Aleksandr Makedonskiyning Markaziy Osiyoga yurishlari . Reja: 1. Makyedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari. Baqtriya, So’g’d va Usturushona bosqini 2. Markaziy Osiyo xalqlarining Yunon-makyedonlar bosqinchilariga qarshi kurashi. Spitamyen qo’zg’aloni

Tarix fani kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon tarzida atroflicha o’rganuvchi Fan sifatida ijtimoiy fanlar tizimida muhim o’rin tutadi va keng xalq ommasini, ayniqsa, yosh avlodni o’z Vatani va xalqiga sadoqat ruhida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda, «o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi». Iskandar Zulqarnayn boshchiligida yunonlarning yurtimiz sarxadlarini bosib o’tishi, ularga qarshi Spitamen rahbarligida ko’tarilgan qo’zg’olon ko’pgina manba va adabiyotlarda o’z aksini topgandir O’rta Osiyo, shuningdek O’zbekistonning kadimgi va an tik davrdagi tarixini o’rganishda kadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim manba bo’lib xizmat kiladi. Ulardan ayrim va muhimlariga qiskacha to’xtab o’tamiz. Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar). Yirik tarixchi olim; asli Sisiliyaga qarashli Argiriya shahridan. Dio dor «Tarixiy kutubxona» nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlardan to milodning I asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi. Asarda Sharq; xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo va O’zbekistonning qadimiy xalklari (skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar va b.q.), O’rta Osiyo — Eron munosabatlari haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Diodorning mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma (kompilyativ) hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asar-laridan keng foydalangan. Bundan tashqari, ko’p hollarda bayon etilayotgan voqyealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay, Diodorning «Tarixiy kutubxona»si dalillarga boy va ilmiy ahamiyatga egadir.«Tarixiy kutubxona» to’la holda bizning zamonimizgacha yetib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi- qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari (miloddan avvalgi 500—449 yy.) dan to miloddan avvalgi 301 yilgacha bo’lgan tarixini o’z ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saklangan, xolos.Asar 1774-1775

yillari I. Alekseyev tomonidan (olti qismda) va 1874—1875 yillari F. G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan. Pompey Trog (milodgacha I- milodning I asrlari o’rtasida yashab o’tgan)-«Filipp tarixi» asari bilan mashhur bo’lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsona viy Assuriya podsholari zamonidan to Rim imperatori Av gust (miloddan avvalgi 63 -milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bo’lib o’tgan voqyealarni bayon qiladi, lekin aso siy e’tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulkarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan. Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma’lum kitoblarga suyanib yozilgan; Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlar ning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini aytadi. Lekin, Pompey Trogning tarixiy jarayon va uning taraqqiyotiga qrashlari idealistikdir, chunki u tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb hisoblagan. «Filipp tarixi»da skiflar, Baktriya, Iskandar Zul karnayn davrida Baqtriya va Sug’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulkarnayn vafotidan keyin yuz bergan voqyealar, parfiyaliklarning kelib chikishi, Parfiya podsholigining tashkil topishi, parfiyaliklarning urf-odatlari; Baktriya, Parfiya va Midiyaning o’zaro munosabatlariga oid muhim ma’lumotlar mavjud. Pompey Trogning mazkur asari Yustin (II—III asr) tarafidan qiskartirilib qayta ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha yetib kelgan va Ruxl tomonidan 1935 yili chop kilingan. Asarning ruscha tarjimasi (tarjimonlar AA. Dekonskiy va M.I. Rijskiy) «Vestnik drevney isto rii» jurnalining 1954 yil 2-4- va 1955 yil 1-sonlarida bosilgan. Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.)- yirik yunon yozuvchisi, tarixchi va geograf olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. «Iskandar haqida», «Parfiyaliklar haqida», «Hindiston» va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari» nomli kitoblar muallifi. O’rta Osiyo va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning so’nggi asari («Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi. Asarda

Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshka mamlakatlarga qilgan istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan. Asar panegirizm ruhida yozilgan- muallif Iskandar Zulkarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. Shunga qaramay, asar Iskandar Zulkarnaynning harbiy yurishlari buyicha muhim va asosiy manbalardan hisob - lanadi. Mazkur asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, u ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan. Arrian Flaviyning «Iskandarning yurishlari» asari nemis (Myuller; Leypsig, 1886 y.) hamda rus (Koren-kov; Toshkent, 1912 y. va M.Ye. Sergeyenko, M.—L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan. Kvint Kursiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk Iskandarning tarixi» nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag va Iskandar Zulkarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Kvint Kursiy Rufning mazkur asarida O’rta Osiyoning Iskandar Zulkarnayn qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan. «Buyuk Iskandarning tarixi» 1841 yili Myutzel, 1867 yili T. Nyoldeke va 1885 yili Fogel tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C. Sokolov taxriri ostida chop etilgan (M., 1963 y.). Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari. Baqtriya,Sug’d va Ustrushona bosqini. Antik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o'g'li) olamga dovrug' taratgan jahongir hukmdorlardandir. Aleksandr Makedonskiyning Sharqqa yurishlarini mil. avv. VI- V asrlar chegarasida ahamoniylar Eroni va Yunoniston o’rtasidagi Kichik Osiyoda ustunlikka ega bo’lish uchun boshlangan raqobatning davomi sifatida baholash

lozim. Mil. avv. 359 yilda Filipp II Makedoniya taxtiga o’tiradi. U butun Makedoniyani birlashtirib, mil. avv. 349 yildan boshlab yunon shaharlarini o’z davlatiga qo’shib ola boshlaydi. Filipp II harbiy islohot o’tkazib, qo’shinni mustah- kamlaydi. Makedoniya Bolqon yarim orolidagi kuchli davlatga aylana-di. Bu davrga kelib, Makedoniya bilan Qadimgi Fors davlati o’rta-sida ziddiyatlar kuchayib ketgan edi. Mil. avv. 337 yilda Filipp II Korinf shahrida umumyunon yig’inini o’tkazib, o’zini Yunoniston hukmdori deb e’lon qiladi. Oradan bir yil o’tib Filipp fitna-chilar tomonidan o’ldiriladi. Uning Osiyoga yurishini o’g’li Alek- sandr davom ettiradi. 20 yoshli Aleksandr mil. avv. 336 yili otasining o’rniga taxtga o’tiradi. U dastlab Bolqon yarim orolida o’z mavqyeini mustahkamlab olgach, mil. avv. 334 yildan harbiy yurishlarini boshlaydi. O’n yil mobaynida Kichik Osiyo, Suriya, Finikiya, Misr, Eron, O’rta Osiyo va Hindiston mamlakatlarini zabt etadi. Makedoniyalik Aleksandr mil. avv. 334 yilning may oyida Granik daryosi yonida, 333 yilning noyabrida Issa shahri (Suriya chegarasida) yonida, 331 yilning ok- tyabrida Gavgamela yonida (Shimoli-Sharqiy Mesopotamiyada) bo’lgan uchta muhim jangda forslarni jiddiy mag’lubiyatga uchratib, ahamo-niylar mulkini egallaydi. Ahamoniylar sulolasining so’nggi hukm-dori Doro III mamlakatning shimoli-sharqiy chegaralariga chekinadi. Bu yerda Baqtriya satrapi Bess tomonidan Doro III ga qarshi fitna uyushtiriladi hamda u asirga olinib qatl qilinadi. Shundan so’ng Bess Artakserks nomi bilan o’ziga shoh rutbasini oladi. Aleksandr mil. avv. 329 yilning bahorida Hindiqush tog’lari-dan oshib o’tib, so’nggi satraplik bo’lgan Baqtriyani egallaydi. Bess Amudaryodan o’tib Nautaka viloyatiga qochadi. Mil. avv. 329 yilning bahorida Aleksandr qo’shinlari Oks (Amudaryo) bo’ylariga yetib keladi. Ular qoplarga xashak to’ldirib qayiqlar yasaydilar hamda besh kun davomida Oksdan suzib o’tadilar. Aleksandr Bessni ushlab kelish uchun sarkarda Ptolomey Lagni yuborgan edi. Spitamen, Oksiart va boshqa so’g’diyonalik aslzodalar Bessni bandi holida Ptolomeyga qoldirib, o’zlari mamlakat ichkarisiga jo’nab ketadilar.