qo’shdilar. O’z davrining ko’zga ko’ringan faylasufi, fiqhshunosi va qomusiy olimi bu -- Sa’duddin bin Umar at-Taftazoniy (vafotini Fasixiy (Mujmal, 174 bet) 787 (1386) yil, Xondamir (Habib us-siyar, 88 bet) 797 (1394-1395) yil deb ko’rsatsalarda, hozirgi adabiyotlarda Ibn Arabshoh yozganidek 1389 yil deb keltiriladi. Mas: A.O’rolov, M.Hojixonov. «Temuriylar ma’naviyati va madaniyat». 54 bet.) bo’lib, u asli Xurosonning Niso shahri yaqinidagi Taftazon degan joyda tavallud topadi. Taftazoniy 16 yoshidan arab tilini, tafsir, fiqh, mantiq, islom aqidalarini mukammal o’rganadi. Shuningdek boshqa ilmlarda ham zamonasining yagona kishisi bo’lgan Taftazoniy Temur saroyida o’tkazilib turiladigan ilmiy diskussiyalarning faol ishtirokchisi bo’lgan qomusiy olim edi.* U G’ijduvon, Turkiston, Seraxs, Hirot va boshqa shaharlardagi madrasalarda mudarrislik qiladi. Umrining oxirgi yillarini Samarqandda Temur saroyida o’tkazadi. Taftazoniy ilmning ko’p sohalarida, mantiq, sarfu nahv, fiqh, kalom, insho, geometriya va boshqa ilmlarda ijod etganligini J.Yaxshilikov va Sh.Ahadovlar ham o’zlarining «Temuriylar ma’naviyati» nomli asarida qayd etadilar. Mas: uning «As-sa’diya», «Tahzib ul-mantiq va al-kalom», «Al-irshod al- xodi» kabi asarlaridan biri (avtorlar bu yerda aynan qaysi asar ekanligiga aniqlik kiritmaganlar) chiziqlarning paralleliga bag’ishlangan bo’lib, Taftazoniy unda Yevklidning mashhur beshinchi aksiomasini sharhlashga harakat qiladi va ikki to’g’ri chiziqni uchinchi to’g’ri chiziq kesganda hosil bo’ladigan burchagi unga qo’shni bo’lmagan ikki burchagining yig’indisiga teng kelishi zarurligini isbotlab ko’rsatadi. Shu jarayonda u o’tkir va o’tmas, qo’shni va yoyiq burchaklarning boshqa bir qator xossalarini ham ta’riflaydi hamda dalillaydi. Sa’duddin Taftazoniy haqida akademik Botirxon Valixo’jayev ham o’z ilmiy tadqiqotlarida qo’yidagilarni yozib qoldirgan. Mas: «Sa’diddin Ma’sud ibn Umar al-Taftazoniy (1322-1390) o’z davrining qomusiy bilimli alloma mudarrislaridan bo’lib, u sohibqiron Amir Temur takliflari bilan 1374-1375 melodiy yilda Samarqandga kelib, Idigu Temur madrasasining mudarrisi sifatida faoliyat ko’rsatdi. Bu davr orasida ko’pgina iqtidorli shogirdlari jumladan Muhammad ibn Ahmad al-Hizriy, Shoh Fathulloh Shervoniylarni yetishtirdi. Sa’duddin Taftazoniy mudarrislik faoliyati bilan bir qatorda ilmiy tadqiqotlarni ham samarali tarzda davom ettirib ko’pgina mashhur asarlarni ham yozdiki, ular madrasalarda o’qitilish bilan birga qator sharhlarning yozilishiga ham asos bo’lganlar. Ana shunday mashhur asarlaridan «Miftoh ul-ulum» (Ilmlar kaliti), «Al—muxtasar al-maoniy» (Maoniy ilmining muxtasar bayoni), «Al-mutavval», «Sharh risola al- shamsiya», «Sharh aqoid al-Nasafiya» eslatish mumkin» Olimning ta’kidlashicha Sa’diddin Taftazoniyning asarlari faqat Samarqand madrasalarida o’qitilibgina qolmay, uzoq yillar davomida asosiy o’quv qo’llanma sifatida O’rta Osiyoning va boshqa davlatlarning madrasalarida ham foydalanilgan. Ali ibn Muxammad Sayyid Sharif Jurjoniy (1339-1413) mashhur faylasuf, mantiqshunos, astronom, she’rshunoslik va tilshunos olim bo’lib, uning tug’ilgan joyini J.Yaxshilikov va Sh.Ahadovlar keltirgan ma’lumotga ko’ra Jurjon viloyatining Tog’u qishlog’i ko’rsatilsa, Ibn Arabshoh asariga yozilgan izohda* esa uning Sherozda tug’ilganligi va 1388 yilda Temur Sherozni zabt etganida Jurjoniyni Samarqandga olib kelganligi keltiriladi. Yoshligidan ilm-fan sirlarini o’rganishga qiziqqan Jurjoniy dastlab Hirotga, so’ngra bu yerda biroz bilim olgach Turkiyaga boradi va taniqli faylasuf Muxammad Fanoriydan mantiq ilmidan saboq oladi. So’ngra u Misrga safar qiladi. U yerda falsafa va mantiq sohasidagi bilimini rivojlantiradi. Keyinchalik Jurjoniy Sherozga kelib, «Dorushshifo» madrasasida dars beradi. 1387 yilda yuqorida aytganimizdek Temur Sherozni zabt etgach, Jurjoniyni boshqa olimu hunarmandlar qatori Samarqandga olib keladi. Samarqandga kelgach, olim ilm-fan bilan shug’ullanish bilan birga, Idigu Temur madrasasida mudarrislik qiladi. Uning «Sharh ul-mulaxxas», «Usul ul-mantiqiya», «Tarjimon al-Qur’on», «Fan ul- muammo», «Odob ul- munozara», «Risolai vujudiya», «Oynai gitinoma» va boshqa asarlari o’sha davrda va keyinroq yashagan boshqa tarixchilarning xabar berishicha musulmon mamlakatlaridagi barcha madrasalarda talabalar tomonidan mutolaa qilib kelingan va ular uchun dastur vazifasini o’tagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, u Movaraunnahr va Xurosonda yashagan olimlar, xususan Arastu, Ibn Sino, Asiriddin Abxariy, Nasriddin Tusiy va boshqalarning mantiqqa bag’ishlangan risolalariga sharhlar yozgan, ularning g’oyalarini rivojlantirgan. U o’zining falsafiy qarashlarida borliq, osmon sayyoralari, to’rt unsur haqida so’z yuritib, barcha narsa va hodisalar sababiy bog’langanligi, ularni aql yordamida bilish mumkinligiga ishonadi. Uning «Astranomiyaga oid sharh» nomli asarida yulduzlar haqida qisqacha ma’lumot berilib, unda osmon jismlarining bo’linishi haqida, harakatlanuvchi va harakatsiz yulduzlar haqida, murakkab va sodda yulduzlar haqidagi o’z g’oyalarini yozib qoldirgan. Jurjoniy insonni tirik mavjudodlar orasida eng a’losi hisoblab, uning fikrlash qobiliyatiga katta baho beradi. Xondamir ma’lumotiga (Habib us-siyar) ko’ra ilmning turli sohalari bo’yicha ilmiy munozaralarda faol qatnashgan Jurjoniy o’zining o’ta qiziqqonligi va o’tkir aql-zakovati bilan ko’pincha yengib chiqqan. Bir necha yillar Ulug’bekka ustozlik qilgan Jurjoniy, hatto uning Akademiyasining tuzilishiga ham katta hissa qo’shgan. Shunday qilib, Idigu Temur madrasasida 18 yil samarali faoliyat ko’rsatgan Sayyid Sharif Jurjoniy Temur vafotidan keyin Sherozga borib, u yerda Temuriyzoda Iskandar mirzo (1409-1415) huzurida mavlono Natanziy, mavlono Haydar Xorazmiy kabi olimlar bilan birga ilm-fan bilan mashg’ul bo’ldi. 1413 yilda Sherozda vafot etdi. Temur saroyida hadischi olimlardan shayx Shamsuddin Muhammad ibn al- Jazoiriy ham bo’lib, u 1350 yilda Damashqda tug’ilgan. Keyin Rumga kelgan. Temur Boyazidni yenggach uni Rumdan Samarqandga olib keladi. Ibn Arabshoh bergan ma’lumotga ko’ra u Sherozda vafot etgan. Ikki ta’limot bilimdoni Shayx Shamsuddin Muhammad ibn al-Jazariy (1350-1449) Samarqandda samarali ijod qilib, Movaraunnahrda ilm-fan taraqqiyotiga munosib hissa qo’shdi. Ulug’ tafsirchi, hadischi va hofiz Xoja Muhammad az-Zohid Buxoriy (1419 yilda Makkada vafot etgan) bo’lib, u Qur’onning yuz jildlik tafsiri (sharh) ni tuzgan. Amir Temur davrida o’tgan yirik olimlardan yana biri xoja Muxammad Porso edi. U Naqshbandiya tariqatining ko’zga ko’ringan namoyondalarining hayot va karomatlari haqida, umuman tasavvufning nazariy va amaliy masalalariga bag’ishlangan ko’plab asarlar muallifidir. Uning «Risolayi qudsiya», «Maqomati xoja Alouddin Attor», «Fasl ul-xitob», «Mahaq al-orifin», «Tahqiqot» va boshqa asarlarida tasavvufning qat’iyat, ma’rifat, haqiqat va sohalari keng va batafsil izohlanadi. Amir Temurda katta taassurot qoldirgan olimlardan biri arab tarixchisi va mutaffakkiri Valiuddin Abdurahmon Ibn Xaldundir (1332-1406). Ibn Xaldun Tunisda tug’iladi. Shimoliy Afrikada bir qancha davlatlarda yuqori lavozimlarda xizmat qilgan Ibn Xaldun 1382 yilda Qohiraga kelib mudarrislik qiladi, qozilik lavozimida ishlaydi. Keyinchalik Shomda (Suriya) yashaydi. Amir Temur Damashqni zabt etganida olim yashirincha qochib ketmasdan Temur huzuriga boradi va u bilan uchrashadi. Ibn Arabshohning yozishicha – Amir Temur Ibn Xaldundan Mag’rib podsholari tarixi, shaharlari va yerlari vasfini bayonlab berishni so’raydi. Shunda Ibn Xaldun – qalblarni titratuvchi fasohatli, chiroyli, balog’atli, kishini maftun etib, aqlini oluvchi ajoyib bayoni bilan Temurni maftun qilib, lol qoldiradi. Ibn Xaldunning asosiy asarlari «Kitob ul-ibor» (Ibratli misollar kitobi) va «Devon ul-mubtado va-l- xabar fi ayyomi-l-arab va va-l-ajam va-l-berber va man o’sarahum min zaviy sulton ul-akbar» (Muqaddima) nomli risolalari o’sha davrning ijtimoiy-siyosiy va tarixiy masalalariga bag’ishlangan bo’lib, ularda kishilar turmishida axloq, mehnat va jug’rofiy muhitning roli haqida so’z yuritiladi. Shuningdek Amir Temur saroyida o’z davrining turkcha, forscha, arabchada «malik ul-kalomi» bo’lgan mashhur kotib Ahmad ibn Shams ul-Aimma ya’ni mavlono Shamsuddin Munshiy, mohir hattot Xoji Bandgir Tabriziy, mashhur tabiblardan Husomiddin Ibrohimshoh Kirmoniy va mavlono Jamoluddin, musiqa ilmida ustoz bo’lgan Abdulqodir al- Marog’iy va uning o’g’li Safiuddin, kuyovi Nasriyn, Qutb al-Mousuliy, Ardasher al-Changi va boshqalar (bu yerda Ibn Arabshoh ko’plab shatranjchilar, sangtaroshlar, misgarlar, naqqoshlar va bog’bonlarni misol keltiradi) faoliyat yuritib ular o’z sohasining mohir kishilari edi. Shunday qilib, Temur davrida Samarqandda, nainki Samarqandda balkim butun Turonzamin o’lkasida fanning barcha sohalari gurkirab o’sadi, tabiiy va gumanitar fanlar sohasida bir qator buyuk olimlar yetishib chiqadi, ular jahon fani va madaniyatiga munosib hissa qo’shadilar. Ayniqsa, bu davrda atoqli tarixshunos va manbashunos Bo’riboy Ahmedov ta’kidlaganidek tarix fani taraqqiy etib, tarix ilmi bobida sohibqiron Amir Temurning harbiy zafarli yurishlarini o’zining «Zafarnoma» asarida yoritgan Sharafiddin Ali Yazdiy, Temur xizmatida munshiylik qilib, keyinchalik jug’rofiy va tarixnavis olim sifatida tanilgan «Zubdat ut-tavorix» (Tarixlar qaymog’i) asarining muallifi Hofizu Abro’, Temur devonining arboblaridan biri, «Tarixnoma» asarining muallifi Tojiddin as- Salmoniy, Temur hayot paytida (1405 yilgacha) unga bag’ishlab «Zafarnoma» asarini yozib tugatgan Nizomiddin Shomiy, Temurning tarjimoni, Shom (Suriya) olimlari bilan suhbatda tarjimonlik qilgan mavlono Abdujabbor, Temurning Hindiston yurishida qatnashgan, 1399-1403 yillar orasida Temur bo’yrug’iga binoan ushbu yurish haqida «Kundalik» yozgan G’iyosiddin Ali Yazdiy va boshqalar tarixnavislik sohasida barakali ijod qiladilar. Mavzu bo’yicha savollar: Amir Temur homiyligida Markaziy Osiyoda fan va madaniyatining yuksalishi sabablari nimada? Temuriylar davrida tarix, matematika, geografiya va tibbiyot taraqqiyotini izohlab bering Mirzo Ulug’bek Akademiyasining ilmiy faoliyati nimalardan iborat? Adabiyotlar ro’yhati Ahmedov B. Ulug’bek. T. 1994 Ahmedov B, Mukminova R. Pugachenkova G. Amir Temur T. 1999 Bartold V. V. Ulugbek i yego vremya. Soch.tom 2 M.1964 Iz istorii epoxi Ulugbeka T.1965 10-mavzu: Fan va din o’rtasida kurash. Reja: Gumanizim va atroposentrizm Dunyoviy fanning paydo bo’lishi Buyuk geografik kashfiyotlar Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralar: Din, politeizm, islom dini, xristian dini, diniy ta’limotlar, ruhoniylar, gumanizim, atroposentrizm, Kopernik kashfiyoti, geliosentrik nazariyasi, Kepler konuniyatlari, Galileo Galiley, teleskop, «Yulduzlar axborotnomasi», katolik cherkovi, Kopernik ta’limoti, bid’at, Isaak Nyuton, Kembridj universiteti, «Tabiiy falsafaning matematik asoslari» (qisqacha «Asoslar») Din va uning vujudga kelishi hamda shakllanishi murakkab jarayon bo’lib, u dastlab o’z ichiga totemizm, feteshizm, animizm, sehrgarlik kabilarni qamrab oladi. Sinfiy jamiyatga o’tish davrida politeizm xalq milliy dinlari paydo bo’ladi. Jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida jahon dinlari: buddizm (er. avv.VI-V asrlarda Hindistonda), Xristiyanlik (eramizning I asrida Rim imperiyasida), islom (eramizningning VII asrida Farbiy Arabistonda) kelib chiqadi. Din kishilar ongiga o’z tasirini o’tkazish, bilan bir qatorda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga, taraqqiyotiga ham katta tasir ko’rsatib kelgan. Hozir dinning fanga, uning yutuqlariga bo’lgan munosabati haqida yangi fikrlar mavjud. Biz o’tmishda insoniyat madaniyatining tarixi din va fan o’rtasidagi kurashdan iborat deb kelgan edik. Ammo hayot shuni ko’rsatadiki, fan va din o’rtasidagi munosabat hamma davrda bir xil va bir tekis bo’lmagan. Mas: Uyg’onish davrida yashagan Farbiy Yevropa olimlari N.Kopernik, D.J.Bruno, Galiley, XVIII asr fransuz olimlari Pol Golbax, K.Gelvise-,Deni Didro va boshqalar xristian diniga ochiq-oydin qarshi chiqib, uning malumotini inkor etgan bo’lsalar, Markaziy Osiyo mutaffakkirlari fan bilan islom talimotini bir-biriga qarama-qarshi qo’ymasdan, ikkalasidan ham bahramand bo’lib kelganlar. Mas: Farobiy, Xorazmiy, Beruniy, ibn Sinolar dunyoni xudo yaratgan deb e’tirof qilsalar, bobomiz Mirzo Ulug’bek o’zining «To’rt ulus tarixi» asarida «dunyoni Tangri taolo bino qilgan, odamni ham u yaratgan» degan fikrni aytgan. Shu tariqa Olam, Yer, Koinot haqidagi o’rta asr diniy ta’limotining qarashlari bilan kapitalistik ishlab chiqarish jarayonining yanada rivojlanishi natijasida fan va texnika sohasida erishilgan ixtirolar va yutuqlar asosida olingan ilmiy qarashlar o’rtasidagi kurash yana davom etaverdi. Manufakturalar