Amir Temur davrida davlat boshqaruvi. Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida ichki va tashqi siyosat.

Yuklangan vaqt:

09.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.154296875 KB

Ko'chirib olish

Amir Temur davrida davlat boshqaruvi. Amir Temur va temuriylar davri
davlatchiligida ichki va tashqi siyosat.
R Ye J A:
1. Amir Temur davlati boshkaruvining ustivor xususiyatlari
2. »Temur tuzuklari»da davlat boshqaruv tizimi.
3.Tashqi siyosat va diplomatiya.
Amir Temur davlatining markaziy boshqaruv tizimi
AMIR - MUTLOQ HUKMDOR-BOSh VAZIR – Devonbegi
Mamlakat va raiyat ahvoli, hosil, soliqlar, kirim – chiqimlar bilan
shug‘ullanuvchi vazir.Sipoh vaziri – harbiy ishlar bilan shugullangan.Mulkchilik
va soliq ishlari vaziri o‘lib ketganlar, qachonlar kelib – ketayotganlar, chorvalar,
o‘tloq-yaylovlar va ulardan olinadigan daromadlarni nazorat qiluvchi
vazir.Saltanat ishlarini
yurituvchi vazir.Chegara yerlar va tobe davlatlar ishi bo‘yicha 3 vazirlik-Soliq
ishlari bilan shug‘ullanuvchi vazir.Sipoh ishlari vaziri.Daraksiz yo‘qolgan kishilar,
kelib – ketib yuruvchilar, hosil, aqldan ozganlar, vorissizlar mol-mulki, qozilar va
shay-xulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirgan.
QURULTOY VA UNING DAVLAT HAYoTIDAGI O‘RNI
 Jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga xizmat qilgan;
 xalq vakillari bilan kengashish vositasi;
 Qurultoyda urush, tinchlik masalalari yoki davlat boshqaruviga oid boshqa
muhim ishlar hal etilgan;
 U oliy tabaqa vakillarining kengashi;
 Qurultoy boshqaruvda jamoat fikriga tayanish imkonini yaratgan;
 Markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi o‘rtasidagi aloqadorlikning
ta'minlashiga ta'sir etgan;
 Qurultoy monarxiyaning demokratiya bilan uyg‘unlashgan ko‘rinishi
davlatda tenglik, adolat tamoyillarini shakllantirishga katta ta'sir ko‘rsatgan;
 Qurultoy davlatning manbai xalq bo‘lganligini anglatadi.
AMIR TEMUR DAVLATINING MA Ъ MURIYTUZILIShI

SALTANAT-Ulus –Viloyat-Tuman (10 ming askar yetkazib bergan)-Hazora
(minglik)-Sada (yuzlik)-Daha (o‘nlik).
Viloyat va tuman boshkaruvlari-Hokim-Moliyadevoni boshlig‘i-Adolatamiri-Qozi-
Muftiy -Mutavalliy –Muxtasib-Kutvol(komendant)-Mahalliyerkin jamoalar-
Mahallaoqsoqollari.
AMIR TEMUR BOShQARUVIDA USTUVOR XUSUSIYaTLAR
 Boshqaruvda turkiy, mo‘g‘ul va forsiy boshqaruv an'analaridan
foydalanilgan, ammo mahalliy an'analar ustunlik qilgan;
 O‘troq va ko‘chmanchi aholi manfaatlari himoya qilingan;
 Davlat mafkuraviy, ma'naviy va axloqiy asoslarni kuchaytirishda shariat
qoidalariga tayangan;
 Saltanatda xalqlarning tinchligi, barqarorligi, qonuniylik va adolat
ta'minlangan;
 Davlat soliqlar, bojlar, xiroj, moli omon, o‘ljalar, badavlat zamindor,
tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshqa manbalar evaziga to‘ldirilgan;
 Davlatda kuchli ijtimoiy himoya ta'minlangan;
 Kuchli harbiy va mudofaa tizimi shakllangan;
 Ilg‘or sud-huquq tizimi joriy etilgan;
 Tadbirkorlik ichki va halqaro miqyosda keng rivojlangan, yer egalari
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullana boshlagan;
 Ilm-fanga homiylik qilingan;
 Balki saltanatning barcha qishlog‘u shaharlarida ko‘plab qurilishlar bunyod
etilgan;
 Buyuk Ipak yo‘liga e'tibor berilgan va uning ustidan nazorat o‘rnatilgan;
 Yagona makon, integratsiya, globallashuv asoslarining dastlabki
ko‘rinishlari paydo bo‘lgan;
 Madaniyatlar, dinlararo ko‘prik o‘rnatilgan.
AMIR TEMUR DAVLATINING IJTIMOIY TUZILIShI
 Bu davrda yirik zamindorlar, o‘rta va kichik yer egalari hayotida sifat
o‘zgarishlari yuz bergan;
 Ruhoniylar tabaqasi - shayxulislom, qozi, imom xatib, voiz,mudarris, sadr,
shayxlar va boshqalar.

