MAVZU: ALMASHLAB EKISH Reja: 1. Almashlab ekish va uning ahamiyati. 2 . O‘tmishdosh ekinlarga qo‘yiladigan agrotexnik talablar. 3 . Almashlab ekish rotatsiyasi v a sxemasi . 4. Qisqa navbatli almashlab ekish tizimlarini dehqonchilikka joriy qilish. 5. Qisqa rotatsiyali almashlab ekish dalalarida tuprokning agrofizikaviy va agrokimyoviy xossalari.

1. Almashlab ekish va uning ahamiyati. Almashlab ekish dehqonchilik tizimining muhim tarkibiy qismidir. Almashlab ekish tizimida mazkur fyermyer xo‘jaligining dala ishlarini tashkil etilishi aks ettiriladi, almashlab ekish tizimi asosida tuproqni ishlash tartibi, o‘g‘itlash, begona o‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga hamda tuproq yeroziyasiga qarshi kurash tadbirlari amalga oshiriladi. Xo‘jalik hududida dalalar va ma’lum bir davrlar bo‘yicha madaniy ekinlarni ilmiy asosda isbotlangan navbatlab ekish almashlab ekish deb ataladi. Turli ekinlar tuproqda turli miqdorda ildiz qoldig‘i va azot qoldirib, uning unumdorligiga har xil ta’sir etadi. Ko‘p yillik o‘tlar o‘rib olinganidan keyin tuproqda ko‘p miqdorda organik moddalar qoldiradi. Masalan 3 yillik beda 10-11 t/ga ildiz qoldig‘i va 300- 500 kg biologik azot to‘playdi. SHu tufayli tuproqning strukturasi, suv-fizik xossalari, sig‘imi, zichligi, tuproqning oziq, havo, issiqlik, suv rejimlari hamda mikroorganizmlar faoliyati yaxshilanadi. Almashlab ekish ta’sirida tuproqda turli kasalliklar va hashoratlar miqdori keskin kamayadi, gumus (chirindi) miqdori ortadi. Almashlab ekish dalalaridagi ko‘p yillik em-xashak ekinlari ta’sirida sizot suvlar sathi pasayib, tuproqda botqoqlanish va sho‘rlanish jarayoni ya’ni tuz to‘planishi kamayadi. Oqibatda ekinlarning hosildorligi 10-35% gacha oshadi. Monokulturada, agar ayni bir dalaning o‘zida faqat bir yillik ekinlar o‘stirilganda ko‘p hollarda tuproqning tabiiy – kimyoviy xossalari yomonlashib, u kuchsizlanib qoladi. Bir maydonning o‘zida bir xil ekin uzoq vaqt ekilsa, oziq moddalarga nisbatan tuproqda bir tomonlama oriqlash yuz byeradi. Ma’lumki, ekinlar oziq rejimiga turlicha ehtiyoj sezadi. G‘alla ekinlari, kartoshka fosforni, ildiz mevalilar kaliyni, dukkaklilar fosfor va kaliyni, g‘o‘za azot va fosforni ko‘p o‘zlashtiradi. Bundan tashqari, turli o‘simliklarning ildiz tizimi har xil bo‘ladi va suv, oziq moddalarni tuproqning turli qatlamlaridan har xil miqdorda oladi. Respublikamizning sug‘oriladigan yerlarida quyidagi almashlab ekish turlari qo‘llaniladi.

1. Dalali almashlab ekish (don va texnika ekinlarini etishtirishga mo‘ljallangan). 2. Em-xashak almashlab ekish (asosan em-xashak ekinlari va sabzavot, poliz kartoshka etishtirish uchun mo‘ljallangan). 3. Maxsus almashlab ekish (ekinlar kasalligini oldini olish va qarshi kurashga, tuproq muhofazasiga va melioratsiyasiga mo‘ljallangan). Lalmikor sharoitda don-shudgor almashlab ekish qo‘llaniladi. Tuproq unumdorligini tiklashga qaratilgan almashlab ekish:  ekin va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  shudgor almashlab ekish,  shudgor va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  ko‘kat o‘g‘it ekinlarini almashlab ekish,  o‘t hamda qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  o‘t-dalali va bog‘ almashlab ekishga bo‘linadi. Bundan tashqari, muayyan maqsadda almashlab ekishga ko‘ra, g‘alla- g‘o‘za, g‘alla-g‘o‘za-em-xashak, g‘alla-g‘o‘za-sabzovot, g‘o‘za-beda almashlab ekish, g‘o‘za-makkajo‘xori-beda almashlab ekish, kanop-beda almashlab ekish, don ekinlari almashlab ekish, sabzavot-don ekinlari almashlab ekish sxemasi bo‘ladi va hokazo. Almashlab ekishda ma’lum sondagi dala (1, 2, 3, 4 ta va hokazo) va ekinlarni navbat bilan ekishning belgilangan tartibi bo‘ladi. Misol uchun, uch dalali almashlab ekish qo‘llanilsa, ekin ekiladigan maydon teng uch qismga bo‘linadi. Mazkur ekin ajratiladigan maydonga qarab u bitta yoki bir nechta dala - ni yoki dalaning bir qismini e g allashi mumkin. Bir necha xil ekin o‘stiriladigan almashlab ekish dalasi tyerma (yig‘ma) dala deb ataladi. Tyerma dala tarkibiga, imkoni boricha, tuproq sharoitiga, yerga ishlov byerish tizimiga va ularni parvarish qilishga bo‘lgan talablarga, shuningdek, tuproq unumdorligiga ta’siriga ko‘ra, o‘zaro ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lgan ekinlar tanlab olinishi kyerak. Aytib o‘tilgan talablarga bog‘liq holda quyidagi tyerma dalalar tashkil etilishi mumkin: 1) keng qatorlab ekiladigan, chopiq qilinadigan ekin