o’rtasidagi raqobat, dengiz orqali savdo qilish, yangi mustamlakalarni topish va ularga ega bo’lish, ochiq dengizda kemaning o’rnini planeta va yulduzlarga qarab aniqlash va boshqalar fan sohasida yanada aniqroq fikrga ega bo’lishni talab qilardi. Shu borada biz Uyg’onish davrining Galeleygacha bo’lgan bosqichida fan yutuqlarini kuzatar ekanmiz, albatta hammadan oldin polyak olimi astranom, geliosentrik nazariya asoschisi Nikolay Kopernik (1473-1543y) haqida eslamasdan ilojimiz yo’k. Kopernik Polshaning Torun shahrida tug’iladi. Uning ota-onasi Krakovdan bu yerga ko’chib kelgan edi. Kopernik dastlab Krakov universitetida, sungra Italiyaning Boloni, Padui va Ferrari universitetlarida o’qidi. Krakov va Boloni universitetlarida Kopernik astranomiya sohasida yaxshi bilimga ega bo’ldi. Shundan so’ng Paduan universitetida ikki yil davomida tibbiyot ilmini o’rgandi. So’ngra Padui va Ferrari universitetlarida yuridik malumotlarga ega bo’ldi. Bundan ko’rinib turibdiki Kopernik faqat yirik astranom emas, balki matematik, vrach va yurist ham bo’lgan. U yunon tilini ham bilgan va yunon tilidan lotin tiliga bir qator tarjimalar qilgan. Kopernik Polshaning Fraunburg (hozirgi Frombork) shahrida 20 yildan ko’prok kanonik (diniy unvon, ruhoniylar kengashi yoki kollegiyasining a’zosi) lavozimida ishladi. Shu vaqt davomida u sabor devorining (bashnya) kurg’onlaridan birida yashadi. Shu yerda u o’zining observatoriyasini qurdi va shu shaharda u vafot etdi. Kopernik o’z umrining asosiy qismini astronomiyaga bag’ishladi. Eng oddiy asboblar yordamida osmon jismlarini 30 yildan ko’prok vaqt kuzatgan Kopernikda Ptolemey tomonidan qabul qilingan geosentrik nazariyaga shubha bilan qaraydi. Ya’ni Ptolemeyning «Yer olam markazida turadi, Quyosh va boshqa planetalar esa Yerning atrofida aylanadi» degan xulosasidan kelib chiqsak deydi Kopernik, unda planetalar harakat qilayotgan orbitalarda o’ta murakkab holat sodir bo’ladi. Kopernik o’ta murakkab astronomik hisoblar yo’li bilan Yer Quyosh atrofida va shu bilan birga o’z o’qi atrofida aylanib turadi, yer planetalarining bittasi bo’lib, hamma planetalar Quyosh atrofida aylanib turadi, degan xulosaga keldi. Kopernikning geliosentrik konsepsiyasi Ptolemeyning geosentrik tizimini butunlay uloqtirib tashladi. Antroposentrizm va diniy afsonalarga kuchli zarba berdi. Kopernikning asosiy xizmati ham ana shunda. Uning o’limi arafasida yani 1543 yilda nashr qilingan «Osmon jismlarining aylanishi haqida» nomli asari olamning geliosentrik tuzilishining asosiy tasdig’i bo’ldi. « Butun orbitalar markazida» deb yozadi Kopernik –Quyosh joylashgan, bunday nur taratuvchining barcha tomonga yorug’lik uzatish uchun uning boshqa bir yaxshiroq joyda joylashishi ham mumkin emas. Shuning uchun ham Quyoshni Koinot yuragi, Trimegist esa uni «ko’rinuvchi xudo» Sofoklning Elektrida u hammani kuruvchi deb nomlanishi bejiz emas.» (Bernal Dj. Nauka v istorii obshyestva. M., 1956, str. 223) Kopernikning bu kashfiyoti fanda g’oyat katta o’zgarish yasadi, u dinning obro’ va tasiriga putur yetkazdi. Kopernikning olamning geliosentrik tizimi konsepsiyasi haqidagi murakkab astranomik ilmiy hisoblardan iborat bu ishi uning yagona shogirdi Retik tomonidan 1542 yilda nashrga tayyorlandi va chop etildi. Kopernikning «Osmon jismlarining aylanishi haqida» nomli olamning geliosentrik tizimi xususidagi asari chop etilgach birdaniga tan olinmadi. Bu yangi tizimning tan olinishida keyinchalik Kipler va Galileyning ilmiy izlanishlari katta ahamiyat kasb etadi. N.Kopernik kashfiyotining inqilobiy darajadagi ahamiyatini boshida tushunmagan katolik cherkovi «Osmon jismlarining aylanishi haqida» nomli kitobni 73 yil o’tgach yani 1616 yilda taqiqlangan kitoblar qatoriga kiritdi, faqat 212 yil o’tgach ya’ni 1828 yilda taqiq olib tashlandi. Daniyalik astranom Tixo Brage ( 1546-1601) o’zining yulduzlar, planetalar va kometalar joylashishi xususidagi uzoq yillar va ko’p qirrali hamda juda aniq o’lchovlari, ilmiy kuzatuvlari bilan astranomiya fanining keyingi rivojiga ayniqsa katta hissa qo’shgan olimlardan hisoblanadi. Kopengagendan unga uzoq bo’lmagan Ven orolida joylashgan Uraniborg rasadxonasini qurgan va boshqargan Tixo Brage bu yerda 20 yildan ortiqroq ilmiy kuzatuvlar olib bordi. Observatoriyada Tixo Brage tomonidan konstruksiya qilingan va uning rahbarligida qurilgan zamonasining eng zo’r astranomik asbob uskunalari bor edi. Yirik astranom bo’lgan Tixo Brage Kopernikning «Osmon jismlarining aylanishi haqida» nomli asari bilan, albatta, tanish bo’lgan. Biroq u olamning geliosentrik tizimiga qarshi bo’lgan. Olam haqida T.Brage o’zining xususiy konsensiyasini ilgari suradi. Bunga ko’ra: «Yer qo’zg’almas, Quyosh esa Yer atrofida aylanadi va boshqa planetalar, Yerdan tashqari, Quyosh atrofida aylanadi». Shunday qilib T.Bragening olamning tuzilishi haqida ta’limoti Ptolemey va Kopernik tizimi o’rtasidagi qandaydir yo’nalish edi. Mashhur italyan olimi va shoiri Jordano Bruno (1548- 1600) fanda materialist, sxolastikaning dushmani, ateist va katolisiziga qarshi kurashchi sifatida tanilgan. U Nepol yaqinidagi Nola shahrida tug’iladi. Ota-onasi uni 15 yoshida Neopoldagi muqaddas Dominik monastiri beradi. 10 yilcha monastirda bo’lgan Jordano o’zini toat-ibodatga emas, balki ilm-fanga bag’ishladi va cherkov dokmatikasining dushmaniga aylanib bordi. N. Kopernik qarashlari bilan tanishib, ularning to’g’riligiga ishonch hosil qildi. 1572- yilda Dj.Bruno ruhoniy martabasiga ega bo’ladi, biroq inkvizisiya tomonidan yeretiklikda ayblangan Dj.Bruno avvaliga Shimoliy Italiyaga ketadi, so’ngra Italiyani butunlay tark etadi. 15 yillarcha chet ellarda yurgan Dj. Bruno bu davr mobaynida Tuluza, Parij va Oksford universitetlarida astranomiya va falsafadan dars berib yuradi. Hatto kalvinizmni tanqid qilgani uchun Jenevada turmada ham o’tirib chiqadi. N.Kopernik ta’limotini yanada rivojlantirgan Dj.Bruno «Olamning chek- chegarasi yo’q degan fikrga kelib, u Yer ham Quyosh ham koinot markazi emas, balki olam san-sanoqsiz yulduzlardan ibrat bo’lib, ularning har biri bizdan uzoqdagi Quyoshdir» deb aytadi. 1592-yilda Dj. Bruno Venesiyalik patrisiy Mochenigo taklifiga ko’ra, uni falsafa va mnemonikaga o’qitish uchun Venesiyaga keladi. Lekin hiyla bilan qo’lga tushirilib inkvizisiya sudiga beriladi. U turmada 8 yilcha yotadi. Birok inkvizitorlar uni o’z qarashlaridan voz kechishga majbur qila olmadilar. Shundan sung Dj.Bruno 1601 yil 17-fevralda gulxanda kuydiriladi. U qatl kilingan joyda keyinchalik o’rnatilgan haykalga quyidagi so’zlar yozib qo’yilgan: «U hamma xalqlar uchun fikr erkinligini talab qildi va shu talabi uchun qatl etildi». Shu tariqa Dj.Bruno kishilar xotirasida o’z qarashlariga sadoqatli, qo’rqmas, yirik olim sifatida saqlanib koldi. Tixo Bragening izdoshi ajoyib nemis astranom va matematigi bu Iogann Kepler (1571-1630) hisoblanadi. Kepler janubi-garbiy Germaniyadagi uncha katta bo’lmagan Veyl-der-Shtadt shaharchasida kambagal oilada tug’iladi. Butun umr u moddiy kiyinchilikda yashagan. 1588 yil cherkov maktabini tugatgan Kepler Tyubengin universitetiga o’qishga kiradi. Universitet professori matematik va astranom olim M.Mestlin Keplerga alohida etibor berib, uni N.Kopernikning geliosentrik nazariyasi bilan tanishtiradi. Masalaning nozik tomoni shunda ediki, ya’ni M.Mestlin Kopernik ta’limoti tarafdori bo’lsada, biroq talabalarga leksiyalarda o’zi ishonmagan Ptolemeyning giosentrik sistemasi haqida dars berishga majbur edi. O’qishni tugatgach, universitet rahbariyati Keplerni uzoq Gras hududiga matematika o’qituvchisi sifatida jo’natadi. Bu davrda Kepler «Predvestnik kosmograficheskix issledovaniy, soderjashyey kosmograficheskuyu taynu» nomli birinchi yirik ilmiy asarini yozadi. 1600-yilda Kepler Pragaga keladi va biz yuqorida aytgan yirik astranom olim Tixo Bragega shogird tushadi. 1601 yilda Tixo Brage vafot etgach Kepler ustozining o’rniga imperator Rudolf II saroyi qoshida matematik va astranom olim bo’lib faoliyat ko’rsatadi. 12 yil Pragada yashagan Kepler Tixo Bragening osmon mexanikasi va yulduzlar jadvali ustida olib borgan ulkan ilmiy kuzatuv materiallari ustida ish olib bordi. Astranomiya fani sohasiga g’oyat katta hissa qo’shgan Kepler fanda uchta gigant olimlar qatorida turadi. 1). N.Kopernik (Kepler tug’ilishidan 28 yil oldin vafot etgan) 2). Galelio Galeley (Keplerning zamondoshi) 3). I.Nyuton (Kepler o’limidan 13 yil keyin tug’ilgan), qaysikim Nyuton Keplerning izlanishlari va qonunlari yordamida «Butun olam tortishish qonunini» yaratdi. Astranomik kuzatish natijalarini umumlashtirish asosida Kepler Quyoshga nisbatan planetalar harakatining 3 ta qonuniyatini tuzdi. Keplerning birinchi qonuni: Har qaysi planeta ellipslar bo’yicha harakat qiladi, qaysikim uning markazida Quyosh joylashgan. Keplerning ikkinchi qonuni: Quyoshdan planetaga o’tkazilgan radius-vektor teng vaqt oralg’gida teng maydon hosil qiladi. Bu qonundan xulosa shuki, ya’ni orbita bo’ylab planetalar harakatining tezligi bir-xil emas, va u qancha tez bo’lsa, planeta Quyoshga shuncha yaqin hisoblanadi. Keplerning uchinchi qonuni: Planetalarning Quyosh atrofida aylanish vaqtining kvadrati ularning Quyoshga nisbatan O’rtacha masofasining kubiga teng. ( Kvadratы vremen obrashyeniy planet vokrug solnse otnosyatsya kak kubы ix srednix rasstoyaniy ot solnsa.) Kepler planetalarni harakatlantiruvchi kuch manbai- bu Quyosh deb hisoblaydi. U fandagi «gravitasion massa» tushunchasiga, «og’irlik» tushunchasiga yaqin kelgan edi. Biroq bu muammoni hal qilish Nyutonga buyuradi. Kepler Quyosh va Oy tutilishi nazariyasini ishlab chiqib, uni oldindan aytish usullarini taklif etadi. Quyosh va Yer o’rtasidagi masofa kengligiga aniqlik kiritadi va o’z davri uchun yilning istalgan vaqtida planetalar holatini o’ta yaqinlik bilan aniqlab beruvchi masalani, yani Rudolf jadvalini (Imperator Rudolf II sharafiga) tuzadi. N.Kopernikning olamning geliosentrik tuzilishi tarafdori bo’lgan Kepler asarlarini Rim Vatikani inkor etadi. Keplerning «Sokrashyeniye kopernikovoy astronomii» nomli asari Vatikan tomonidan taqiqlangan kitoblar ro’yxatiga kiritilgan. Kepler 1630 yilda Regensburg shahrida vafot etadi. Galileo Galiley (1564-1642).Mashhur italyan fizigi va astranom Galileo Galiley 15-fevral 1564-yilda Piza shahrida tug’iladi. Uning otasi Venchenso muzikant edi. Galiley uncha boy bo’lmagan aslzoda oilasidan edi. U 11 yoshiga qadar maktabga qatnadi. 1574 yili Vinchenso oilasi Pizadan Florensiyaga ko’chib o’tadi. So’ngra o’sha davr taomiliga ko’a u monastirga ma’lumot va tarbiya olish uchun qabul qilindi. Asosiysi u bu yerda yunon va lotin yozuvchilarining asarlari bilan tanishdi. 1581-yilda Galiley medisinani o’rganish uchun Piza universitetiga kiradi. Tibbiyotga unchalik ham qiziqmagan Galiley, bu yerda matematika, mexanika, fizika va astranomiya bilan ishtiyoqmandlik bilan shug’ullandi. Bu yerda asosiy rolni otasining do’sti Ostilio Richchi o’ynadi. Uning maslahati bilan u bu yerda birinchi marta Yevklid, Arastu va Arximed asarlarini o’qib chiqdi. Matematika, mexanika, geometriya, fizika va astranomiyaga ishtiyoqi baland bo’lgan Galeley Piza universitetini tashlab, 4 yil Florensiyada matematika bilan shug’ullandi. Ana shu davrda uning gidrostatikaga bog’liq bulgan birinchi ilmiy asarini (U metall kotishmalarning tarkibini aniqlaydigan tarozini ixtiro qildi) va jismlarning harakatlanishida og’irlik markazining rolini aniqlashga doir asarlarini yozdi. Bu Arximed ishlarining davomi edi. 1589 yildan boshlab Galeley dastlab Pizadagi matematika kafedrasida, so’ngra 1592 yildan Paduan universitetida matematikadan dars bera boshladi. Galileyning Paduyadagi xayot davri (1592-1610) uning ilmiy faoliyatining eng gullagan davri hisoblanadi. Ming yillar davomida odamlar tungi osmonga tikilib, sayyora va yulduzlar harakatini kuzatishgan. Ular haqida qanchadan qancha afsona va rivoyatlar to’qishgan, biroq ularning osmon gumbazidagi harakat qonunlari o’sha davr olimlari uchun sirligicha qolavergan. Nihoyat, 1632 yilda G.Galileyning «Olamning ikki asosiy sistemasi xakida diolog» (K.Ptolemeyning geosentrik sistemasi va N.Kopernikning geliosentrik sistemasi haqidagi ) asari bosilib chiqdi. Unda Galiley dinamika asosi - inersiya prinsipi va klassik nisbiylik prinsipiga asos soldi. Inersiya qonuniga (lat: inertia-tinch xolat,xarakatsiz, faoliyatsiz. ) ko’ra, agar jismga hyech qanday kuch tasir qilmasa, jism qancha uzoq muddat bo’lmasin o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli va tekis harakatini saqlaydi. Galiley jismlarning erkin tushish qonunlarini, qiya tekislikdagi harakatini, gorizontga ma’lum burchak ostida otilgan jismning harakat qonunlarini o’rgandi. U mayatnikning tebranish qonunini aniqladi. Tebranishlar davri amplitudaga (amplituda-tebranish kengligi holatlari orasidagi masofa) bog’lik emas ekan. Mayatniklarning bu xossasi izoxronlik (izoxronnost-baravar davom etish) deyiladi. 