 Savdo ahllari - tujjorlar, “ahl-i bozor”, savdogarlar, olib sotarlar va b.
 Hunarmandlar, ularning birlashmalari - kasb-hunar, maorif va axloqiy-
ma'rifiy maskan bo‘lgan;
 Qishloq aholisi - Mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar,
qullar
 Yer egaligi turlari: 1-davlat mulki (mamlaka); 2-xususiy yerlar; 3-vaqf
yerlari; 4-jamoa yerlari;
 Harbiylar: oddiy askar, bahodirlar, o‘n boshi, yuz boshi, ming boshi,
tumanboshi (10.000 askar boshlig‘i), o‘n ikki darajali amirlik tizimlari, beklarbegi,
amir ul–umaro (jami 313 amirlar);
 Ziyoli aholi va harbiylar
 Mutaxassislarni tanlashda nomzodning nasl-nasabi, kasbiy malakasi,
sog‘ligi, aql-farosati, yuksak ma'naviy axloqi, ko‘rsatgan jasorat hamda
xizmatlariga e'tibor berilgan.
 Kam ta'minlangan tabaqalar ijtimoiy himoya qilingan, dehqonlar va
savdogarlikning faoliyat boshlashlariga xatto kambag‘allarning uy-joy
qurilishlarida ham foizsiz davlat ko‘mak bergan
 Raiyat – xazina – qo‘shinning boyligi saltanat qudratining tayanchi deb
tushunilgan.
SUD-HUQUQ TIZIMI
 Dorulimorat- xokimlik boshqarmasi;
 qozixona-sud idorasi;
 doruladolat-adliya boshqarmasi;
 fuqarolik ishlari bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;
 shariat ishlari bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;
 harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;
 Asaslar - kecha qorovullari, qidiruv ishlari boshliqlari;
 qo‘rchi - davlatning qurol-yarog‘larini avaylab-asragan ma'murlar;
 kunduzgi, tungi, fuqarolik va harbiy ishlarga tegishli bo‘linmalar;
 muhtasib - toshu tarozilar, ma'naviy gunohlar uchun jazoni tayinlovchi
kishilar;

 arzbegilar – aholidan tushgan arz-shikoyatlarni ko‘rib chiqib, muhim
choralar belgilagan.
Amir Temurning tarixdagi xizmatlari
 Amir Temur yurtimizda ildiz otgan mo‘g‘ullar zulmiga uzil-kesil barham
berdi;
 mayda davlatlarga bo‘linib ketgan, tarqoqlik, ichki urushlar va
adolatsizliklar hukm surgan Movarounnahrni yagona davlatga birlashtirib, uning
boshqaruv asoslarini shakllantirdi va mustahkamladi;
 Davlat boshqaruv asoslarini takomillashtirib yangi bosqichga ko‘tardi;
 qonun ustuvor bo‘lgan jamiyat asoslarini barpo etdi;
 saltanatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy asoslarini
mustahkamladi;
 nisbatan qisqa vaqt ichida Movarounnahrni dunyoning eng rivojlangan
davlatlaridan biriga aylantirdi;
 Osiyo, Afrika, Yevropa mintaqalaridagi xalqlarning tinchligi, farovonligi
uchun katta xizmatlar qildi va halqaro maydonda adolatni ta'minlash uchun
kurashdi;
 turli din, millat, elat vakillari o‘rtasida o‘zaro aloqalarning o‘rnatilishi
oqibatida birinchi marta yagona makon va integratsiya g‘oyalari shakllana
boshladi;
 Saltanatda islom dinining ilmiy asoslariga, bag‘rikenglik tamoyillariga
tayanilib davlat boshqaruvi amalga oshirilgan;
 Amir Temur hukmronligi davrida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlari
uyg‘unlashtirildi;
 Bu davrda saltanat hayotida siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy barqarorlik
o‘rnatilgan;
 Davlat boshqaruvining muhim sohalaridagi faoliyat adolat, tinchlik,
hamkorlik va taraqqiyot yo‘lida tashkillashtirilgan hamda chiqarilgan qonunlar shu
maqsadlarga yo‘naltirilib, o‘z vaqtida ijrosini topgan;
 Amir Temur birinchi marotaba g‘arb va sharq xalqlari o‘rtasida hamkorlik
ko‘prigini o‘rnatgan. Bugun uning bu faoliyati «qo‘l cho‘zish siyosati» deb
baholanmoqda;
 Saltanatning barcha hududlarida keng bunyokorlik ishlari olib borilgan;

