Mavzu: 1918-1923 yillarda xalqaro munosabatlar, Versal Vashington siyetemasining tuzilishi Reja: 1. I-jahon urushining yakuni va halqaro munosabatlar tarixida tub o’zgarishlar. 2. Parij tinchlik konferensiyasi va unda G’arb davlatlarining tutgan siyosati. 3. Versal tizimining vujudga kelishi va mamlakatlar o’rtasida ziddiyatlarning keskinlashuvi. 4. Millatlar Ligasining tashkil topishi. 5. Vashington konferensiyasining natijalari (To’rtlar, Beshlar, To’qqiz davlat hujjatlarining qabul qilinishi) 6. Versal sistemasi natijasida yangi davlatlarning tashkil topishi.

Birinchi jahon urushi, ayniqsa Oktyabr to’ntarishi natijasida kapitalistik sistemaniig iqtisodiyotga, siyosiy va ideologik tomonlarini o’z ichiga oluvchi inqirozi boshlanib, chuqurlashib bordi. Xalqaro miqyosda ham ziddiyatlar keskin tus oldi. Ikki xil ziddiyat; Sovet Rossiyasi bilan kapitalistik davlatlar O’rtasidagi ziddiyat va kapitalistik davlatlarning o’z o’rtalaridagi ziddiyatlar kuchaydi. Kapitalistik davlatlar Rossiyaning urushdan inqilobiy yo’l bilan chiqib, mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib olishiga, hokimiyat tepasida ishchi va dehqonlar turgan bir mamlakatning mavjud bo’lshiga chidab tura olmas edilar. Chet el monopalistlari chorizmga va Muvaqqat hukumatga qarz bergan milliard so’mlab pullaridan, Rossiyadagi shaxtalari va korxonalaridan tushayotgan juda katta foydalaridan ajralib qolishni aslo istamas edilar. Sovet Rossiyasiga qarshi kurashda Antanta davlatlari umumiy bir maqsadni ko’zlagan bo’lsalar-da, ular o’rtasida, kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Ayniqsa bosib olingan joylarni taqsimlab olish masalasida kapitalistik davlatlar o’rtasida ziddiyat keskinlashdi. Ular bir-birlarining haddan tashqari kuchayib ketishiga jiddiy qarshilik ko’rsatdilar. Jahon urushi mobaynida juda ham boyib, qarzdor mamlakatdan qarz beruvchi mamlakatga aylangan AQSh halqaro munosabatlarda asosiy rol o’ynashga zo’r berib intildi. Angliya o’z mustamlaka yerlarnni bosib olgan territoriyalar hisobiga kelgaytirishga, Fransiya Yevropada gegemon bo’lib olishga va o’z mustamlakalrini kengaytirishga xarakat qildi. Italiya o’z territoriyasini Bolqonda, asosan janubiy slavyan yerlari hisobiga kengaytirib olishga, Yaponiya esa Xitoy yeri Shandunni va Germaniyaning Tinch okeandagi mustamlakalarini o’ziniki qilib olishga zo’r berib urindi. Shy negizda AQSh bilan Angliya, Fransiya bilan Angliya, Fransiya bilan AQSh, AQSh bilan Yaponiya o’rtasida ziddiyatlar ksskinlashdi.

1971 yil noyabr-dekabr oylarida Sovet Rossiyasi Antanta mamlakatlari hukumatlariga bir necha marta murojaat qilib, Germaniya va uning ittifoqchilari bilan urushni to’xtatish, anneksiyasiz va kontribusiyasiz sulh shartnomalari tuzish uchun muzokaralar boshlashni taklif etdi. Lekin ular Sovet Rossiyasining bu takliflarini rad qila berdilar. Antanta davlatlari sulh to’g’risida muzokaralar olib borishdan bosh tortganlaridan keyin, Sovet Rossiyasi 1917 yil 3 dekabrda Brset-Litovsk shahrida Germaniya va uning ittifoqchilari bilan muzokaralar boshlashga majbur bo’ldi. Sovet Rossiyasi 1918 yll 3 martida Germaniya, Avstriya-Vengriya, Bolgariya va Turkiya bilan sulh shartnomasi imzoladi. Sulh, shartnomasiga Sovet xukumati topshirig’i bilan tashqi ishlar xalq komissari G.V. Chicherin imzo chekdi. By shartnomaga binoan Sovet respublikasida sobiq Rossiya imperiyasi tarkibidagi Finlyandiya, Litva, Latviya, Estoniya va Polsha Germaniyaga o’tdi, Ukraina Germaniyaga qaram davlatga aylandi; Sovet davlatiga Germaniya foydasiga 6 millard oltin marka miqdorida kontribusiya to’lash hamda armiya va flotni demobilizasiya qilish majburiyash yuklandi. Batumi, Kars va Ardagan Turkiyaga topshirildi. Brest-Litovskdagi shartnoma Antanta mavqyeyini anchagina kuchsizlantirdi. Germaniya bundan foydalanib hal qiluvchi zarba berishga ahd qildi. Germaniya qo’mondonligi jangni g’olibona ta’sirchan zarba bilan yakunlashga qaror qiladi. 1918 yil aprel oyida nemis qo’shnilari Antanta mavqyelariga kuchli xujum boshladi. Dastlab ular muvafaqqiyatli hamla qilib, Antanta ko’shinlari mudofaasini yorib o’tdilar va Marna daryosi sohillariga chiqdilar. Uzoqqa otadigan to’plar bilai Parijni o’qqa tutdilar. Ammo muvafaqqiyatni mustaxkamlash uchun Germaniya yetarli zahira topa olmadi. Mamlakat holdan toygan, armiyaning harbiy ruhi cho’kkan, xalq