1609 yilda Galiley uzining 3 marta kattalashtirib ko’rsatadigan birinchi optik teleskopini, bir oz vaqt o’tgach, 32 marta kattalashtirib ko’satadigan teleskopni ixtiro qildi. Uning yordamida Galiley ilk bor Oy yuzasidagi tog’larni va kraterlarni, Quyoshdagi dog’larni va uning o’z o’qi atrofida aylanishini, Yupiterning 4 ta yuldoshi borligini, Venera fazalarini kashf qildi. Shu bilan birga Somon yo’lining juda uzoqdagi yulduzlar turkumi ekanligini isbotladi. Juda katta ahamiyatga ega bo’lgan Galileyning bu kuzatuvlari uning «Yulduzlar axborotnomasi» («Zvezdniy vestnik») nomli asarida yoziladi. Cherkov xodimlari uning barcha ko’rganlarini optik aldov, u kishilarni chalg’itmokda deb e’lon qiladi. Birok Galiley Olamning geliosentrik sistemasi haqidagi N.Kopernik talimotining tarafdori bo’lib qolaverdi. 1616 y.da katolik cherkovi rasmiy ravishda Kopernik ta’limotini bid’at deb e’lon qildi va uning asarlarini, ta’limotini eslash, fikrlash hamda o’qishni ta’qiqladi. Galiley Kopernik haqida gapirmay yurishga yoki imo ishora bilan gapirishga majbur bo’ldi. Galileyning 1632 yilda nashr qilingan biz yuqorida aytgan «Dialog» nomli kitobida u materialistik g’oyalarni uch suhbatdosh: Salviati, Sagredo va Simplichio orasidagi munozara tarzida bayon qiladi. Cherkov bu kitobni ta’qiqlaydi. Galiley kashfiyotlaridan qattiq g’azablangan papa va ruhoniylar uni Rimga chaqirishadi. 70 yashar olim inkvizisiya sudiga topshiriladi va 5 oy davom etgan so’roqlardan so’ng, u nihoyat 22 iyun 1633 yilda Kopernik talimotidan voz kechishga va tavba qilishga majbur etiladi. Shundan so’ng Galiley to umrining oxirigacha yolg’iz, odamlardan uzoqda Florensiyadan uncha uzoq bo’lmagan Architri villasida yashashga majbur qilinadi. 1637 yilda Galiley ko’r bo’lib qolsada, biroq umrining oxirigacha ilmiy ishlarini davom ettiradi. U 1638 yil 8 yanvarda vafot etadi. Nafaqat fizik, mexanik va astranom bo’lgan, balki muzikant va shoir ham bo’lgan Galileyning ilmiy faoliyati mexanika, optika, astranomiya fanlarining kelgusi taraqqiyotiga juda katta barakali ta’sir ko’rsatdi. Isaak Nyuton (1643-1727). Buyuk ingliz fizigi va matematigi, klassik mexanika asoschisi Isaak Nyuton 1643 yil 4 yanvarda Kembridjdan 75 km uzoqlikda joylashgan (Grantem shahri yaqinida) Vulstorp qishlog’ida uncha boy bo’lmagan fermer oilasida tug’iladi. Uning otasi tug’ilmasdan oldin vafot etgandi. Isaak 12 yoshida Grantem maktabiga o’qishga kiradi. Maktabni tugatgach u 1661-1665 yillarda Kembridj universitetining Triniti yoki Troisa kolledjini tugatib, bakalavr ilmiy darajasini oladi. Mashhur matematik olim professor Barrou yordamida Nyuton Kembridj universitetining «Lyukasov» kafedrasiga ishga kirib, u yerda to 1701 yilgacha faoliyat ko’rsatadi. Nyuton hayotining eng muhim ijodiy davri bo’lib, uning vabo epedimiyasidan qochib o’zi tug’ilgan Vulstorpda o’tkazgan 1665-1667 yillar hisoblanadi. Bu yerda olimni buyuk kashfiyotlarga olib kelgan asosiy g’oyalari shakllandi. Ana shularga: fizikaning matematik asoslari – differinsial va integral hisobni yaratishga ko’zgu teliskopning ixtiro qilinishiga, yorug’likni ajratishga oid tajribalarga, astronomik kuzatishlar va mexanika asoslariga, eng muhimi butun olam tortishish qonunining ochilishiga olib kelgan ishlari kiradi. 1668 yilda Nyutonga magistr unvoni berildi va shundan so’ng u Kembridj universitetida fizika-matematika kafedrasiga boshchilik qila boshladi. 1668 yilda Nyuton o’z qo’li bilan ko’zguli teleskopni qurdi. 1671 yilda xuddi shu turdagi, biroq razmeri jihatdan katta va yanada takomillashgan ikkinchi teleskopni ixtiro qildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ya’ni Nyutonning teleskop sohasidagi ishlari fanda Galeliy xizmatlari qatoriga tenglashtiriladi. Nyuton ishlab chiqqan mexanika va fizikaning asosiy vazifalari zamonasining ilmiy muammolari bilan uviy bog’langan edi. Masalan: optika sohasidagi tadqiqotlar optik asboblarning kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan edi. «Yorug’lik va ranglarning yangi nazariyasi» (1672y) nomli optikaga bag’ishlangan birinchi ishida Nyuton o’zining yorug’likning korpuskulyar gipotezasiga oid qarashlarini bayon qiladi. Qizg’in bahsga sabab bo’lgan Nyutonning yorug’lik tabiati haqidagi korpuskulyar qarashlariga ingliz olimi R.Guk qarshi chiqadi. U vaqtda Nyuton yorug’lik haqida korpuskulyar va to’lqin tasavvurlarini o’z ichiga oluvchi gipotezani olg’a suradi. Nyuton qorong’ilashtirilgan xonaga kichik tirqish ochib, tushayotgan quyosh nuri yo’liga shisha prizma qo’yib hosil qilingan quyosh nuri spektrini yetti xil rangga ajratdi. (Umuman odamning ko’zi quyosh yorug’ligi spektrida 160 ga yaqin turli ranglarni ajrata oladi). Keyingi tajribalarda Nyuton rangli nurlarni aksincha yig’uvchi linza orqali oq yorug’likka to’plashga erishdi. O’zining optik tadqiqotlarini u 1704 yilda yozilgan «Optika» kitobida e’lon qilib, unda o’sha zamon faniga ma’lum bo’lgan turli optik hodisalarning mukammal manzarasini chizib berdi. 1687 yil I.Nyuton o’zining «Matematicheskiye nachala naturalnoy filosofii», ya’ni «Tabiiy falsafaning matematik asoslari» (qisqacha «Asoslar») nomli kapital asarini nashrdan chiqardi. Unda olim butun klassik fizikaning asosini tashkil etgan yer va osmon mexanikasining yagona sistemasini yaratdi. Bu ilmiy asarida Nyuton fizikaning asosiy tushunchalari – massaga, zichlikka ekvivalent materiya miqdorining, impulsiga ekvivalent harakat miqdorining, kuchning turli shakllarini va boshqalarni ta’riflab berdi. 1672 yilda Nyuton London Qirollik jamiyatining a’zosi qilib saylandi. 1703 yilda esa uning prezidenti bo’lgan Nyuton umrining oxirigacha shu lavozimda qoladi. 1696 yilda Monetnыy dvor- nazoratchisi bo’lib saylangan Nyuton- deb yozadi Dj.Bernal (Nauka v istorii obshyestva –str.265) –o’zining halolligi va haqgo’yligi tufayli 1699 yilda uning direktori lavozimiga ko’tariladi. 1699 yilda u Parij Fanlar Akademiyasining xrijiy a’zosi etib tayinlanadi. Fan oldidagi xizmatlari uchun Nyuton 1705 yilda dvoryanlik unvoniga sazovor bo’ladi. 1727 yil 31-martida 84 yoshida vafot etgan Isaak Nyuton Vestminstr abbatligining milliy panteoniga dafn qilinadi. Butun insoniyat tarixida eng buyuk olimlardan biri bo’lgan Isaak Nyuton fanning turli sohalari bo’yicha o’zidan juda ulkan ilmiy meros qoldirdi. O’zi kashf qilgan butun olam tortishish qonunini Nyuton muvaffaqiyatli ravishda osmon jismlarining harakatini tushuntirishga tatbiq qildi. Bu qonunga ko’ra, barcha moddiy jismlar bir-biriga tortilib, bunda tortishish kuchi kattaligi jismlarning fizik va ximiyaviy xossalariga, ularning harakat holatiga, jismlar turgan muhitga bog’liq emas. Yerga tortilish har qanday moddiy jismni Yerga tortilishi tufayli vujudga keluvchi og’irlik kuchining mavjudligidan namoyon bo’ladi. Mavzu bo’yicha savollar: Gumanizim va atroposentrizm tushunchalarini tahlil qilib bering Dunyoviy fanning paydo bo’lishi asoslari nimada? Buyuk geografik kashfiyotchilarga kimlarni misol keltira olasiz? Adabiyotlar ro’yhati 1) Bernal D.J. “Nauka v istorii obshyestva” M.1956 2) Bernal D.J. Nauka i obshyestvo M. 1953 3) Virgenskiy V.S. Istoriya nauki i texniki. M. 1977 4) Kurilin V. A. Stranisы istorii nauki i texniki M. 1986 11-MAVZU: Yangi davr fani. Fanning shakllanish jarayoni va uning zamonaviy taraqqiyoti. Reja: 1. XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarida fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot. 2. XVII-XVIII asr fani - mexanistik fan. 3.Turkistonda fan va texnika. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Fanning diniy aqidalardan ozod bo’la boshlashi, burjua inqiloblari natijalari, Ilmiy bilimlarning rivojlanishi, Fransiyadagi «Tajriba akademiyasi» va Londondagi «Qirollik jamiyati», soat, tegirmon, tabiiy fanlar, fizika, «Boyl- Mariott qonuni», Blez Paskal, Havoning massasi haqida»gi asar, X.Gyuygens. Markaziy Osiyo Fani, Yevropa, buyuk geografik kashfiyotlar, fan, adabiyot va san’at, Maxmud ibn Ahmadning «Oy fazalarining tengligi haqida risola»; Munajjim Muhammad Husayn Buxoriyning «Qibla tomonni topish ma’rifati»; Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo’minobodiyning «Shabaka jadvali amali hisobi»; Soqi Muhammad Soni Choharyakiyning «Risola dar ilmu hisob» asarlari, Ahmad Donish, Oy va Quyosh tutilishlari, tabib Ubaydullo ibn Muxammad Yusuf. XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarigacha bo’lgan tarixiy davr Yevropada cherkovni roli va papa hokimiyatining halqaro ta’siri ancha pasayib, fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot sekulyarizasiya (cherkov ta’siridan xalos etish) qilina boshlandi. Burjua mafkurasining va yangi rasional hamda empirik bilimlarning rivoji bir qator mustaqil yangi fan tarmoqlarining vujudga kelishiga olib keldi. Masalan falsafa, huquq va tibbiyot fanlari diniy aqidalardan ozod bo’la boshladi. Har holda cherkov ta’siridan qo’tilmagan bo’lsada bu davrda dunyoviy maktablar kupaya boshladi. Ularda o’qitishning yangi usullari yaratildi. Bir qancha mamlakatlarda dunyoviy oliy o’quv yurtlari, ilmiy jamiyatlar va akademiyalar barpo qilindi. Fan avvalo tabiiy hodisalarning o’zaro sabab va oqibatlarini rasional tushunishga va eksprerimentlar orqali hal qilishga harakat qila boshlaydi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli va ilk burjua inqiloblari: (XVI asrning 60-70 yillaridagi Niderlandiya burjua inqilobi; XVII asrning 40-80 yillarida Angliya burjua inqilobi; XVII asrda Yevropaning qator davlatlarida bo’lib o’tgan inqiloblar, xullas, 1789-1794 yillardagi buyuk fransuz inqilobi.) davrida ilm-fan rivoji diniy dunyoqarashning, diniy g’oyalarning obro’yini tushirib yubordi. Bu jarayon kapitalistik taraqqiyotga keng yul ochib berdi. Umumevropa miqyosidagi bu jarayon birinchidan tabiatshunoslik va texnika sohasidagi ilmiy bilimlarning o’sishiga va shu bilan birga ishlab chiqaruvchi kuchlarning tez rivojlanishiga, ikkinchidan yuqorida aytganimizdek antifeodal inqilobi harakatlarning yuksalishiga olib keldi, ya’ni hunarmand, dehqonlar va ishchilar burjuaziya boshchiligida burjua inqiloblari davomida feodalizmga va yakka hokimiyatchilikka qahshatgich zarba bera boshladi. Kapitalistik manufakturaning gullab-yashnashi va mashinalashgan ishlab chiqarishga o’tish fan va texnikaning rivojlanishini talab qilardi. Sanoatning rivojlanishi texnika, matematika, eksperimental fanlar va tabiiy fanlarning jadal sur’atlar bilan rivojlanishiga yordam berdi. Dinga putur yetib va o’rta asr sxolastikasi kishanlari parchalanib borayotgan ana shu sharoitda fan taboro muvaffaqiyatli sur’atda rivojlana boshladi. Hozirgi zamon fani o’zining tez sur’at bilan yuksalib borgan taraqqiyotini xuddi shu XVII asrdan boshladi deyish mumkin. XVI asrda ilmiy fikr ba’zi bir cheklangan sohalarda, masalan, astronomiya, tibbiyot namoyon bo’lgan bo’lsa, XVII asrning birinchi yarmida ilmiy bilimlarning asosiy prinsiplari va metodlari paydo bo’lishi (Bekon, Galiley, Nyuton, Dekart) bilan fan asri boshlandi. Lekin shunga qaramay XVII asrning birinchi yarmi fanning tong otar payti edi, xolos. Ilmiy bilimlarning g’olibona rivojlanishi XVII asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni ingliz burjua inqilobidan keyin boshlandi. Bu rivojlanish Yevropaning barcha mamlakatlariga yoyildi va xalqaro tus oldi. Olimlar bir-birlari bilan xat yozishib turar, o’z kuzatishlari, ixtirolari, kashfiyotlari, nazariyalari haqida bir-birlariga xabar yuborar edilar. Birin-ketin akademiyalar – ilmiy markazlar vujudga keldi. Bu akademiyalarda tajribalar o’tkazilar – ular namoyish qilinar edi. Bunday akademiyalardan Fransiyadagi «Tajriba akademiyasi» va Londondagi «Qirollik jamiyati» tabiatshunoslik ilmiy jamiyatlarining eng dastlabkilaridan edi. «Qirollik jamiyati» birinchi fuqorolar urushi yillaridayoq tuzilgan bo’lib, inqilobdan keyin (1662 yildan boshlab) katta ishlar olib bordi. Uning a’zolari orasida Boyl, Guk, Nyuton kabi ilg’or olimlar bor edi. 1652 yilda Germaniyada imperator «Leopold akademiyasi», 1666 yilda Parijda «Tabiat fanlari akademiyasi», 1700 yili Berlinda «Fanlar akademiyasi», 1724-1725 yillarda Peterburgda, 1739 yil Stokgolmda, 1759 yil Myunxenda Fanlar akademiyalari tashkil qilindi va hokazo. Akademiyalar bilan bir vaqtda ilmiy jurnallar ham ta’sis qilndi. Bu jurnallarning eng keksasi Parijda 1665 yildan chiqa boshlagan «Olimlar jurnali» hisoblanadi. Shunday qilib, XVII-XVIII asrlar fanining eng muhim ikki xususiyati birinchidan uning kuzatishga, tajribaga, eksprimentga, ikkinchidan matematikaga tayanganida edi. Aniqlik va ishonchlilik yangi fanning bayrog’i bo’lib qoldi. Yangi fannnig XVII-XVIII asrlardagi taraqqiyoti, bir tomondan, eng muhim ilmiy asbob- uskunalar (termometr, simobli va suvli barometr, havo nasosi, mayatnikli soat, elektr mashina, teleskop, mikroskop va