 Amir Temur davlatida ilm-fan, ma'naviyat, me'morchilik va san'at beqiyos
darajada rivoj topdi va fanda bu haqli ravishda ikkinchi Uyg‘onish davri deb talqin
etildi.
1.Boshqaruvda turkiy, mo‘g‘ul va forsiy boshqaruv an'analaridan foydalanilgan,
ammo mahalliy an'analar ustunlik qilgan;
 O‘troq va ko‘chmanchi aholi manfaatlari himoya qilingan;
 Davlat mafkuraviy, ma'naviy va axloqiy asoslarni kuchaytirishda shariat
qoidalariga tayangan;
 Saltanatda xalqlarning tinchligi, barqarorligi, qonuniylik va adolat
ta'minlangan;
 Davlat soliqlar, bojlar, xiroj, moli omon, o‘ljalar, badavlat zamindor,
tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshqa manbalar evaziga to‘ldirilgan;
 Davlatda kuchli ijtimoiy himoya ta'minlangan;
 Kuchli harbiy va mudofaa tizimi shakllangan;
 Ilg‘or sud-huquq tizimi joriy etilgan;
 Tadbirkorlik ichki va halqaro miqyosda keng rivojlangan, yer egalari
tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullana boshlagan;
 Ilm-fanga homiylik qilingan;
 Balki saltanatning barcha qishlog‘u shaharlarida ko‘plab qurilishlar bunyod
etilgan;
 Buyuk Ipak yo‘liga e'tibor berilgan va uning ustidan nazorat o‘rnatilgan;
 Yagona makon, integratsiya, globallashuv asoslarining dastlabki
ko‘rinishlari paydo bo‘lgan;
 Madaniyatlar, dinlararo ko‘prik o‘rnatilgan.
Temur davlati o‘z davrida nisbatan markazlashgan davlat edi. Bu davlat, asoschisi
(Amir Temur) ko‘zda tutganday, mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar
(sayyidlar va ruhoniylar, olim va fozil kishilar, ahlu hunar, ziroatchilar, sipohiylar,
savdo-sotiq ahli va boshqalar) ning maqsad va manfaatlarini himoya qilishi,
maslahat va kengash ila qattiq qo‘llik bilan boshqarilishi kerak edi. Bu – davlat
tuzishda amal qilish zarur bo‘lgan birinchi shartdir. Davlatni shakllantirishda
amal qilish lozim bo‘lgan ikkinchi shart-sharoit - bu saltanatning to‘rt asosiy
ustunini to‘g‘ri anglash va unga suyana bilish. Bu ustunlar quyidagilar: 1) Islom va