urushdan charchagan edi. Ayni paytda Antanta AKShdan to’xtovsiz yordam olib turardi. AQSh «shartnomaga qo’shilgan mamlakat» sifatida 1917 yil aprelda urushga kirgan edi. Germaniya endi hujum qilishdan ojiz ekanligi ma’lum bo’lib qolgach, Antanta mamlakatlari barcha frontlarda yalpi hujumga o’tdilar va nemis qo’shinlarining bosib olingan Fransiya va Belgiya hududlaridan siqib chiqara boshladilar. Brest sulhining imzolanishi Sovet hokimiyatning mustahkamlashda muhim rol o’ynadi. Biroq, Sovet Rossiyasi tomonidan qo’lga kiritilgan nafastni rostlab olish davri uzoq davom etmadi. 1918 yil mart oyidayoq Antanta davlatlari Sovet Rossiyasiga qarshi harbiy intervensiya boshladilar. Lekii Antanta davlatlarining muayyan bir antisovet maqsadni ko’zlaganiga qaramay, kapitalistik lagerdagi ichki ziddiyatlar tufayli ular o’zlarining barcha kuchlarini birdaniga Sovet Rossiyasiga qarshi yubora olmadilar. Shunday bo’lsa-da, 1918 yil martida Angliya, so’ngra Amerika qo’shinlari Murmansk va Arxangelska tushirilib, bu shaxarlar ishg’ol qilindi. 1918 aprelida Vladivostokka Yaponiya,so’ngra Amerika qo’shinlari tushirildi. Ular Vladivostok, Primorye va Shimoliy Saxalinni bosib oldilar. 1918 yil mayida O’rta Volga va Sibirda chexoslovak korpusi Amerika, Angliya, Fransiya davlatlari tomomidai uyushtirilgan isyon ko’tarildi. 1918 yil avgustida inglizlar O’rta Osiyoning bir qismini (Zakaspiy viloyatini) va Bokuni bosib oldilar, amerikaliklar Sibirga bostirib kirdilar. 1918 yil yozida german qo’shinlari Brest sulh shartnomasini buzib, Ukrainani, Belorussiyani, Don-Kuban tumanlarini, Gruziyani, Boltiq bo’yini, Qrimni ishg’ol qildilar. 1918 yil noyabrida sovet elchilari Germaniyadan chiqarib yuborildi. Interventlar ichki aksilinqilobchilarni qo’llab- quvvatladilar va rag’batlantirdilar. 1918 yil kuzida Antanta qo’shinlarining umumiy hujumi natijasida tinkasi qurigan nemis armiyasi ko’p talafot ko’rib chekindi. Germaniyaning ittifoqchilari esa tor-mor qilindi. 1918 yil 29

sentyabrda Bolgariya, 30 oktyabrda Avstriya-Vengriya Antanta oldida taslim bo’ldi. Mag’lubiyat va boshlangan inqiloblar natijasida Avstriya-Vengriya Gabsburglar imperiyasi yemirildi va parchalandi. Germaniya yolg’iz qoldi hamda jiddiy iqtisodiy va siyosiy qiyinchiliklarga duchor bo’ldi. Inqilobiy vaziyat yetilmoqda edi. Germaniya hukumati 1918 yil 5 oktyabrda AQSh prezidenti Vilsonga murojaat qilib, yarash bitimi tuzishni so’radi. 1918 yil 9 noyabrda Germaniyada burjua-demokratik inqilob boshlanib, monarxiya rejimi tugatildi. Respublika e’lon qilindi. 1918 yil 11 noyabrda Fransiyaning shimoli-sharqidagi Kompyen o’rmonida Antanta qo’shinlari bosh qo’mondoni marshal Foshning vagonida Germaniyaning Ersberger boshchiligidagi delegasiyasi Antanta qo’mondonligi taklif etgan taslim bo’lish aktiga yo’l qo’ydi. Bu aktda Germaniyaga o’z qo’shinlarini Fransiya, Belgiya, Lyuksemburg, Elzas- Lotgaringiyadan va Reynning chap qirg’og’idan tezda, ammo Avstriya va Vengriyadan, Ruminiya va Turkiyadan, Rossiyaning ishg’ol qilingan joylaridan Antanta ko’rsatgan muddatda olib chiqib ketish majburiyati yuklandi. Germaniya g’olib davlatlarga juda ko’p miqdorda yarog’-aslaha, samolyot, harbiy kemalar, transport, chorva mollari va boshqalarni topshiradigan bo’ldi. Birinchi jahon urushida g’olib chiqqan AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya, Yaponiya va boshqa davlatlarning taslim bo’lgan Germaniya, Avstriya, Vengriya, Turkiya va Bolgariya bilan sulh shartnomalarini ishlab chiqish uchun 1919 yil 18 yanvarda Parijda sulh konferensiyasi ochildi. Bu konferensiya 1920 ysl 21 yanvargacha davom etdi. Konferensiyada Antanta tomonida turib urushda qatnashgan 27 davlat vakillari ishtirok etdi. Germaniya va mag’lubiyatga uchragan boshqa davlatlar faqat konferensiyaning so’nggi bosqichida, tayyorlangan sulh shartnomasini toppshrish vaqtida qatnashtirildi. Konferensiyada kichik davlatlarning fikrlari