hokazo)ning ixtiro qilishi va takomillashtirilishi asosida , ikkinchi tomondan matematikaning tez rivojlinishi asosida bordi. Ammo XVII-XVIII asr fani ko’proq manufaktura ishlab chiqarishiga va ilk mashinalashgan ishlab chiqarishga bog’liqligi tufayli ham u asosan mexanistik fan edi. Boshqacha qilib aytganda yirik sanoatga aylanayotgan manufaktura davrida mexanikaning ikki moddiy negizi bu- soat va tegirmonning borligi edi. Mashinalashgan sanoatga o’tishda yana shu ikkala moddiy negiz asos bo’lgan edi: Soat – amaliy maqsadlar uchun ishlatilgan birinchi avtomat bo’lib, tekis harakat bilan ishlaydigan ishlab chiqarish nazariyasi ana shu soat asosida rivojlangan. Tegirmon – dastlabki suv tegirmoni qurilgan vaqtlardan boshlaboq unda mashina organizmining hamma muhim elementlari bor edi. Harakatga keltiruvchi kuchning me’yorini o’lchash, bu kuchni qo’llashdagi eng yaxshi usullar - tishli uzatma, tishlar haqidagi va ishqalanish haqidagi ta’limotga ham ana shu tegirmon asos bo’ldi. Shunday qilib, fan va texnika, ayniqsa, matematika, mexanika va astronomiya fanlari mashinalashgan sanoatga o’tish, kapitalistik sanoatning taraqqiy qilishi va diniy dunyoqarashni yengish asosida rivojlanib bordi. Sanoatning va tabiiy fanlarning tezkor rivoji, ilmiy izlanishlar, eksprimentlar va tajribalar tufayli erishilayotgan yutuqlar va falsafa fanining materiyalistik yunalishiga turtki berdi… (falsafiy dunyoqarishni yoritish kerak) Tabiiy fanlar: Galiley, Kipler va Nyutonlarning zamondoshlari ichida ko’plab tabiatshunos olimlar mavjud edi. Ana shulardan biri italyan fizigi va matematigi Evandjelista Torrichelli (1608-1647) bo’lib, Rimda Benedetti Kastilli rahbarligida matematik ma’lumot oladi. Torrichellining «Traktat o dvijenii tyajelыx tel», nomli asari Galileyning e’tiborini tortadi. Galiley o’z asarlaridan birini qayta ishlab chiqishni ishonib unga topshiradi. Galiley o’limidan so’ng, 1642 yilda Torrichelli Pizan universiteti matematik professori lavozimini yoki o’rnini egallaydi. Torrichelli 39 yoshida, ya’ni erta vafot etsada, fan tarixida katta ishlar qilishga erishdi. Torrichelli matematika, mexanika, gidravlika sohasida katta ishlar qildi. Uni fanda yanada tanitgan ishi, bu o’ta oddiy tajriba usuli bilan Yerning yuza qismiga havoning bosimi mavjudligini, ya’ni havonining og’irligini aniqladi va namoyish qildi, atmosfera bosimini o’lchash uchun oddiy barometrni ixtiro qildi. Fransuz fizigi Edm Mariott (1620-1684) turli sohalar bilan shug’ullangan olimlardan biri hisoblanadi. U optika, yorug’lik(svet) difraksiyasi, gidravlika va ayniqsa u o’zining gazlar hususiyatlari ustida olib borgan tajribalari bilan tanilgan. Ingliz olimi Robert Boyl 1662 yilda va undan mustaqil ravishda Edm Mariott ham 1676 yilda eksprimental ravishda «Boyl-Mariott qonuni» deb ataluvchi qonunni aniqladilar, unga ko’ra: muayyan gaz massasi uchun o’zgarmas temperaturada bosim hajmga teskari proporsionaldir: R1 = V2 R2 = V1 Temperatura ortishi bilan gaz bosimining ortishini 1787 yilda fransuz fizigi J.Sharl eksperimental ravishda aniqlaydi. Bu – fanda Sharl qonuni nomi bilan ataladi, ya’ni: muayyan gaz massasining bosimi o’zgarmas hajmda absolyut temperaturaga proporsionaldir: R1 = T1 R2 = T2 Shuni ta’kidlash kerakki, ya’ni E. Mariott Parij Fanlar Akademiyasining eng birinchi a’zolaridan biri hisoblanadi. Ingliz ximigi va fizigi Robert Boyl (1627-1691) Irlandiyaning Lismor qurg’onida gersog oilasida tug’iladi. U Temza daryosi bo’yidagi Iton shahridagi taniqli kolledjda o’qidi. Italiya va Fransiya bo’ylab sayohat qilgan Boyl, bir necha yil Jenevada o’qidi. Dastlab din ta’sirida bo’lgan Boyl zohidona hayot kechiradi. Hatto bu davrda Angliyada fuqorolar urushi ketayotgan davrda, ya’ni O.Kromvel boshchiligidagi respublikachilarning qirol armiyasi bilan jang olib borayotganida ham Boylning barcha qiziqishlari fan bilan bog’liq edi. 1663 yilda Londonda rasmiy tashkil topgan «Qirollik jamiyati»ning tuzilishida ham Boyl asosiy tashabbuskorlardan biri edi. 1665 yilda Boyl Oksford universitetining fizika fanlari doktori unvoniga sazovor bo’ladi. 1680 yilda R.Boyl «Qirollik jamiyati»ning prezidenti lavozimiga saylanadi, biroq uning o’zi bu lavozimni rad etadi. Dj.Bernal aytganidek: «R.Boyl, shubhasiz, «Qirollik jamiyati»ning boshlang’ich davrida uning asosiy figurasi bo’lgan bo’lsa, shu jumladan I.Nyuton ham jamiyatning gullab-yashnagan davrida uning asosiy figurasi edi». Boylning yaqin do’sti va birinchi yordamchisi bo’lib uzoq vaqt faoliyat ko’rsatgan keng tarmoqli olim va ajoyib eksperimentator Robert Guk (1635-1703) edi. U Uayt orolida ruhoniy oilasida tug’iladi. Dj.Bernal yozganidek: «Agar Boyl Qirollik jamiyatining yuragi bo’lsa, unda Guk uning ko’zi va qo’llari edi. U Faradeygacha bo’lgan davrning buyuk fizik-eksperimentatori edi. Mexanika, fizika, ximiya va biologiya bilan qiziqqan Guk metallarning mexanik xossalari, materiallarning elastik deformasiyalanishlari, elastiklik chegarasi ustida ish olib borib, fanda «Guk qonuni» deb ataladigan ixtironi amalga oshirdi. Uning ixtirosi, ya’ni aylanma prujinli mayatnik keyinchalik aniq soat va xronometrlarning yaratilishiga asos bo’ldi. 1660 yilda Guk mikroskop sxemasini takomillashtirdi.» Endi R.Boylga qaytadigan bo’lsak u Dj.Bernal aytganidek Guk va Faradey kabi yirik eksperimentator bo’lmasada, yoki Nyuton va Maksvell kabi yuksak matematik qobiliyatga ega bo’lmasada, biroq fan uchun juda ko’p ishlar qildi. O’zining ilmiy salohiyatiga ko’ra Boyl ensiklopedist olim edi. Uning fandagi asosiy xizmati ximiyani mustaqil fanga aylanishini boshlab berdi. Fransuz olimi Blez Paskal (1623-1662) matematik, fizik, yozuvchi va diniy faylasuf edi. U Klermon- Ferrane shahrida matematik E.Paskal oilasida tug’iladi. 1655 yilda B.Paskal Por-Royaldagi yanseniychilik (Kalvinizmga yaqin diniy- falsafiy oqim. Gollandiyalik va’zchi Yanseniy asos solgan) monastiriga joylashib, bu oqimning maslakdoshlaridan biriga aylanadi. Matematika va fizika sohasida ko’p ishlar qilgan Paskal gidrostatikaga asos soladi. Bu qonunga ko’ra suyuqlik yuzasiga qilingan tashqi ta’sir kuchi suyuqlik orqali barcha yunalishda bir xil uzatiladi. Masalan: «Havoning massasi haqida»gi asarida Paskal havo bosimining zichligi Yer yuzasidan qancha yuqoriga chiqilsa shuncha kamayib borishini aniqlaydi. Shu bilan birga barometr ko’rsatgichi havoning holatiga, ya’ni temperaturasiga va namligiga bog’liq va shuning uchun ham barometr ob-havoni oldindan aytib berish pribori bo’lib xizmat qilishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. Nyuton va Galileyning zamondoshi buyuk golland matematigi, fizigi va mexanigi Xristian Gyuygens (1629-1695) Gagada yozuvchi va siyosiy arbob oilasida tug’iladi. Nederlandiyaning Leyden va Bredi shaharlaridagi universitetlarida o’qib, huquqshunoslik va matematikani o’rganadi. 22 yoshida aylana, ellips va giperbola yoylari uzunligini o’lchashga oid birinchi ilmiy ishini e’lon qildi. Tez orada X.Gyuygens fizik muammolarga qiziqib qoldi. U R.Guk bilan birgalikda termometrning doimiy nuqtalarini – muzning erish nuqtasi va suvning qaynash nuqtasini aniqladi. Shu yillardayoq u astronomik trubalar obyektivlarining yorug’lik kuchini oshirib, ularni takomillashtirish ustida ishladi. Ular yordamida Gyuygens 1655 yilda Saturn yo’ldoshlaridan biri Titanni kashf etdi va uning aylanish davrini hisobladi. Saturnda hozir hammaga ma’lum bo’lgan halqalar borligini aniqladi. O’zining «Mayatnikli soatlar» (1658) nomli asarida u mayatnikning harakati bilan bog’liq bo’lgan qator muammolarni tadqiq qildi. Gyuygensning matematika, mexanika va astronomiyaga oid asarlari unga katta shuhrat keltirdi. Gyuygens Londonga kelib ko’plab ingliz olimlari bilan tanishdi va u 1663 yilda London «Qirollik jamiyati»ning birinchi xorijiy a’zosi bo’ldi. Fransuz olimlarining taklifiga ko’ra u 1665 yilda Parijga keldi va bu yerda 16 yil yashadi. Fransuz Fanlar akademiyasi raisligiga taklif qilindi. 1681 yil Gyuygens vataniga qaytadi va optika bilan shug’ullanadi. U yaratgan okulyardan hozirgacha foydalanilmoqda. O’zining optika haqidagi ishlarini Gyuygens 1690 yilda nashr qilingan «Yorug’lik haqida traktat» nomli asarida e’lon qildi. Bu asarda u birinchi marta yorug’likning to’lqin nazariyasini bayon qildi. M: island shpati kristalida ochilgan ikkilanma nur sinish hodisasini tushuntirib berdi. Optik bir o’qli kristallardagi klassik sinish nazariyasi hozirda ham Gyuygens ta’limoti asosida bayon qilinadi. «Yorug’lik haqidagi traktat»ga «Og’irlik sabablari» degan ilova qo’shilgan edi. Bunda olim butun olam tortishish qonunini ochishga yaqin kelgan edi. Gyuygensning ko’pgina muhim ishlari uning vafotidan keyingina bosilib chiqdi. M: «Jismlarning zarba ta’siridagi harakatlari haqida», «Diopritika», «Kosmoteoros» va boshqalar. Endi XVIII asrda tabiiy fanlar sohasidagi ilmiy ishlar rivojini tahlil qilishni biz buyuk matematik va fizik, Peterburg Fanlar akademiyasi a’zosi Leonard Eyler faoliyati bilan boshlaymiz. Turkistonda fan. XVIII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining Markaziy Osiyo va madaniyati o’ziga xos ravishda rivojlandi. Chunki bu davrdagi feodal tarqoqlik urushlari, xonliklar o’rtasidagi bo’lib turgan dahshatli janglar ilm ahliga qanchalik kulfat keltirgan bo’lmasin, u ilm-fan, san’at, va adabiyot rivojini to’xtatib qo’ya olmadi. Shunday bo’lsada XVII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo regionida IX – XII va XIV – XVI asrlarga nisbatan tabiiy fanlar sohasidagi rivojlanish bir muncha tushkunlikka uchradi. Bu davrga kelib bir paytlar dunyo fanining beshigini tebratgan yurt, endi o’rta asrlarda, ya’ni xorazmshohlar, somoniylar va temuriylar davrida egallagan ilm-fan sohasidagi mavqyeini Yevropaga bo’shatib berayotgan edi. Biz tahlil qilayotgan ushbu davrlarda Yevropada manufakturalar o’rtasidagi raqobat, buyuk geografik kashfiyotlar, dengiz orqali savdo qilish, sanoat to’ntarishi va kapitalistik ishlab chiqarish jarayonining yanada rivojlanishi natijasida fan va texnika sohasida erishiliyotgan ixtirolar asosida katolik cherkovining diniy dogmatikasiga kuchli zarba berilayotgan bir paytda bizda, ya’ni O’rta Osiyoda xonliklar o’rtasidagi urushlar, jaholat va diniy mutaasiblikning kuchayishi tabiiy fanlar rivojiga keskin to’sqinlik qila boshladi. Ta’lim maskanlarimizda (maktab, madrasa) asosan diniy ta’limotni o’rganishga bo’lgan ruju dunyoviy fanlarning davlat darajasida e’tibordan chetda qolishiga, shuningdek jahon fani yutuqlarini o’lkaga tatbiq qilish va tashqi ilmiy aloqalar o’rnatish masalalarining keskin susayishiga olib keldi. Biroq ushbu murakkab tarixiy davrning mashaqqatlariga qaramasdan fan, adabiyot va san’at sohasida iste’dodli fan arboblari, atoqli shoir va yozuvchi olimlarimiz yetishib chiqdi. Ana shulardan biri Bobokolon Muftiy bo’lib, (Risola dar ilmu hisob) uning matematikaga oid traktatlari XVII – XIX asrlar davomida O’rta Osiyo madrasalarida o’quv qo’llanmasi bo’lib xizmat qildi. Mirza Badi – Divonning «Predpisaniye fiska» nomli matematikaga oid ishlari xonlik devonxonasi xodimlari tomonidan yer-mulk hisob-kitobi ishlarida foydalanilgan. Matematika va astronomiya sohasida faoliyat ko’rsatgan olimlardan: Mahmud ibn Ahmadning «Oy fazalarining tengligi haqida risola»; Munajjim Muhammad Husayn Buxoriyning «Qibla tomonni topish ma’rifati»; Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo’minobodiyning «Shabaka jadvali amali hisobi»; Soqi Muhammad Soni Choharyakiyning «Risola dar ilmu hisob» asarlari bu davr fanining yorqin namunalaridan hisoblanadi. Astronomiya fani rivojiga katta hissa qo’shgan olimlarimizdan biri bu Ahmad Donish (1827-1897) bo’lib, u chuqur bilimli, dunyoqarashi nihoyatda keng bo’lganligi sababli zamondoshlari tomonidan Ahmad Kallali - Donish degan laqab olgan. Ahmad Donish fan va hunarning bir necha sohalariga qiziqqan. U astronomiya, falsafa, tarix, she’riyat, adabiyot, pedagogika va hattotlik bilan shug’ullangan. Uni dunyoga mashhur qilgan asarlari bu «Jadvali soat» (1876); «Majmui risolai nujumiy»(1876); «Taqvimiy soli asr»(1881); «Navodirul vaqoye»(1882); «Mang’it amirlari tarix»(1883) va boshqalardir. Nodir voqyealar nomli asarida Ahmad Donish – olamning abadiyligi, Yerning sharsimon ekanligi, planetalarning harakat qilib turishi, Oy va Quyosh tutilishlari haqida o’z fikrlarini bildirib, buning sabablarini tabiatning o’zidan qidirish zarurligini aytib o’tadi. XVII asrning yirik geograflaridan biri qomusiy olim Mahmud ibn Vali hisoblanadi. Uning 1636 yilda yozilgan «Bahr ul - asror» (Sirlar dengizi) asari O’rta Osiyo geografiyasiga bag’ishlanib, unda dengizlar, daryolar, orollar, shaharlar va ularning tabiiy boyliklari alfavit tartibida keltirilgan. Bu davrda yashagan Muhammad Tohir ibn Abulqosimning «Chudesa zemnыx poyasov» nomli geografiko-kosmografik asari asosan yerning yetti iqlim hududlariga bag’ishlanadi. Boburning xolavachchasi hisoblangan Muhammad Haydar (1500-1556)ning «Tarxiy Rashidiy» asarida ham Qoshg’ar, Yorkent, Tibet, Hindiston haqida geografik ma’lumotlar keltiriladi. Ushbu davrda tibbiyot fani ham rivojlanib, bu sohada bir qator mashhur olimlar yetishib chiqadi. Ana shulardan biri mashhur tabib Ubaydullo ibn Muhammad Yusuf hisoblanadi. U asosan ko’z kasalliklari bilan shug’ullanganligi uchun xalq orasida «Ubaydulla Qahhol» nomini oladi. 