shariat aqidalari; 2)qadimdan amalda bo‘lgan odatlar – yo‘sin va tuzuklar; qonun
ustuvorligi; 3) xazina; 4) raiyat, ya'ni mehnatkash xalq.
Amir Temur saltanatning shu to‘rt ustuniga suyanib ish tutdi va davlatini
shakllantirishda, uni boshqarishda shu ustunlarga suyana bildi.
El-yurtning taqdiri, raiyatning turish-turmushi ko‘p jihatdan markaziy davlat
tuzumi, uning shahar, viloyat, tuman va katta-kichik qishloqlardagi idoralarining
ish yuritishiga bog‘liqdir va yana o‘sha muassasa va idoralarda xizmat qilib turgan
mansabdorlarning nasl-nasabli, imon-insofli, tadbirkor bo‘lishlariga ham bog‘liq.
Amir Temur davlat tizimini shakllantirishda shunga ham alohida e'tibor berdi.
Masalan, hukumatning ijroiya muassasalari (devonlari) ni boshqarib turuvchi
vazirlar, Amir Temurning fikricha, to‘rt sifatga ega bo‘lishlari talab qilingan.
Birinchisi - asllik va toza nasllik;
Ikkinchisi – aql-farosatlilik;
Uchinchisi - sipohu raiyat ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan yaxshi
muomalada bo‘lishlik;
To‘rtinchisi – sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. Vazirlikka tayinlash, unga el-
yurtning inon-ixtiyorini topshirish xususida hazrat sohibqironning aytgan mana bu
uqdirishlari ham muhimdir: «Kimki shu to‘rt sifatga ega bo‘lsa, unday odamni
vazirlik martabasiga loyiq deb bilsinlar, uni vazir yoki maslahatchi qilib
tayinlasinlar, mamlakat ishlarini, sipoh va raiyat ixtiyorini unga topshirsinlar.
Bunday vazirga to‘rt imtiyoz: ishonch, e'tibor, ixtiyor va qudrat (hokimiyat)
berilsin».
Amir Temur mahalliy hokimiyatlarda ham imon-insofli, ishbilarmon odamlarni
qo‘ydirdi, ulardan el-yurtni muhofaza qilish, raiyatning mol-joninihimoya qilish,
uni soliq undiruvchilarning zulmidan himoya qilish, yurtni obod qilish, viloyatdan
o‘tayotgan savdo karvonlarini qo‘riqlashni qattiq talab qiladi. «Tuzuklar» da
o‘qiymiz: «Mahalliy hokimlardan katta-kichik shaharlar va qishloqlarda masjid,
madrasa va xonaqohlar bunyod etish, faqiru miskinlar uchun langarxonalar qurish,
bemorlar uchun shifoxonalar qurish topshirilsin». Hazrat sohibqironning mana bu
uqtirishlari ham muhimdir: «Amr qildimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda ularni
og‘ir ahvolga solib qo‘yishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan
saqlanish lozim. Negaki, raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining
kambag‘allashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning
tarqalib ketishiga sabab bo‘ladi. Sipohning tarqoqligi, o‘z navbatida, saltanatning
kuchsizlanishiga olib keladi».
Temuriylar davlatining tizimi ham, avval o‘tgan davlatlar tizimi singari, ikki
qismga: qonun chiqaruvchi va ijroiya tizimlariga bo‘lingan.

Qonun chiqaruvchi tizim qurultoy atalib, u asosan yirik turk-mo‘g‘ul
qabilalarining yo‘lboshchilari ishtirokida o‘tgan va oliy hukmdor istagan paytda
chaqirilgan. Qurultoy urush va sulh, oliy hukmdorning (podshoh, xon) saylanishi
kabi masalalarni muhokama qilgan va qonunlashtirgan.
Ijroiya tizimi devonlar va boshqa oliy davlat idoralaridan iborat bo‘lgan.
Davlatning ijroiya tizimi (devonlar) qurultoy qabul qilgan qarorlarni, podshoh
farmonlarini va davlatning kundalik yumushlarini hayotga tatbiq etgan.
Tarixiy manbalarda xususan «Tuzuklar» da aytilishicha, Temur davlatini
quyidagi to‘rt vazir boshqargan.
1) Mamlakat va raiyat vaziri – mamlakatning muhim va kundalik ishlarini ado
etgan; raiyatning ahvolini nazorat qilib turgan, viloyatlardan yig‘ilgan kirim-
chiqim, Oliq-soliqlar va ularni taqsimlash, mamlakat obodonchiligi va riyatning
farovonligini, mamlakatning umumiy ahvolini nazorat qilib turuvchi vazir bo‘lgan.
Uni bosh vazir (vaziri a'zam) deb atash mumkin. U bosh bo‘lgan muassasa esa
devoni oliy deb atalgan.
2) sipoh vaziri – sipohiylarning umumiy ahvoli, ularni yurishlar oldidan to‘plash,
joylashtirish, oziq-ovqat va harbiy aslaha bilan ta'minlash, ularning maoshi va
nafaqalarini o‘z vaqtida yetkazib berish bilan shug‘ullangan. U bosh bo‘lgan
muassasa devoni tavochi deb atalgan.
Uchinchi vazirga egasiz qolgan yer-suv, mol-mulkni, haqiqiy merosxo‘rlari
topilguncha, tasarruf qilib turish, shuningdek, savdogarlardan olinadigan boj-xiroj
va yaylovdagi mol-qo‘ydan olinadigan zakot undirish bilan shug‘ullangan. Uning
devoni devoni sarkor deb ham atalganTo‘rtinchi vazir saltanat ishlarini, ya'ni
davlat idoralarining sarf-harajatlari, podshohning turli marosimlariga ketgan
sarflarini, umuman xazinadan ketgan barcha harajatlarning hisob-kitobi bilan
shug‘ullangan. Ushbu vazirning ixtiyoridagi devoning aniq nomi Amir Temur
davriga oid manbalarda ko‘rsatilmagan. Fikrimizcha, u devoni mushrifga o‘xshash
bo‘lgani shubhasiz.
«Tuzuklar»da chegara yerlar va tobe' mamlakatlarni boshqarish ishlariga mas
Mansab va unvonlar..
Amir Temur davrida davlat yumushlarini ado etgan quyidagi oliy lavozimlar:
otaliq, arzbegi, a'lam, boqovulboshi, bitikchi, daftardor, jalol ul-islom, jarchi,
zinbardor, kutvol, majlisnavis, miroxur, munshiy, muftiy, muxtasib, mushrif,
muhandis, muhosil, filbon, sadr a'zam, sohib devon, yasovul, tavochi, farrosh,
faqih, xazinador, xonsolor, chuhra og‘asi, shayxulislom, eshik og‘a boshi, yurtchi,
qozi asqar, qozi ahlos kabi lavozimlar tilga olinadi.