dalalari; 2) kuzgi ekinlar (bug‘doy, arpa va javdar) ekiladigan dalalar; 3) sabzovot ekinlari (karam, pamidor, bulg‘or qalampiri) ekiladigan dalalar; 4) lalmikor sharoitda bir yillik o‘tlar va qator oralari ishlanadigan yertagi ekinlarni shudgor bilan band bo‘lgan bitta dalaga ekish mumkin. Almashlab ekishda avvalgi yili muayyan ekindan oldin ekilgan ekinlar muhim ahamiyatga ega. Ushbu dalaga o‘tgan yili ekilgan ekinlar yoki shudgor dala shu yili ekilgan asosy ekinga nisbatan o‘tmishdosh hisoblanadi. Almashlab ekishning har qaysi dalasida ma’lum vaqt davomida ekinlarni izchillik bilan navbatlab ekish rotatsiya deb ataladi (rotatsiya lotincha- rotate so‘zidan olingan bo‘lib davra aylanishi degan ma’noni bildiradi). Odatda, almashlab ekish dalal a ri soni rotatsiya yillari soniga mos keladi. Bir rotatsiya davomida yillar va dalalar bo‘yicha ekinlarni navbatlab joylanishi belgilanadigan jadval rotatsiya jadvali deb ataladi. Almashlab ekishda rotatsion jadval quyidagicha tuziladi: Dalalar soni rotatsiya yiliga teng qilib olinib, ular tartib raqami gorizontal yo‘nalishda byeriladi. Yillar bir rotatsiya muddati uchun, ya’ni dalalar soniga teng qilib byeriladi. Almashlab ekiladigan dalalar soni rotatsiya yillari soniga to‘g‘ri keladi (1.46- jadval). 1.46-jadval Almashlab ekishning rotatsion jadvalini tuzishga doir dastlabki ma’lumotlar Almashlab ekishning nomi Almashlab ekish tizimlari Ekinlarning salmog‘i Paxta-kuzgi bug‘doy 2:1 g‘o‘za salmog‘i 66,6%, bug‘doy 33,3%), Kuzgi bug‘doy-paxta 2:1 bug‘doy 66,6%, g‘o‘za 33,3%, G‘o‘za-kuzgi bug‘doy- soya 1:1:1 g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%), G‘o‘za-kuzgi bug‘doy 1:1 g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%)

Masalan, 2:1 paxta-kuzgi bug‘doy almashlab ekishning rotatsion jadvalini tuzish kyerak bo‘lsin. Bu sxema bo‘yicha 2 yil paxta ekiladi, 1 yil kuzgi bug‘doy ekiladi. Bir rotatsiya 3 yilga teng bo‘ladi. Demak, buning uchun 3 dalali rota-sion jadval tuziladi. Rotatsion jadvalda ekinlarni uch yil davomida navbatlab ekish aks ettiriladi. Almashlab ekishda ekinlar nomi o‘rniga, unga kiradigan o‘simliklar guruhi, masalan, kuzgi, bahorgi g‘alla ekinlari va boshqa ekinlar ko‘rsatilishi mumkin, bu ekinlar gruppasining ro‘yxati va ularni navbatlash almashlab ekish sxemasi deb ataladi. Foydali almashlab ekish sxemasi organik almashlab ekish sxemasining fundamenti hisoblanadi. Organik fyermyer xo‘jaliklari shuni angladiki, almashlab ekish asosiy hosilni etishtirishda muhim hisoblanadi. Mutaxasis fyermyerlar o‘zlarining almashlab ekish sxemasini tuzishdi: 1) naqd pul mablag‘larini ishlash, 2) tuproq unumdorligini yaxshilash. Almashlab ekish va almashlab ekish rejasi hamda ma’lumotlar fyermyer xo‘jaliklarida yoki dalalarda joriy etilishi talab qilinadi. Juda ko‘p kitoblar va maqolalar almashlab ekish maqsadi va foydalarini andozasini yaratadi. Bizning mutaxasis fyermyerlar hissasi juda qiziqarli, 1) almashlab ekish rejasida tadbirlarni boshqarishga qaratilgan mash-g‘ulotlarga urg‘u byerish, 2) o‘zlarining almashlab ekish sxemasini moslanuvchanligi, uzoq muddatli almashlab ekish jarayonini amalga oshirish. O‘zlarinig rejalari yillik jarayonlarda amalga oshib bormoqda, joriy yil uchun ma’lumotlarni kiritib bormoqda. Bir qancha mutaxasis fyermyerlar har bir dala uchun almashlab ekishssikliga standartlashmagan. Hali ham bizning mutaxasislar loyihalar tuzishda yuksak saviyali natijalarga yerishdi va o‘zlarinig fyermyer xo‘jaliklarida o‘simliklar ketma-ketligiga mosla-shishdi. Organik qishloq xo‘jaligi tuproq hayoti va biologiyasi tushunchalarini qo‘lga kiritdi. Organik amaliyotlar o‘z ichiga bu almashlab ekishni oladi va bular tuproqni yaxshilashni kuchaytirishga umid qilindi.