1598 yil u «Davolash usullari haqida» asar yozadi. Uning bo’limlaridan 18 tasida ayollar kasaliklari, bolalar gigiyenasi, bolalar kasalliklari, toksikologiya, kosmetika, semizlik va oriqlik muammolari yoritilgan. Ashtarxoniy Subhonqulixon ham (1680–1702) tibbiyotga oid «Ihyo at- tabibiy Subhoniy» (Subhoniy tabobati bo’yicha davolash) degan risola yozgan. Mavzu bo’yicha savollar: XVII-XIX asr boshlarida fan rivojining tarixiy sharoitlari va uning pasayish sabablari nimada? Turkiston xalqlari fani rivoji va unga rus olimlarining qo’shgan hissasi qay darajada? Turkiston jadidlarini ilm-fanga qo’shgan hissasi nimalardan iborat? XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarida fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot sekulyarizasiyasini misollar bilan gapirib bering XVII asrdan fanning tez sur’at bilan yuksalib borishi sabablari nimada? XVII-XVIII asr fanining asosiy olimlaridan kimlarni bilasiz? Adabiyotlar ro’yhati 1) Bernal D.J. Nauka i obshyestvo. M. 1953 2) Bernal. D.J. Nauka i obshyestvo. M. 1956 3) Isxakov F. Nasionalnaya politika sarizma v Turkestane. T. 1997 4) Lunin B. V Istoriografiya obshyestvennыx nauk v Uzbekistane. T. 1972 5) Virgenskiy V.S. Istoriya nauki i texniki. M. 1977 6) Kurilin V. A. Stranisi istorii nauki i texniki M. 1986 11-MAVZU: Yangi davr fani. Fanning shakllanish jarayoni va uning zamonaviy taraqqiyoti. Reja: 1. XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarida fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot. 2. XVII-XVIII asr fani - mexanistik fan. 3.Turkistonda fan va texnika. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Fanning diniy aqidalardan ozod bo’la boshlashi, burjua inqiloblari natijalari, Ilmiy bilimlarning rivojlanishi, Fransiyadagi «Tajriba akademiyasi» va Londondagi «Qirollik jamiyati», soat, tegirmon, tabiiy fanlar, fizika, «Boyl- Mariott qonuni», Blez Paskal, Havoning massasi haqida»gi asar, X.Gyuygens. Markaziy Osiyo Fani, Yevropa, buyuk geografik kashfiyotlar, fan, adabiyot va san’at, Maxmud ibn Ahmadning «Oy fazalarining tengligi haqida risola»; Munajjim Muhammad Husayn Buxoriyning «Qibla tomonni topish ma’rifati»; Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo’minobodiyning «Shabaka jadvali amali hisobi»; Soqi Muhammad Soni Choharyakiyning «Risola dar ilmu hisob» asarlari, Ahmad Donish, Oy va Quyosh tutilishlari, tabib Ubaydullo ibn Muxammad Yusuf. XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarigacha bo’lgan tarixiy davr Yevropada cherkovni roli va papa hokimiyatining halqaro ta’siri ancha pasayib, fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot sekulyarizasiya (cherkov ta’siridan xalos etish) qilina boshlandi. Burjua mafkurasining va yangi rasional hamda empirik bilimlarning rivoji bir qator mustaqil yangi fan tarmoqlarining vujudga kelishiga olib keldi. Masalan falsafa, huquq va tibbiyot fanlari diniy aqidalardan ozod bo’la boshladi. Har holda cherkov ta’siridan qo’tilmagan bo’lsada bu davrda dunyoviy maktablar kupaya boshladi. Ularda o’qitishning yangi usullari yaratildi. Bir qancha mamlakatlarda dunyoviy oliy o’quv yurtlari, ilmiy jamiyatlar va akademiyalar barpo qilindi. Fan avvalo tabiiy hodisalarning o’zaro sabab va oqibatlarini rasional tushunishga va eksprerimentlar orqali hal qilishga harakat qila boshlaydi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli va ilk burjua inqiloblari: (XVI asrning 60-70 yillaridagi Niderlandiya burjua inqilobi; XVII asrning 40-80 yillarida Angliya burjua inqilobi; XVII asrda Yevropaning qator davlatlarida bo’lib o’tgan inqiloblar, xullas, 1789-1794 yillardagi buyuk fransuz inqilobi.) davrida ilm-fan rivoji diniy dunyoqarashning, diniy g’oyalarning obro’yini tushirib yubordi. Bu jarayon kapitalistik taraqqiyotga keng yul ochib berdi. Umumevropa miqyosidagi bu jarayon birinchidan tabiatshunoslik va texnika sohasidagi ilmiy bilimlarning o’sishiga va shu bilan birga ishlab chiqaruvchi kuchlarning tez rivojlanishiga, ikkinchidan yuqorida aytganimizdek antifeodal inqilobi harakatlarning yuksalishiga olib keldi, ya’ni hunarmand, dehqonlar va ishchilar burjuaziya boshchiligida burjua inqiloblari davomida feodalizmga va yakka hokimiyatchilikka qahshatgich zarba bera boshladi. Kapitalistik manufakturaning gullab-yashnashi va mashinalashgan ishlab chiqarishga o’tish fan va texnikaning rivojlanishini talab qilardi. Sanoatning rivojlanishi texnika, matematika, eksperimental fanlar va tabiiy fanlarning jadal sur’atlar bilan rivojlanishiga yordam berdi. Dinga putur yetib va o’rta asr sxolastikasi kishanlari parchalanib borayotgan ana shu sharoitda fan taboro muvaffaqiyatli sur’atda rivojlana boshladi. Hozirgi zamon fani o’zining tez sur’at bilan yuksalib borgan taraqqiyotini xuddi shu XVII asrdan boshladi deyish mumkin. XVI asrda ilmiy fikr ba’zi bir cheklangan sohalarda, masalan, astronomiya, tibbiyot namoyon bo’lgan bo’lsa, XVII asrning birinchi yarmida ilmiy bilimlarning asosiy prinsiplari va metodlari paydo bo’lishi (Bekon, Galiley, Nyuton, Dekart) bilan fan asri boshlandi. Lekin shunga qaramay XVII asrning birinchi yarmi fanning tong otar payti edi, xolos. Ilmiy bilimlarning g’olibona rivojlanishi XVII asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni ingliz burjua inqilobidan keyin boshlandi. Bu rivojlanish Yevropaning barcha mamlakatlariga yoyildi va xalqaro tus oldi. Olimlar bir-birlari bilan xat yozishib turar, o’z kuzatishlari, ixtirolari, kashfiyotlari, nazariyalari haqida bir-birlariga xabar yuborar edilar. Birin-ketin akademiyalar – ilmiy markazlar vujudga keldi. Bu akademiyalarda tajribalar o’tkazilar – ular namoyish qilinar edi. Bunday akademiyalardan Fransiyadagi «Tajriba akademiyasi» va Londondagi «Qirollik jamiyati» tabiatshunoslik ilmiy jamiyatlarining eng dastlabkilaridan edi. «Qirollik jamiyati» birinchi fuqorolar urushi yillaridayoq tuzilgan bo’lib, inqilobdan keyin (1662 yildan boshlab) katta ishlar olib bordi. Uning a’zolari orasida Boyl, Guk, Nyuton kabi ilg’or olimlar bor edi. 1652 yilda Germaniyada imperator «Leopold akademiyasi», 1666 yilda Parijda «Tabiat fanlari akademiyasi», 1700 yili Berlinda «Fanlar akademiyasi», 1724-1725 yillarda Peterburgda, 1739 yil Stokgolmda, 1759 yil Myunxenda Fanlar akademiyalari tashkil qilindi va hokazo. Akademiyalar bilan bir vaqtda ilmiy jurnallar ham ta’sis qilndi. Bu jurnallarning eng keksasi Parijda 1665 yildan chiqa boshlagan «Olimlar jurnali» hisoblanadi. Shunday qilib, XVII-XVIII asrlar fanining eng muhim ikki xususiyati birinchidan uning kuzatishga, tajribaga, eksprimentga, ikkinchidan matematikaga tayanganida edi. Aniqlik va ishonchlilik yangi fanning bayrog’i bo’lib qoldi. Yangi fannnig XVII-XVIII asrlardagi taraqqiyoti, bir tomondan, eng muhim ilmiy asbob- uskunalar (termometr, simobli va suvli barometr, havo nasosi, mayatnikli soat, elektr mashina, teleskop, mikroskop va hokazo)ning ixtiro qilishi va takomillashtirilishi asosida , ikkinchi tomondan matematikaning tez rivojlinishi asosida bordi. Ammo XVII-XVIII asr fani ko’proq manufaktura ishlab chiqarishiga va ilk mashinalashgan ishlab chiqarishga bog’liqligi tufayli ham u asosan mexanistik fan edi. Boshqacha qilib aytganda yirik sanoatga aylanayotgan manufaktura davrida mexanikaning ikki moddiy negizi bu- soat va tegirmonning borligi edi. Mashinalashgan sanoatga o’tishda yana shu ikkala moddiy negiz asos bo’lgan edi: Soat – amaliy maqsadlar uchun ishlatilgan birinchi avtomat bo’lib, tekis harakat bilan ishlaydigan ishlab chiqarish nazariyasi ana shu soat asosida rivojlangan. Tegirmon – dastlabki suv tegirmoni qurilgan vaqtlardan boshlaboq unda mashina organizmining hamma muhim elementlari bor edi. Harakatga keltiruvchi kuchning me’yorini o’lchash, bu kuchni qo’llashdagi eng yaxshi usullar - tishli uzatma, tishlar haqidagi va ishqalanish haqidagi ta’limotga ham ana shu tegirmon asos bo’ldi. Shunday qilib, fan va texnika, ayniqsa, matematika, mexanika va astronomiya fanlari mashinalashgan sanoatga o’tish, kapitalistik sanoatning taraqqiy qilishi va diniy dunyoqarashni yengish asosida rivojlanib bordi. Sanoatning va tabiiy fanlarning tezkor rivoji, ilmiy izlanishlar, eksprimentlar va tajribalar tufayli erishilayotgan yutuqlar va falsafa fanining materiyalistik yunalishiga turtki berdi… (falsafiy dunyoqarishni yoritish kerak) Tabiiy fanlar: Galiley, Kipler va Nyutonlarning zamondoshlari ichida ko’plab tabiatshunos olimlar mavjud edi. Ana shulardan biri italyan fizigi va matematigi Evandjelista Torrichelli (1608-1647) bo’lib, Rimda Benedetti Kastilli rahbarligida matematik ma’lumot oladi. Torrichellining «Traktat o dvijenii tyajelыx tel», nomli asari Galileyning e’tiborini tortadi. Galiley o’z asarlaridan birini qayta ishlab chiqishni ishonib unga topshiradi. Galiley o’limidan so’ng, 1642 yilda Torrichelli Pizan universiteti matematik professori lavozimini yoki o’rnini egallaydi. Torrichelli 39 yoshida, ya’ni erta vafot etsada, fan tarixida katta ishlar qilishga erishdi. Torrichelli matematika, mexanika, gidravlika sohasida katta ishlar qildi. Uni fanda yanada tanitgan ishi, bu o’ta oddiy tajriba usuli bilan Yerning yuza qismiga havoning bosimi mavjudligini, ya’ni havonining og’irligini aniqladi va namoyish qildi, atmosfera bosimini o’lchash uchun oddiy barometrni ixtiro qildi. Fransuz fizigi Edm Mariott (1620-1684) turli sohalar bilan shug’ullangan olimlardan biri hisoblanadi. U optika, yorug’lik(svet) difraksiyasi, gidravlika va ayniqsa u o’zining gazlar hususiyatlari ustida olib borgan tajribalari bilan tanilgan. Ingliz olimi Robert Boyl 1662 yilda va undan mustaqil ravishda Edm Mariott ham 1676 yilda eksprimental ravishda «Boyl-Mariott qonuni» deb ataluvchi qonunni aniqladilar, unga ko’ra: muayyan gaz massasi uchun o’zgarmas temperaturada bosim hajmga teskari proporsionaldir: R1 = V2 R2 = V1 Temperatura ortishi bilan gaz bosimining ortishini 1787 yilda fransuz fizigi J.Sharl eksperimental ravishda aniqlaydi. Bu – fanda Sharl qonuni nomi bilan ataladi, ya’ni: muayyan gaz massasining bosimi o’zgarmas hajmda absolyut temperaturaga proporsionaldir: R1 = T1 R2 = T2 Shuni ta’kidlash kerakki, ya’ni E. Mariott Parij Fanlar Akademiyasining eng birinchi a’zolaridan biri hisoblanadi. Ingliz ximigi va fizigi Robert Boyl (1627-1691) Irlandiyaning Lismor qurg’onida gersog oilasida tug’iladi. U Temza daryosi bo’yidagi Iton shahridagi taniqli kolledjda o’qidi. Italiya va Fransiya bo’ylab sayohat qilgan Boyl, bir necha yil Jenevada o’qidi. Dastlab din ta’sirida bo’lgan Boyl zohidona hayot kechiradi. Hatto bu davrda Angliyada fuqorolar urushi ketayotgan davrda, ya’ni O.Kromvel boshchiligidagi respublikachilarning qirol armiyasi bilan jang olib borayotganida ham Boylning barcha qiziqishlari fan bilan bog’liq edi. 1663 yilda Londonda rasmiy tashkil topgan «Qirollik jamiyati»ning tuzilishida ham Boyl asosiy tashabbuskorlardan biri edi. 1665 yilda Boyl Oksford universitetining fizika fanlari doktori unvoniga sazovor bo’ladi. 1680 yilda R.Boyl «Qirollik jamiyati»ning prezidenti lavozimiga saylanadi, biroq uning o’zi bu lavozimni rad etadi. Dj.Bernal aytganidek: «R.Boyl, shubhasiz, «Qirollik jamiyati»ning boshlang’ich davrida uning asosiy figurasi bo’lgan bo’lsa, shu jumladan I.Nyuton ham jamiyatning gullab-yashnagan davrida uning asosiy figurasi edi». Boylning yaqin do’sti va birinchi yordamchisi bo’lib uzoq vaqt faoliyat ko’rsatgan keng tarmoqli olim va ajoyib eksperimentator Robert Guk (1635-1703) edi. U Uayt orolida ruhoniy oilasida tug’iladi. Dj.Bernal yozganidek: «Agar Boyl Qirollik jamiyatining yuragi bo’lsa, unda Guk uning ko’zi va qo’llari edi. U Faradeygacha bo’lgan davrning buyuk fizik-eksperimentatori edi. Mexanika, fizika, ximiya va biologiya bilan qiziqqan Guk metallarning mexanik xossalari, materiallarning elastik deformasiyalanishlari, elastiklik chegarasi ustida ish olib borib, fanda «Guk qonuni» deb ataladigan ixtironi amalga oshirdi. Uning ixtirosi, ya’ni aylanma prujinli mayatnik keyinchalik aniq soat va xronometrlarning yaratilishiga asos bo’ldi. 1660 yilda Guk mikroskop sxemasini takomillashtirdi.» Endi R.Boylga qaytadigan bo’lsak u Dj.Bernal aytganidek Guk va Faradey kabi yirik eksperimentator bo’lmasada, yoki Nyuton va Maksvell kabi yuksak matematik qobiliyatga ega bo’lmasada, biroq fan uchun juda ko’p ishlar qildi. O’zining ilmiy salohiyatiga ko’ra Boyl ensiklopedist olim edi. Uning fandagi asosiy xizmati ximiyani mustaqil fanga aylanishini boshlab berdi. Fransuz olimi Blez Paskal (1623-1662) matematik, fizik, yozuvchi va diniy faylasuf edi. U Klermon- Ferrane shahrida matematik E.Paskal oilasida tug’iladi. 