Arzbegi – oliy hukmdorning huzuriga arz-shikoyat bilan kelgan kishilarni qabul
qilib, ularning shikoyatini podshoh (xon) ga yetkazib turuvchi va ularga javob
qiluvchi mansabdor.
A'lam – fiqh (musulmon qonunshunosligi) va boshqa ilmlardan keng ma'lumotga
ega bo‘lgan bu mansabdor qozilarning faoliyatini nazorat qilgan. Qozi qabul qilgan
qaror yoki ajrim faqat a'lamning tasdig‘idan o‘tgandan keyin kuchga kirgan.
Baqovulboshi – podshoh (xon) oshxonasida xizmat qilib turgan va ovqat
piiruvchilar tepasida turgan mansabdor.
'ul etib yana uchta vazir tayinlangani aytiladi. Lekin hozirgacha ularning nomlari
aniqlanmagan. Akademik B.Ahmedovning fikricha, ulardan biri xorijiy
mamlakatlar bilan olib boriladigan munosabatlarga boshchilik qilgan oliy davlat
muassasasi devoni insho, yoki devoni rasoil, deb atalgan. Shuningdek, devoni
mushrif (maxsus nazoratchilar devoni) va devoni kuzat (adliya ishlari devoni) kabi
oliy davlat muassasalari va shu ishga nozirlik qilgan vazirlar ham bo‘lgan, albatta.
«Temur tuzuklari»da qabul marosimlari, saltanat saroyida vazirlar, amirlar,
ulamo va boshqa toifa kishilarining o‘ltirish tartibi ham qat'iy belgilangan.
Saltanat majlisida o‘ltirish tartibiga ko‘ra, toj-taxt va podshohni xuddi oy
qo‘rg‘onlaganday o‘rab o‘ltirganlar. Podshohning o‘ng tarafidan uning baxtiyor
o‘g‘illari, nabiralari va yaqin qarindoshlari, daraja va martabalariga qarab
o‘ltirganlar. Sayyidlar, shayxlar, qozilar, ulamo, shuaro va boshqa ulug‘ zotlarning
o‘rni ham shu tarafda bo‘lgan.
Qo‘shin boshliqlari, amir ul-umaro, beklarbegi, no‘yonlar, mingboshilar,
yuzboshilar, o‘nboshilar, ulus hamda tuman boshliqlari taxtning so‘l tarafidan joy
olganlar. Devonbegi, vazirlar, o‘zga mamlakatlardan kelgan elchilar taxt
qarshisidan joy olganlar. Ellu ulusning kalontarlari va kadxudolar, ularning
orqasidan baxodirlar, atoqli o‘g‘lonlar taxt orqasining o‘ng tarafida, qorovulbegilar
taxt orqasining so‘l tarafida turganlar. Katta chodir eshigi oldida, taxt to‘g‘risida,
ichkilar (podshohning xos xizmatkorlari), podshohning xususiy yasovuli, o‘ngu
so‘lda esa dodxohlar tik turishgan.
Amir Temur davlatida qonun barchaga – vazirga ham, amirga ham, hokim uchun
ham, shahzoda uchun ham barobar bo‘lgan. Sharafuddin Ali Yazdiyning
«Zafarnoma»sidan ikkita misol keltirish mumkin: G‘arbiy Eron va Ozarbayjon
hokimi Mironshoh mirzo maishat va kayfu safoga mukkasidan ketib, davlat
ishlariga e'tibor qilmay qo‘ygani uchun lavozimidan olib tashlangan,
atrofidagilarning ba'zilari esa, oliy jazoga mahkum etilganlar. Fors hokimi
Pirmuhammad sulton yetti yillik urush (1399-1404) paytida sustkashlikka yo‘l
qo‘ygani uchun u ham egallab turgan mansabidan olib tashlangan.