1655 yilda B.Paskal Por-Royaldagi yanseniychilik (Kalvinizmga yaqin diniy- falsafiy oqim. Gollandiyalik va’zchi Yanseniy asos solgan) monastiriga joylashib, bu oqimning maslakdoshlaridan biriga aylanadi. Matematika va fizika sohasida ko’p ishlar qilgan Paskal gidrostatikaga asos soladi. Bu qonunga ko’ra suyuqlik yuzasiga qilingan tashqi ta’sir kuchi suyuqlik orqali barcha yunalishda bir xil uzatiladi. Masalan: «Havoning massasi haqida»gi asarida Paskal havo bosimining zichligi Yer yuzasidan qancha yuqoriga chiqilsa shuncha kamayib borishini aniqlaydi. Shu bilan birga barometr ko’rsatgichi havoning holatiga, ya’ni temperaturasiga va namligiga bog’liq va shuning uchun ham barometr ob-havoni oldindan aytib berish pribori bo’lib xizmat qilishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. Nyuton va Galileyning zamondoshi buyuk golland matematigi, fizigi va mexanigi Xristian Gyuygens (1629-1695) Gagada yozuvchi va siyosiy arbob oilasida tug’iladi. Nederlandiyaning Leyden va Bredi shaharlaridagi universitetlarida o’qib, huquqshunoslik va matematikani o’rganadi. 22 yoshida aylana, ellips va giperbola yoylari uzunligini o’lchashga oid birinchi ilmiy ishini e’lon qildi. Tez orada X.Gyuygens fizik muammolarga qiziqib qoldi. U R.Guk bilan birgalikda termometrning doimiy nuqtalarini – muzning erish nuqtasi va suvning qaynash nuqtasini aniqladi. Shu yillardayoq u astronomik trubalar obyektivlarining yorug’lik kuchini oshirib, ularni takomillashtirish ustida ishladi. Ular yordamida Gyuygens 1655 yilda Saturn yo’ldoshlaridan biri Titanni kashf etdi va uning aylanish davrini hisobladi. Saturnda hozir hammaga ma’lum bo’lgan halqalar borligini aniqladi. O’zining «Mayatnikli soatlar» (1658) nomli asarida u mayatnikning harakati bilan bog’liq bo’lgan qator muammolarni tadqiq qildi. Gyuygensning matematika, mexanika va astronomiyaga oid asarlari unga katta shuhrat keltirdi. Gyuygens Londonga kelib ko’plab ingliz olimlari bilan tanishdi va u 1663 yilda London «Qirollik jamiyati»ning birinchi xorijiy a’zosi bo’ldi. Fransuz olimlarining taklifiga ko’ra u 1665 yilda Parijga keldi va bu yerda 16 yil yashadi. Fransuz Fanlar akademiyasi raisligiga taklif qilindi. 1681 yil Gyuygens vataniga qaytadi va optika bilan shug’ullanadi. U yaratgan okulyardan hozirgacha foydalanilmoqda. O’zining optika haqidagi ishlarini Gyuygens 1690 yilda nashr qilingan «Yorug’lik haqida traktat» nomli asarida e’lon qildi. Bu asarda u birinchi marta yorug’likning to’lqin nazariyasini bayon qildi. M: island shpati kristalida ochilgan ikkilanma nur sinish hodisasini tushuntirib berdi. Optik bir o’qli kristallardagi klassik sinish nazariyasi hozirda ham Gyuygens ta’limoti asosida bayon qilinadi. «Yorug’lik haqidagi traktat»ga «Og’irlik sabablari» degan ilova qo’shilgan edi. Bunda olim butun olam tortishish qonunini ochishga yaqin kelgan edi. Gyuygensning ko’pgina muhim ishlari uning vafotidan keyingina bosilib chiqdi. M: «Jismlarning zarba ta’siridagi harakatlari haqida», «Diopritika», «Kosmoteoros» va boshqalar. Endi XVIII asrda tabiiy fanlar sohasidagi ilmiy ishlar rivojini tahlil qilishni biz buyuk matematik va fizik, Peterburg Fanlar akademiyasi a’zosi Leonard Eyler faoliyati bilan boshlaymiz. Turkistonda fan. XVIII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining Markaziy Osiyo va madaniyati o’ziga xos ravishda rivojlandi. Chunki bu davrdagi feodal tarqoqlik urushlari, xonliklar o’rtasidagi bo’lib turgan dahshatli janglar ilm ahliga qanchalik kulfat keltirgan bo’lmasin, u ilm-fan, san’at, va adabiyot rivojini to’xtatib qo’ya olmadi. Shunday bo’lsada XVII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo regionida IX – XII va XIV – XVI asrlarga nisbatan tabiiy fanlar sohasidagi rivojlanish bir muncha tushkunlikka uchradi. Bu davrga kelib bir paytlar dunyo fanining beshigini tebratgan yurt, endi o’rta asrlarda, ya’ni xorazmshohlar, somoniylar va temuriylar davrida egallagan ilm-fan sohasidagi mavqyeini Yevropaga bo’shatib berayotgan edi. Biz tahlil qilayotgan ushbu davrlarda Yevropada manufakturalar o’rtasidagi raqobat, buyuk geografik kashfiyotlar, dengiz orqali savdo qilish, sanoat to’ntarishi va kapitalistik ishlab chiqarish jarayonining yanada rivojlanishi natijasida fan va texnika sohasida erishiliyotgan ixtirolar asosida katolik cherkovining diniy dogmatikasiga kuchli zarba berilayotgan bir paytda bizda, ya’ni O’rta Osiyoda xonliklar o’rtasidagi urushlar, jaholat va diniy mutaasiblikning kuchayishi tabiiy fanlar rivojiga keskin to’sqinlik qila boshladi. Ta’lim maskanlarimizda (maktab, madrasa) asosan diniy ta’limotni o’rganishga bo’lgan ruju dunyoviy fanlarning davlat darajasida e’tibordan chetda qolishiga, shuningdek jahon fani yutuqlarini o’lkaga tatbiq qilish va tashqi ilmiy aloqalar o’rnatish masalalarining keskin susayishiga olib keldi. Biroq ushbu murakkab tarixiy davrning mashaqqatlariga qaramasdan fan, adabiyot va san’at sohasida iste’dodli fan arboblari, atoqli shoir va yozuvchi olimlarimiz yetishib chiqdi. Ana shulardan biri Bobokolon Muftiy bo’lib, (Risola dar ilmu hisob) uning matematikaga oid traktatlari XVII – XIX asrlar davomida O’rta Osiyo madrasalarida o’quv qo’llanmasi bo’lib xizmat qildi. Mirza Badi – Divonning «Predpisaniye fiska» nomli matematikaga oid ishlari xonlik devonxonasi xodimlari tomonidan yer-mulk hisob-kitobi ishlarida foydalanilgan. Matematika va astronomiya sohasida faoliyat ko’rsatgan olimlardan: Mahmud ibn Ahmadning «Oy fazalarining tengligi haqida risola»; Munajjim Muhammad Husayn Buxoriyning «Qibla tomonni topish ma’rifati»; Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo’minobodiyning «Shabaka jadvali amali hisobi»; Soqi Muhammad Soni Choharyakiyning «Risola dar ilmu hisob» asarlari bu davr fanining yorqin namunalaridan hisoblanadi. Astronomiya fani rivojiga katta hissa qo’shgan olimlarimizdan biri bu Ahmad Donish (1827-1897) bo’lib, u chuqur bilimli, dunyoqarashi nihoyatda keng bo’lganligi sababli zamondoshlari tomonidan Ahmad Kallali - Donish degan laqab olgan. Ahmad Donish fan va hunarning bir necha sohalariga qiziqqan. U astronomiya, falsafa, tarix, she’riyat, adabiyot, pedagogika va hattotlik bilan shug’ullangan. Uni dunyoga mashhur qilgan asarlari bu «Jadvali soat» (1876); «Majmui risolai nujumiy»(1876); «Taqvimiy soli asr»(1881); «Navodirul vaqoye»(1882); «Mang’it amirlari tarix»(1883) va boshqalardir. Nodir voqyealar nomli asarida Ahmad Donish – olamning abadiyligi, Yerning sharsimon ekanligi, planetalarning harakat qilib turishi, Oy va Quyosh tutilishlari haqida o’z fikrlarini bildirib, buning sabablarini tabiatning o’zidan qidirish zarurligini aytib o’tadi. XVII asrning yirik geograflaridan biri qomusiy olim Mahmud ibn Vali hisoblanadi. Uning 1636 yilda yozilgan «Bahr ul - asror» (Sirlar dengizi) asari O’rta Osiyo geografiyasiga bag’ishlanib, unda dengizlar, daryolar, orollar, shaharlar va ularning tabiiy boyliklari alfavit tartibida keltirilgan. Bu davrda yashagan Muhammad Tohir ibn Abulqosimning «Chudesa zemnыx poyasov» nomli geografiko-kosmografik asari asosan yerning yetti iqlim hududlariga bag’ishlanadi. Boburning xolavachchasi hisoblangan Muhammad Haydar (1500-1556)ning «Tarxiy Rashidiy» asarida ham Qoshg’ar, Yorkent, Tibet, Hindiston haqida geografik ma’lumotlar keltiriladi. Ushbu davrda tibbiyot fani ham rivojlanib, bu sohada bir qator mashhur olimlar yetishib chiqadi. Ana shulardan biri mashhur tabib Ubaydullo ibn Muhammad Yusuf hisoblanadi. U asosan ko’z kasalliklari bilan shug’ullanganligi uchun xalq orasida «Ubaydulla Qahhol» nomini oladi. 1598 yil u «Davolash usullari haqida» asar yozadi. Uning bo’limlaridan 18 tasida ayollar kasaliklari, bolalar gigiyenasi, bolalar kasalliklari, toksikologiya, kosmetika, semizlik va oriqlik muammolari yoritilgan. Ashtarxoniy Subhonqulixon ham (1680–1702) tibbiyotga oid «Ihyo at- tabibiy Subhoniy» (Subhoniy tabobati bo’yicha davolash) degan risola yozgan. Mavzu bo’yicha savollar: XVII-XIX asr boshlarida fan rivojining tarixiy sharoitlari va uning pasayish sabablari nimada? Turkiston xalqlari fani rivoji va unga rus olimlarining qo’shgan hissasi qay darajada? Turkiston jadidlarini ilm-fanga qo’shgan hissasi nimalardan iborat? XVII asr o’rtalaridan XVIII asr oxirlarida fan va texnika taraqqiy qilgan ko’pgina davlatlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot sekulyarizasiyasini misollar bilan gapirib bering XVII asrdan fanning tez sur’at bilan yuksalib borishi sabablari nimada? XVII-XVIII asr fanining asosiy olimlaridan kimlarni bilasiz? Adabiyotlar ro’yhati 1) Bernal D.J. Nauka i obshyestvo. M. 1953 2) Bernal. D.J. Nauka i obshyestvo. M. 1956 3) Isxakov F. Nasionalnaya politika sarizma v Turkestane. T. 1997 4) Lunin B. V Istoriografiya obshyestvennыx nauk v Uzbekistane. T. 1972 5) Virgenskiy V.S. Istoriya nauki i texniki. M. 1977 6) Kurilin V. A. Stranisi istorii nauki i texniki M. 1986 12-Mavzu: XX asr ilmiy texnika taraqqiyoti, O’zbekiston fani va uning rivoji Reja : XX asr fani rivojining tarixiy sharoitlari, asosiy bosqichlari va o’ziga xoslik tamonlari XX asr boshida fizika fani rivoji Fanning yangi sihalari yo’nalishi va rivojlanishi Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan O’zbekiston fani tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar XX asrni olimlar « ilmiy-texnik progress» (ITP) va «ilmiy-texnik inqilob» (ITI) asri deb atashadi. ITP va ITI deganda quyidagilar tushuniladi. Ilmiy-texnik progress - bu fan va texnikaning yaxlitligi, o’zaro bog’liqligidir. Fan asta sekin ishlab chiqirish xizmatkoriga aylana boradi, chunki, ishlab-chikarish progressi va texnik taraqqiyot faqat ilmiy progress asosida rivojlana oladi. Ilmiy texnalogiya inqilobi - bu fanning ijtimoiy ishlab chikarish taraqqiyotining asosiy va ilg’or faktoriga aylanishi asosida ishlab chiqarish kuchlarini tubdan sifatli o’zgarishidir. Bunda texnik vazifalarni hal qilishga endi barcha fanlar qatnashadi. Ilmiy kashfiyotlar orkasidan bir qator ishlab-chikarish tarmoqlari vujudga keladi: M: radioelektronika, atom energitikasining kashf etilishi, kosmonavtika va yaqin kosmosning o’zlashtirilishi, informatika va hisoblash texnikasining kashf etilishi, kompyuterlar, rabotlar, Yerning suniy yo’ldoshi, yangi energiya manbalari, biotexnologiya va gen injeneriyasi hamda kimyo sanoat rivojlandi. Shuningdek, XX asrda fanning boshka sohalarida ulkan kashfiyotlar kilindi: Mas: ximiya fani sohasidagi yutuqlar katta axamiyat kasb etdi, ayniqsa sun’iy materiallarni yaratish bo’yicha. Biologiya va genetika sohasida ham katta ishlar qilindi, ilgari davosi yo’qk kasalliklar ustidan g’alaba qilina boshlandi. Vitaminlar, garmonlar kashf qilindi. Mas. Ingliz mikrobiologi F.Tuort bakteriya virusini- bakteriofagni kashf qildi. Bu davrda Yer haqidagi fanlarda: geologiya, giofizika, okeanografiya, meteorologiya va boshka fanlar sohasida katta yutuqlarga erishildi. XX asr oxiri - XX asr boshlaridagi ko’pgina kashfiyotlar ikkala jahon urushi oralig’ida keng qo’llanildi. Bular: telegraf, telefon, radio, fuqaro aviasiyasi, kinematografiya va boshqalar. Kishilar kundalik hayotidagi texnik vositalarning roli va o’rni o’zgardi, ya’ni elektr yoritgichlar, tramvay va avtomabil, lift, pilesos, muzlatkich, ovoz yozish vositalari va televideniya kashf qilindi. 1928 y. 26 iyunda Toshkentda B.P.Grabovskiy boshchiligidagi bir guruh kashfiyotchilar ekranga harakatlanayotgan tramvay tasvirini uzatib uni ko’rishga muvaffaq bo’ldilar. 1896 yil rus olimi Siolkovskiy insonni kosmosga va hatto Quyosh sistemasiga chiqishi uchun kosmik apparatlarni loyihalashtirdi. Kosmosni amaliy ilmiy o’rganish 1957 yilda sobik sovet ittifoqining Yerning birinchi sun’iy yo’ldoshini kosmosga uchirishdan boshlandi. 1861 yil Yu.Gagarin kosmosga parvoz qildi. 1969 y. amerikalik kosmonavtlar oyga qo’nishdi. Insoniyat tarixida kosmik era boshlandi. 90 yillarda yangi fan - gen injeneriyasi vujudga keldi. 1998 yil klonlangan birinchi hayvon yaratildi. 60-70 yillarda buyrakni o’tkazish (peresadka) va sun’iy yurak ixtiro qilindi va hokazo. Shunday qilib biz XX asrning buyuk kashfiyotlari to’g’risida qisqacha eslab o’tdik. Endi bu davrda O’zbekistonda fan rivojini kuzatadigan bo’lsak, avvalo biz buni XIX - asr oxiri, XX-asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakatidan boshlashimiz kerak. Ular tomonidan yaratilgan yangi usul maktablari milliy intellektual elitamizni, milliy fanimizni rivojlanishiga juda katta turtki berdi. Jadidchilikni nafaqat yangi oqim sifatida baholash kerak, balki unga Turkistonda yangi iqtisodiy-siyosiy qayta qurish konsepsiyasining tug’ilishi, gumanitar fanlar, ijtimoiy-siyosiy fikrlarning gullab – yashnagan davri deb qarash kerak. Jadidlar o’sha davrda jaholatdan ma’rifat orqali chiqish yo’llarini izladilar. Ularning ko’pchiligi sovet totalitar rejimining qurbonlariga aylandilar. XX asrning 20-yillarida Turkistonda birinchi milliy kadrlar tayyorlashda, milliy intelligensiyani shakllanishida Toshkent (O’rta Osiyo) Davlat Universiteti katta rol o’ynadi. Bu universitet 1918 yilda mahalliy vatanparvar – ma’rifatchilar tomonidan tashkil etildi va o’z faoliyatini Turkiston Xalq Universiteti nomi bilan boshladi. 1920 yilda Davlat Universiteti maqomini oldi. Bu dargoh O’zbekistonda oliy ma’lumot va fanning keyingi rivojiga katta hissa qo’shdi. Keyinchalik O’zbekistonda bir qator Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari va ilmiy-tekshirish institutlari tashkil etildi. 30 - yillarda O’zbekiston fani rivojida burilish davri bo’ldi. Birinchi milliy kadrlarimiz, milliy olimlarimiz respublika xalk xo’jaligini rivojlantirishning bir qator amaliy va nazariy muammolari ustida samarali ilmiy ish olib bordilar. Barcha ilmiy fanlar va yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan olimlardan: geologlar X.M. Abdullayev, G.A.Mavlonov, N.A.Kenesarin, matematiklar T.N.Qori- Niyoziy, T.A.Sarimsoqov, biologlardan T.Z.Zoxidov, A.G.G’ulomov, ximiklar A.S.Sodiqov, K.S.Ahmedov, tarixchi Ya.G’.G’ulomov va boshqalar bu fan yunalishlarining asoschilari sifatida dunyoga tanildi. Ilmiy-tekshirish muassasalari tarmoqlarining tez o’sishi natijasida ular ishini koordinasiyalash va boshqarish maqsadida 1932 yil O’zbekiston Fanlar Qo’mitasi tashkil etildi. 1940 yil 8 oktyabrda Qo’mita bazasida SSSR FA ning O’zbek filiali tashkil etildi. 1941 yil O’zbekistonda 8 ming ilmiy xodim ishlagan 75 ta ilmiy muassasa mavjud edi. Milliy intelligensiyamizning shakllanishi jarayoni murakkab davrda kechdi. Qatag’onlar uning safidagi sara gullarni olib ketdi. Biroq bu O’zbekistonda fan rivojini to’xtata olmadi. Urush yillarida o’zbek olimlari Markazdan evakuasiya qilingan olimlar bilan birga bir qator ilmiy muammolar ustida samarali mehnat qildilar. 1943 yil 4 noyabrda O’zbekiston FA ning tantanali ochilishi bo’lib o’tdi. Unga 10 ta ilmiy tekshirish institutlari kirdi. Uning birinchi prezidenti etib matematik T.N. Kori-Niyoziy saylandi. 1944 yillar oxirida FA tizimida 22 ta ilmiy muassasa faoliyat ko’rsatdi. 50-70 yillarda Respublikada yangi talantli olimlar pleyadasi vujudga keldi. Bular: geolog-akad. I.X.Hamraboyev, bioximik-akad. Ya.X.To’raqulov, ximiklar – akad. M.N.Nabiyev, S.N.Yunusov, texnika fanlari sohasi akademiklari- M.T. O’ozbayev, M.A.Xodjinov va boshqalarning ilmiy ishlari dunyoga tanildi. 50 yillar boshlarida fan rivojiga qatag’onlarning yangi to’lqini salbiy ta’sir ko’rsatdi. 30-yillarda qatag’onlar asosan partiya, sovet, xo’jalik va harbiy kadrlarga qaratilgan bo’lsa, 50-yilning boshlarida qatag’onlar asosan fan va madaniyat arboblariga zarba berdi. 60-80 yillarda xalqaro munosabatlarning keskinlashuvi, «Sovuq urush» va «Qurollanish poygasi» XSK (VPK) harbiy sanoat kompleksi sohasida bir qator fan tarmoqlarining rivojlanishi zaruratini keltirib chiqardi. Baxtga qarshi XSK sohasidagi yangi texnologiyalar xalq xo’jaligi sohasiga joriy etilmadi. Natijada SSSR boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan sanoat va texnologik taraqqiyot borasida birmuncha orqada qola boshladi. Shunga qaramasdan bu davrlarda O’zbekistonning chet el davlatlari bilan ilmiy va madaniy aloqalari rivojlandi. O’zbekistonning ilmiy tekshirish muassasalarida 300 dan ortik chet el olimlari bo’lishdi. Respublika o’quv dargohlarida minglab chet el talabalari bilim olishdi. Mavzu bo’yicha savollar: XX asr fani rivojining tarixiy sharoitlari, asosiy bosqichlari va o’ziga xoslik tamonlari nimada? XX asr boshida fizika fani rivojiga misollar keltiring Fanning yangi sihalari yo’nalishi va rivojlanishini tahlil qiling. Adabiyotlar ro’yhati 1) Abdunabiyev A. Saidov M. Sto imen v vitke istorii. T. 2000 2) Bernal D.J. “Nauka v istorii obshestva” M.1956 3) Bernal D.J. Nauka i obshestvo M. 1953 4) Kurilin V.A. Stranisi istorii nauki i texniki M. 1986 13-Mavzu: Mustaqillik davrida fan rivojining yangi bosqichi. Reja: Prezident I.A.Karimov asarlari Mustaqillik yillarida fanlar rivoji Istiqlol yillarida texnika taraqqiyotining o’sishi Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi: Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Mustaqillik davri tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, mavzu yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: O’zbekiston, ilm-fan va madaniyat, Markaziy Osiyo, arxeologik qazishlar, mustaqillik, Prezidentimiz I.A.Karimov, madaniy markazlari, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dastur», 1997 yil 13 yanvar qarori. O’zbekiston - ilm-fan va madaniyat qadimdan taraqqiy etgan mamlakatlardan biri, umuminsoniy sivilizasiyaning ajralmas bir qismi hisoblanadi. Markaziy Osiyo, xususan O’zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazishlar va tadqiqotlar bu zaminda odamlar juda qadimdan yashaganligini va ularda dastlabki emperik (tajribaga asoslangan) bilimlar shakllana boshlaganligini ko’rsatadi. O’zbekiston olimlari ota-bobolari yaratib ketgan ana shu qadimiy ilmiy merosni o’rganib, uni boyitib, o’z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilan jahon ilmu-fani va madaniyatiga munosib hissa qo’shib kelmoqdalar. O’zbekistonda davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach o’zbek olimlarining faoliyatida va o’zbek faniing rivojida yangi bir davr, yangi bir bosqich boshlandi. «Bizning istiqbolimiz- deb aytgan edi I.A. Karimov O’zbekiston Fanlar Akademiyasining 50–yilligiga bag’ishlangan tantanali majlisda - ko’p jihatdan olimlarning hozirgi ilmiy izlanishlariga, ularning yuksak qobiliyatlariga va oqilona tavsiyalariga bog’liq».* Darxaqiqat Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek bugungi o’zbek faninig vazifasi – kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini va qonuniyatlarini aniqlab, ko’rsatib berishdan iboratdir. Bugungi kunda O’zbekiston Markaziy Osiyodagi eng yirik ilmiy- madaniy markaz hisoblanib, mamlakatda 59 ta (61ta) Oliy o’quv yurti faoliyat ko’rsatmoqda, shulardan 16 tasi universitet: Toshkent universiteti. Toshkent texnika universiteti. * Karimov I.A. Nasha sel: svobodnaya i prosvetayushaya Rodina. T., t.2, 1996., 77-78str. 3. Toshkent iqtisodiyot universiteti. 4. O’zbekiston jahon tillari universiteti. 5. Samarqand Davlat universiteti. 6. Andijon universiteti. 7. Buxoro universiteti. 8. Namangan universiteti. 9. Termiz universiteti. 10. Urganch universiteti. 11. Farg’ona universiteti. 12. Qarshi universiteti. 13. Qaroqalpoq universiteti. 14. Toshkent agrar universiteti. 15. Jaxon iqtisodiyot va diplomatiya universiteti. 16. Guliston universiteti. Qolgan 39 tasi pedagogika, tibbiyot, texnika, iqtisodiyot, qishloq xo’jalik, san’at, madaniyat va boshqa institutlardir. Ularda 300 mingga yaqin talaba bilim olmoqda. Oliy o’quv yurtlari 276 ta mutaxassislik bo’yicha mutaxassislar tayyorlamoqda.* Shuningdek respublikamizda 140 dan ortiq ilmiy-tekshirish institutlari bo’lib, ularda 20 mingdan ortiq ilmiy xodimlar faoliyat ko’rsatmoqda.* Shu bilan birga yurtimizda 246 (258) ta o’rta maxsus o’quv yurtlari, shu jumladan 16 kollej, 133 ta texnikum, 102 ta bilim yurti faoliyat yuritadi. Ularda qariyb 250 ming o’quvchi 170 (198) mutaxassislik bo’yicha ta’lim oladi.* O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuniga (1997 yil 2 avgust) muvofiq, umumiy ta’lim uch bosqichdan iborat: - boshlang’ich ta’lim --------- (1- 4 sinflar); - tayanch ta’lim -----------------(5 – 9 sinflar); - o’rta ta’lim -------------------(10 – 11 sinflar). * 100 savolga 100 javob. T., O’qituvchi. 1998., 103 bet. * Katyukova T.V. Istorii nauki. T., 2002., str.74. Mazkur qonunga ko’ra majburiy ta’lim muddati 9 yilga keltirildi va tayanch ta’lim muddatini qamrab oladigan bo’ldi. 1995 yilgi ma’lumotga ko’ra O’zbekiston Respublikasida 183 boshlang’ich maktab, 1814 tayanch maktab, 7203 o’rta maktab va 184 kechki maktab bo’lib, ularda 418,7 ming pedagog ishlaydi. O’zbekiston maktablarida ta’lim o’zbek, qoraqalpoq, qozoq, qirg’iz, rus, turkman va tojik tillarida olib boriladi. Shuningdek O’zbekiston uchun yangi bo’lgan o’quv yurti turlari: gimnaziya, lisey, biznes maktab va boshqalar ochildi. O’zbekiston Respublikasida 185 ta gimnaziya (15,5 ming o’quvchi), 187 ta umumta’lim liseyi (50 ming o’quvchi) faoliyat ko’rsatadi. Yana O’zbekistonda 1000 ga yaqin maktabdan tashqari ta’lim muassalari faoliyat ko’rsatmoqda: -230 ta o’quvchilar saroyi va uyi; -137 ta yosh texniklar; -118 ta tabiatshunoslar; -42 ta yosh sayohatchilari markazi; -360 ta bolalar va o’smirlar sport maktablari va h.k. 1997 yil 29 avgustda Oliy Majlis «Ta’lim to’g’risida» yangi qonun va «Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dastur» qabul qildi. O’zbekistonda 12 yillik majburiy ta’lim joriy qilindi. 9 – sinfni bitirgan yoshlar uch yillik akademik lisey yoki kasb- hunar kollejlarida o’qiydigan bo’ldi: O’zbekistonda uzluksiz ta’lim quyidagi turlarda amallar oshiriladigan bo’ldi: -maktabgacha ta’lim; -umumiy o’rta ta’lim; -o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi; -oliy ta’lim; -oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim; -kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; -maktabdan tashqari ta’lim. Shu bilan birga O’zbekiston mustaqillikka erishgach sobiq ittifoq davrida O’zbekistonda atayin tashkil qilinmagan bir qator muhim (harbiy strategik) ixtisosliklar bo’yicha alohida oliy o’quv yurtlarini tashkil eta boshladi. Bularga: -Mudofaa vazirligi qoshidagi Harbiy akademiya; -Ichki ishlar vazirligi qoshida Ichki ishlar akademiyasi; -Bank-moliya akademiyasi; -Toshkent aviasiya instituti; -Navoiy tog’-kon instituti; -Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti kabi o’nlab yangi o’quv muassalari tashkil etildi. Shunday qilib «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» Respublikamizda davr talabiga mos keladigan, boy aqliy merosi, ijodiy va ijtimoiy faolligi bilan ajralib turadngan yuqori darajada kamolotga erishgan mutaxassislarning yangi avlodini shakllantirishni ko’zda tutadi. Shu maqsadda jahonning ilg’or universitetlari tajribalaridan kelib chiqqan holda 1993 yildan Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlariga talabalar qabul qilishda test sinovi o’tkazishga qaror qilindi. Bolalarning aqliy qobiliyati va iqtidorini ilmiy test tuzish usulida aniqlashni fransuz psixologi Alfred Bine ishlab chiqqan bo’lib, bu tizim g’arbiyevropa mamlakatlarida keng tarqalgan. Bundan tashqari 1993 yil Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligida ikki pog’onali o’qish tizimiga o’tish uchun Nizom va Dasturlar ishlab chiqildi. Bunda bakalavr ilmiy darajasini olish uchun 4 yil, magistrlik ilmiy (akademik) darajasini olish uchun 6 yil o’qish talab qilinishi ko’zda tutiladi. Mustaqil O’zbekistonda ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-iqtisodiy islohatlarni amalga oshirish uchun jahon andozalari darajasida bilim olgan iste’dodli, ruhan barkamol yosh milliy kadrlar zarur. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 13 yanvar qaroriga muvofiq «iste’dodli yoshlarni saralash, tanlash va ularga yordam berib, xorij mamlakatlarda o’qib, dunyoviy tajribalarni, jahon taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rganishlari maqsadida «Umid» jamg’armasi tuzildi». Ariza bergan har bir yosh yigit va qiz maxsus tanlovdan o’tadi, ya’ni 2-3 kurs talabalari ta’limning bakalavr usuli bo’yicha tanlov uchun o’tkaziladigan saralash imtihonlarida, bitiruvchi talabalar, korxona va tashkilotlarning oliy ma’lumotli yosh xodimlari ta’limning magistrlik usuli bo’yicha tanlov uchun saralash imtihonlaridan o’tadilar. Bu ishga ta’lim va til o’rganish bo’yicha Aksels, Ayreks, Britaniya kengashi, Konrad Adenauer Fondi, Tasis kabi xalqaro tashkilotlar hamkorlik qilmoqda. Barcha sinovlardan muvaffaqiyatli o’tgan yoshlarga horijiy o’quv yurtlarida bilim olish uchun prezident granti berildi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonlik yoshlar AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va Yaponiyaning mashhur oliy o’quv yurtlarida o’qishmoqda. Mavzu bo’yicha savollar: Prezident I.A.Karimov asarlarining Fan uchun muhim ahamiyatlarini aytib bering Mustaqillik yillarida fanlar rivojining asosiy omillari nimada? Istiqlol yillarida texnika taraqqiyotining o’sishi sabablari haqida ma’lumot bering. Adabiyotlar ro’yhati Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q T. “Sharq” 1998 Karimov. I.A. Naznacheniye nauki - slujit rassvetu Rodinы T. 1996 Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz g’ururimiz T. 1997 Tyurikov V., Shagulyamov R. Po puti nezavisimosti. T. 1996.