Amir Temur davlatida huquqiy munosabatlar Qur'oni Karim va Hadisi sharifda
bayon qilingan tartib-qoidalarga asoslangan. Amir Temurning huquq va qonun
unsurlari «Temur tuzuklari»da o‘z aksini topgan. Bu asarda davlat yumushlari,
harbiy soha, raiyat va ijtimoiy tuzumning barcha qatlamlari haqida so‘z yuritilgan.
«Tuzuklar»da qat'iy tartiblar va qonunlar ifoda etilgan:
- qishloq oqsoqoli, shahar ulug‘lari pastroq toifadagi kishiga zulm qilsa, o‘sha
zulmga yarasha katta miqdorda jarima solingan;
- xalqqa jabr-zulm qilgan harbiy kishi jarima to‘lagan yoki dara bilan
kaltanlangan;
- kimda-kim birovning tishini sindirsa, ko‘zini ko‘r qilsa, sharob ichsa, zino
ishlar bilan mashg‘ul bo‘lsa shariat qozisi tomonidan tegishli jazolarni olgan va
hokazo.
Hullas, Amir Temur davri davlatchiligida harbiy tizim san'at darajasiga ko‘tarilgan
bo‘lib, bu tizim avvalo, mamlakat xavfsizligini, adolat va barqarorlikni
kuchaytirish, tartibsizliklar hamda
boshboshdoqliklarning oldini olish maqsadlariga qaratilgan. U harbiy
yurishlarda qonun ustivorligini ta'minlab, mazlumlarni zolimlardan himoya qilgan.
Sohibqiron o‘z qo‘shini tuzilishidan ixchamlikni, ularning bir biriga o‘zviy
bog‘liqligini, bir biriga bo‘ysunishini, pog‘onalar tizimliligini ta'minlagan.
3.Tashqi siyosat va diplomatiya.
 Tadqiqotchilarning e'tirof etishlaricha (Sh. O‘ljayeva) Amir Temur dastlabki
siyosiy faoliyatidan to vafotiga qadar o‘z qudratining undan to‘qqiz qismiga
diplomatik salohiyati tufayli erishgan.
 Sohibqironning vorislari Mironshoh, Ulug‘bek, Shohruh, Husayn Boyqaro,
Bobur kabi yirik davlat arboblari ham ichki va tashqi aloqalarda Amir Temurning
diplomatik merosiga amal qilib, uning bu boradagi siyosatini davom ettirganlar.
 Tinchlik, tomonlar manfaatdorligi, raqibiga shavqat qilish va unga katta
imkon yaratish, har qanday og‘ir sharoitda ham
 elchini qadrlash, tashqi siyosat va diplomatiya qoidalariga qat'iy amal qilish,
inson hayoti daxlsizligi Amir Temur tashqi siyosati va
 diplomatiyasining asosi hisoblangan. Chunonchi, Amir Temur
maktublaridan birida, “Elchiga o‘lim va bandilik yo‘qdir, elchining gardanidagi
vazifa buyruqni aniq yetkazishdan boshqa narsa emasdir”, deb yozadi.