1- Mavzu: Kirish: Fan tushunchasi. Reja: 1. Fan tushunchasi. 2. Fan tarixi kursining predmeti va asosiy vazifalari. 3. Fanning vujudga kelishi va fan rivojining tarixiy shart- sharoitlari hamda bosqichlari. 4. Fan aspektlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi : Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Fan tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Fan, texnika, tara qq iyot, sivilizasiya, malaka, tajriba, ixtiro, ilk sivilizasiya markazlari, Misr, Mesopatamiya, fanning to’rt bos q ichi, fan aspektlari: institut, metod, bilimlarni to’plash, tara qq iyot faktori, olam va odam o’rtasidagi faktor, jamiyat va fan. O’zbekiston xalqi o’z oldiga huquqiy demokratik jamiyat qurish maqsadini qo’ygan va bu yo’lda dastlabki, lekin juda muhim qadamlar qo’yayotgan jarayonda fanga bo’lgan e’tibor kundan kunga ortmoqda. Negaki dunyoning bugungi rivoji shunday bir mavqedaki, hal qiluvchi omil harbiy qudratda emas, balki intellektual salohiyatda, fikrda, aqlda, fan va ilg’or texnologiyalardadir. Chunki fan va texnika olga siljigan sayin beto’xtov yangilanib boradigan jarayondir. Shu borada Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan lutf etilgan: “Kuch - bilim va tafakkurda hamda uning rivojida” degan hikmat aynan bugun va ertangi kun uchun aytilgandir. Yurtboshimiz I.A.Karimov o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida fan to’g’risida shunday degan edilar: “Umuman men fanni ilg’or, taraqqiyot, progress degan so’zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotining olg’a siljituvchi kuchi, vositasi bo’lmog’i lozim.” (“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.” Muloqot

jurnali, 1998 y 3 sentyabr). Darhaqiqat jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bu - fan hisoblanadi. Iqtisodi rivojlangan, demokratik jamiyat qurishning yangi strategiyasi - bu fanning ham mazkur tizimda tutgan o’rni va rolini tubdan qayta qurishni, uning vazifalarini aniq belgilab berish zaruratini ilgari suradi. Ana shu zaruriyat bugungi xalqimiz oldida turgan buyuk maqsadlarni amalga oshirish uchun kerakli ilmiy xulosalar chiqarish uchun fan va texnikaga, uning vujudga kelish tarixini o’rganishga, uning rivojlanish bosqichlari, jamiyat taraqqiyotida roli va ahamiyatini o’rganishga bo’lgan talab va ehtiyojning oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Biz o’rganayotgan “Fan tarixi” predmetining maqsad va vazifalari ham O’zbekistonning bugungi salohiyati va iqtisodini yanada takomillashtirish, el- yurtimiz omonligi, faravonligi va baxtli kelajagini yaratish uchun zarur bo’lgan ilmiy xulosalar chiqarish yuzasidan xizmat qilmogi lozim. Shunday qilib jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bo’lgan fan va uning rivojlanishi har doim konkret-tarixiy sharoitlar jarayoni bilan bog’liq. Bu tarixiy sharoitlar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish usullari bilan aniqlanadi. Fan oldidagi vazifalar, fanga bo’lgan munosabat va sharoitlarning barchasi jamiyat taraqqiyotining bosqichlari, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari bilan, bog’liqdir. Chunki tarixda ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari erishgan darajaga javob bermasligi natijasida fanning rivojiga va uning yutuqlarini jamiyatda qo’llashga bo’lgan to’sqinlik holatlari juda ko’p uchraydi. Shuning uchun fanning rivojlanishi insoniyat tarixida juda notekisdir. Fanning eng tez rivojlangan bosqichlari hatto ayrim holatlarda turg’unlik va tushkinlik bosqichlari bilan almashilgan. Ammo jamiyat hayotida fanning ahamiyati va unga bo’lgan e’tibor umuman olganda doimiy o’sib borgan. Chunki insoniyatning butun kelajakka bo’lgan umidi fan progressi jarayoni bilan bog’liqdir. Biroq har qanday ilmiy taraqqiyot jarayoni jamiyat nazorati ostida bo’lishi kerak. Fanni boshqarish kerak. xuddi shuning uchun ham bugun fan taraqqiyoti nazariyasini qurish vazifasi o’ta muhimdir. Fanni boshqarish va uni tashkil qilish uchun amaliy tavsiyanoma bo’lgan umumiy fan nazariyasini yaratish kerak. Shuning uchun ham hozirgi kunda fan tarixi va uning rivojlanishi predmetining maxsus fan sifatidagi aktualligi oshib bormoqda. Qadimgi dunyoning eng yirik ilmiy markazlari bo’lib Misr, Mesopatomiya, Hindiston, Xitoy so’ngra Yunoniston va Rim hisoblanadi. Biroq «Fan tarixi»ning o’zi hozirgi kunda o’z tarixiga ega. Uning mustaqil ilmiy fan sifatida tan olinishi 1892 yilda bo’lib o’tdi, chunki shu yili Fransiyada «Fan tarixi» bo’yicha birinchi maxsus kafedra ochildi. Hozirgi kunda dunyoda 100dan ortiq shunga o’xshash

kafedralar, 40 dan ortiq ilmiy tekshirish institutlari va ilmiy jamiyatlar mavjud. Fan tarixi bo’yicha shug’ullanayotgan olim soni ham doimiy o’sib bormoqda. Fan tarixi yana o’zining ilk tarixiga, ya’ni vujudga kelishi tarixiga ham ega. Chunki insoniyat tarixi bizdan ancha uzoq bo’lgan o’tmishga borib taqaladi. Inson hayvonat dunyosidan ajralib chiqqan vaqtlardanoq tabiatning tayyor mahsulotlarini, ya’ni yesa bo’ladigan boshoqlar, o’simliklarning barglari va ildiz- mevalarini o’zlashtirish uchun turli usullardan, qurollardan foydalanganlar. Bu esa ibtidoiy odamlarni yaxshi yashash uchun kurash zaruriyatidan kelib chiqqan holda tabiatni, atrof-muhitni kuzatish, o’rganish va shundan xulosa chiqarishga majbur qilardi. Toshdan, yog’ochdan va suyakdan yasalgan mehnat qurollarini takomillashtirish, ov va termachilik usullarini o’rganish, bir so’z bilan aytganda – o’z imkoniyati darajasidagi barcha ishlar bilan shug’ullanish jarayoni insoniyat tarixining ancha keyingi bosqichlarida fan va texnika degan buyuk nomni oldi. Arxeologik davriy tizimda insoniyat tarixining dastlabki bosqichi bo’lgan «tosh asri» ancha uzoq davrni, ya’ni bundan 3-2 mln yillar avval boshlanib to eramizdan avvalgi 4-3 ming yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ana shu davr ichida ibtidoiy odam tabiatning tayyor mahsulotlarini o’zlashtirish, mehnat qurollarini va olovni, ovchilik va termachilikni, o’q-yoyni, qoya toshlarga rasm chizish va ayollar statuetkalarini yasashni, dehqonchilik va chorvachilik, kulolchilik va kemachilik kabi buyuk kashfiyotlarni amalga oshirdi. Inson hayotidagi har qaysi yangi qadam o’tmishdoshlarimizdan yanada ko’proq tajribani, malakani va bilimlarni talab qilardi. Shunday qilib asta-sekin malaka va bilimlar yig’indisi to’planib borgan va avloddan-avlodga o’tgan. Eramizdan avvalgi 3-1 ming yilliklarni o’z ichiga olgan «bronza asri»ga kelib dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlandi. Bu orada toshga nisbatan ancha mustahkam bo’lgan bronzadan yangi mehnat qurollari motiga, plug, g’ildirak va boshqalar kashf qilindi. Faqat ovchilik hisobiga kun ko’ruvchilar uchun xo’jalikning bu turiga bo’lgan ehtiyoj qisqarib, hayotiy zaruriyatning yanada ishonchliroq bo’lgan manbai, ya’ni qishloq xo’jaligi vujudga keldi. Bu davrda Misr, Mesopatamiya va O’rta Osiyoda sug’orma dehqonchilik vujudga keldi. Faqat g’ildirak kashf etilishining o’zigina sivilizasiya rivojining muhim dvigateli bo’ldi. Chunki g’ildirakning keng qo’llanilishi suv tegirmoni, chig’ir, charxpalaklarning va ularda qo’llaniladigan gidravlik dvigatellar va richaglarnin kashf etilishiga olib keldi. Birinchi sivilizasiya markazlaridan biri bu Misr hisoblanadi. Misrda dastlabki primitiv kema va qayiqlar qurish oqibatida keyinchalik yanada tez va ishonchli bo’lgan (parusli) yelkanli kemalar kashf qilingan. Parusning kashf etilishi shamol energiyasidan foydalanishda birinchi qadam bo’ldi. Keyinchalik shamol tegirmonlari kashf etildi.

Dastlabki sivilizasiya markazlarida shaharlar, saroylar, xramlar va ulkan piramidalar qurilgan. Biz hali ham o’sha davr fan va san’atining bu me’moriy obidalariga hayratlanib qaraymiz. Dj. Bernalning ta’kidlashicha ilk sivilizasiyalar texnika sohasida katta progressga erishganlar. Masalan: bundan 5 ming yillar ilgari yasalgan ayrim buyumlar o’zining daslabki ko’rinishini deyarli o’zgartirmaganlar. Bizning stol va stullarimiz – deydi Bernal – o’zining o’sha misr hunarmadlari birinchi bor yasagan dastlabki ko’rinishini o’zgartirmagan. Masalan: kreslo bundan 4500 yil avval ( er.avv. 2500yil) yasalganligi ma’lum. Biz hali ham o’sha ilk sivilizasiya davrida ishlatilgan tarelkalarga o’xshash shakldagi tarelkalardan foydalanamiz. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. (Bernal . Dj. Nauka istorii obshestva. Moskva, 1956 g. s 81- 82). Shunday qilib dastlabki sivilizasiyalarning gullab-yashnagan davrlaridanoq fanning ahamiyati muhim o’rin tutgan. Shuning uchun biz fan tarixini o’rganishda insoniyat tarixini uning eng ilk davrlaridan boshlab kuzatib, o’rganib chiqishimiz kerak. bu esa fan tarixi bilan birgalikda butun sosial—iqtisodiy tarixni ham o’rganishni taqozo etadi. Chunki «FAN» (science) so’zi insoniyat tarixining butun evolyusiyasi davomida juda ko'p o’zgarishlarni o’z boshidan kechirdi. Fan tarixi – bu texnika, fan va falsafa o’rtasidagi har tomonlama o’zaro bog’liqlik yig’indisidir. Bir tomondan tartibga olingan texnika yig’indisi bo’lsa, ikkinchi tomondan rasionalllashgan mifologiyadir. Chunki fan hunarmandlar tajribasi va kohinlar targ’iboti asosida vujudga kelib yozuv paydo bo’lganga qadar uzoq vaqtlar davomida jamiyatda faoliyat ko’rsatdi. Bernal aytganidek – fan yozuv paydo bo’lgach va undan keyingi yillarda ham ko’proq yuqori tabaqa uchun, ruhoniylar va savdogarlar uchun xizmat qildi. Faqat keyingi uch yuz yillikda fan o’z huquqiga, adabiyotiga va tashkilotiga ega bo’lgan mustahkam professiya sifatida qaror topdi. Biz yuqorida aytganimizdek, yuqori templarda rivojlangan sivilizasiyalar uzoq davom etgan turg’unlik va tushkunlik holatlari bilan almashganlar. Vaqt davomida ilmiy faoliyat markazlari ko’chib turgan yoki savdo-sanoat markazlari kayerda rivojlansa, fan o’sha joyda rivojlangan. Misol tariqasida «Buyuk geografik kashfiyotlar» tufayli Sharq sivilizasiyasining Yevropaga ko’chishini keltirishimiz mumkin. Bobil, Misr va Hindiston qadimgi dunyo fanining markazlari edi. Yunoniston esa bu markazlarning merosxo’ri bo’ldi. Shuni ta’kidlash joizki, ya’ni xuddi shu Yunonistonning o’zida birinchi marta fan uchun rasional bazis ishlab chiqildi. Rimda fanga kam e’tibor berilardi. Meros keyinchalik Yunonistondan yana o’sha Sharqqa qaytib, Suriyada, Forsda, Bog’dodda va Hinditonda, O’rta Osiyoda, shuningdek uzoq Xitoyda ham yangi fan markazlari shakllandi. Va faqat

shu yerlardan – deb yozadi Dj.Bernal fan va texnika O’rta asrlar Yevropasiga kirib keldi. Bu yerda fan o’zining dastlabki kuchsiz va sekin, keyinchalik buyuk faollik bilan rivojlanib hozirgi zamon fani vujudga keldi. Uyg’onish davrida fan rivojining to’rt asosiy bosqichga bo’lish mumkin: Birinchi bosqich: - ilmiy markazlar Italiyada jamlandi. Leonar da Vinchi, Vezamey va Kopernik olimlar yetishib chiqib, bu davrda antik davr olimlarining odam va olam haqidagi doktrinalari tanqidiy o’rganilib, mexanika, anatomiya va astronomiya fanlari vujudga keldi. Ikkinchi bosqich: - ilmiy markazlar Nederlandiya, Fransiya va Angliyaga o’tib, bu davr olimlari Bekon, Galiley, Dekart va Nyutonlar olamning yangi matematika-mexanik modelini yaratdilar. Uchinchi bosqich: - biroz tanaffuzdan so’ng ilmiy markazlar sanoat Angliyasida va inqilobiy Parijda jamlana boshlandi. Bu davrda elektr sohasida bir qator eksprimentlar, tajribalar o’tkazildi, qaysikim yunon olimlari bu sohaga e’tibor berishmagandilar. Xuddi shu davrda elektr yordamida ishlab chiqarish va transport sohasida katta o’zgarishlar qilindi. To’rtinchi va eng muhim bosqich – bizni davrimizda bo’lib o’tgan fan inqilobi bo’lib, bu davrda jahon fani vujudga keldi va u inson hayotining barcha jabhalariga kirib bordi. Shu bilan birga bu davr fani bevosita dahshatli urush girdobini keltirib chiqaruvchi sohalarga ham xizmat qilmoqda. Qadimgi Yunonistonda fan quldorlik tuzumining tovar-pul xo’jaligi shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy hayotini aks ettirdi. O’rta asrlarda fan feodalizm natural ekonomikasining rivoji va tushkunlik holatlarini aks ettirib, bu davrda fan yutuqlaridan kam foydalanildi. Faqat feodal munosabatlar yemirilib, kapitalistik ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan fan rivoji uchun keng imkoniyatlar ochildi va bu rivojlanish yuqorida aytganimizdek hozirgi zamon fanini vujudga keltirdi. Shunday qilib, «Fan nima, uning maqsadi va ahamiyati qanday?» degan savolga turli davrlarda turlicha javob berib kelingan. Insoniyat faoliyatining mahsuli bo’lgan fan – o’zgaruvchandir: Sivilizasiyalar arafasida fan faqat hunarmandlar, oshpazlar, kohinlar, temirchilar faoliyatining ayrim jihatlarini aks ettirib kelgan. Faqat XVII asrga kelibgina fan o’zining mustaqil faoliyatiga ega bo’la boshladi. (Dj.Bernal «Aspekti nauki» – 18 str.). Fan o’z taraqqiyoti davomida ijtimoiy hayotning barcha tarmoqlariga kirib borgan. Shuning uchun ham hozirgi zamon fanining bir qancha asosiy aspektlari mavjud va ular quyidagicha: 1) fan-institut; 2) fan-metod; 3) bilimlarni to’plash an’anasi; 4) ishlab chiqarish rivojining muhim faktori; 5) olam va odam o’rtasidagi munosabatlarning eng muhim faktori;6) jamiyat va fanning o’zaro bog’liqligi.

O'xshashlar

1-mavzu (1)
1-иш (Восстановлен) о
Tarix fanini o'qitishda toponimik ma'lumotlar, 1
MIKROORGANIZMLAR KLASSIFIKASIYASI. 1-BO’LIMNING ASOSIY VAKILLARI VA XARAKTERLI XUSUSIYATLARI
MOOC tizimlaridan foydalanish (ixtiyoriy 1 ta platformaga a’zo bo’lish).