 Amir Temurning tashqi siyosati va diplomatiyasining o‘ziga xos
tomonlaridan yana biri shundaki u, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa, bir dinni boshqa
dinga, bir mafkurani o‘zga mafkuraga qarshi qo‘ymay, har ikki
 ziddiyatli tomonning manfaatlarini ifoda etadigan muammoning ijobiy
yechimini hamda ular o‘rtasidagi taraqqiyot yo‘lini topishni asosiy masala deb
bilgan. Manbalarning ma'lumot berishicha, Sohibqiron diplomatik
 munosabatlarda tashabbus ko‘rsatib, xalqaro aloqalarni rivojlantirishga
intilgan. Uning tashqi siyosati va diplomatiyasi tinchlik va tenglik, doimo raqibiga
yon bosish, diniy va dunyoviy bag‘rikenglik g‘oyalariga asoslangan.
 Sohibqironning tashqi siyosati hamda diplomatiya borasidagi bag‘rikenglik
va insonparvarlik fazilatlari Xorazmdagi So‘fiylar sulolasi (Yusuf So‘fi), Oltin
O‘rda xoni To‘xtamish, Misr hukmdori Faraj,Turkiya sultoni Boyazid kabilar
bo‘lgan munosabatlarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.
 Ta'kidlash joizki, Amir Temurning kuchli va puxta diplomatik salohiyati
tufayli dinlar, mafkuralar, madaniyatlar, iqtisodiyotlar, siyosatlararo munosabatlar
zamon talablari hamda vaziyat taqozosi darajasida yo‘lga qo‘yilgan.
 Amir Temur murakkab tarixiy sharoitida tashqi siyosat olib borgan edi.
Chunki o‘sha davrdagi vaziyat, ya'ni, Chingiziy mug‘ullarning xavfi kuchli
ekanligi, Chig‘atoy ulusini birlashtirish va egalik qilish, Xorazm, Oltin O‘rda,
Mug‘uliston, Eron, Xuroson kabi o‘z davrining kuchli davlatlari bilan
munosabatlar masalalarida davlat manfaatlariga mos tashqi siyosat yurgizishni
taqazo etardi. Sohibqironning tashqi siyosatdagi ustivor maqsadi – oqibatli
qo‘shnichilik, tingchlik va hamkorlik bo‘lib, Xorazm ustiga bir necha yurishlar va
Urganchning vayron etilishi sufiylar sulolasi vakillarining uzoqni ko‘rmay yuritgan
siyosati natijasi edi.
 Amir Temurning tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalishlardan biri –
Movarounnahrning xavfsizligini ta'minlash bo‘lgan. Xorazmdagi sufiylar sulolasi,
Fors viloyati hokimi Shoh Shujo', Ozarbayjon hokimi Tahurtan, Mug‘uliston
hokimi Qamariddin, Oltin O‘rdadagi To‘xtamishxon, Oq O‘rdadagi Temur Malik
kabilar bilan bo‘lgan munosabatlar zamirida ham ana shu maqsad yotardi.
 Sohibqiron o‘z davrida Frantsiya qiroli Karl VI, Angliya qiroli Genrix IV
hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III de Trastamaralar bilan xam aloqalar
o‘rnatib, yozishmalar olib boradi. Bu munosabatlar dastavval Turkiya ustiga yurish
munosabati bilan boshlangan bo‘lsa-da, g‘alabadan so‘ng G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari bilan bo‘lgan aloqalarning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda,
Temur ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash hamda elchilik va
o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalar bilan cheklanadi. Shu

maqsadda Frantsiya va Angliyaga elchilar yuborilib, Ispaniyadan (Klaviho)
elchilar qabul qilinadi.
 Xullas, Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida, davlat boshqaruv
asoslari nazariy jihatdan puxta ishlab chiqilib, amaliyotga jadal joriy etilgan.
Davlat kam ta'minlangan, kambag‘al va yetim-esirlarni ijtimoiy jihatdan kuchli
himoya qilgan.
 Bu davrda davlat rahbariga alohida e'tibor berilib, rahbarning avvalo komil
inson bo‘lmog‘i, axloqiy barkamolligi talab etilgan. Davlat rahbari qonunchilikni,
boshqaruv san'atini mukammal egallagan hamda davlatni aniq va puxta ishlab
chiqilgan qonunlari orqali boshqargan.
Manbalar va adabiyotlar
1.Amir Temur jahon tarixida. To‘ldirilgan va qayta ishlangan ikkinchi nashri. – T.:
Sharq, 2001.
2.Ahmedov B., Mukminova R., Pugachenkova G. Amir Temur.– T.: Universitet,
1999.
3.Temur tuzuklari / Forschadan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov
tarjimasi. So‘zboshi va izohlar, umumiy tahrir akademik B. Ahmedovniki. – T.:
Adabiyot va san'at, 1996.
4.Keren L., Saidov A. Amir Temur va Frantsiya. – T.: Adolat, 1996
5.Keren L. Amir Temur saltanati / Frantsuz tilidan tarjima va izohlar muallifi B.
Ermatov. – T.: Ma'naviyat, 1999.
6.Fayziyev T. Temuriylar shajarasi. – T.: Xazina, 1995.
7.Vohidov Sh., Qodirov A. Sharqning mashhur sulolalari. – T.: Akademnashr,
2013.
8.Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000.
9.Sagdullayev A., Aminov B.B., Mavlonov O‘.M., Norqulov N. O‘zbekiston
tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000.
10.Sagdullayev A., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.–
Toshkent: Akademiya, 2006.
11. Eshov B.J. O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr
avlodi, 2012.

12. Eshov B.J. O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr
avlodi, Birinchi va Ikkinchi kitob 2019.

Amir Temur davrida davlat boshqaruvi. Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida ichki va tashqi siyosat. R Ye J A: 1. Amir Temur davlati boshkaruvining ustivor xususiyatlari 2. »Temur tuzuklari»da davlat boshqaruv tizimi. 3.Tashqi siyosat va diplomatiya. Amir Temur davlatining markaziy boshqaruv tizimi AMIR - MUTLOQ HUKMDOR-BOSh VAZIR – Devonbegi Mamlakat va raiyat ahvoli, hosil, soliqlar, kirim – chiqimlar bilan shug‘ullanuvchi vazir.Sipoh vaziri – harbiy ishlar bilan shugullangan.Mulkchilik va soliq ishlari vaziri o‘lib ketganlar, qachonlar kelib – ketayotganlar, chorvalar, o‘tloq-yaylovlar va ulardan olinadigan daromadlarni nazorat qiluvchi vazir.Saltanat ishlarini yurituvchi vazir.Chegara yerlar va tobe davlatlar ishi bo‘yicha 3 vazirlik-Soliq ishlari bilan shug‘ullanuvchi vazir.Sipoh ishlari vaziri.Daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib – ketib yuruvchilar, hosil, aqldan ozganlar, vorissizlar mol-mulki, qozilar va shay-xulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirgan. QURULTOY VA UNING DAVLAT HAYoTIDAGI O‘RNI  Jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga xizmat qilgan;  xalq vakillari bilan kengashish vositasi;  Qurultoyda urush, tinchlik masalalari yoki davlat boshqaruviga oid boshqa muhim ishlar hal etilgan;  U oliy tabaqa vakillarining kengashi;  Qurultoy boshqaruvda jamoat fikriga tayanish imkonini yaratgan;  Markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi o‘rtasidagi aloqadorlikning ta'minlashiga ta'sir etgan;  Qurultoy monarxiyaning demokratiya bilan uyg‘unlashgan ko‘rinishi davlatda tenglik, adolat tamoyillarini shakllantirishga katta ta'sir ko‘rsatgan;  Qurultoy davlatning manbai xalq bo‘lganligini anglatadi. AMIR TEMUR DAVLATINING MA Ъ MURIYTUZILIShI

SALTANAT-Ulus –Viloyat-Tuman (10 ming askar yetkazib bergan)-Hazora (minglik)-Sada (yuzlik)-Daha (o‘nlik). Viloyat va tuman boshkaruvlari-Hokim-Moliyadevoni boshlig‘i-Adolatamiri-Qozi- Muftiy -Mutavalliy –Muxtasib-Kutvol(komendant)-Mahalliyerkin jamoalar- Mahallaoqsoqollari. AMIR TEMUR BOShQARUVIDA USTUVOR XUSUSIYaTLAR  Boshqaruvda turkiy, mo‘g‘ul va forsiy boshqaruv an'analaridan foydalanilgan, ammo mahalliy an'analar ustunlik qilgan;  O‘troq va ko‘chmanchi aholi manfaatlari himoya qilingan;  Davlat mafkuraviy, ma'naviy va axloqiy asoslarni kuchaytirishda shariat qoidalariga tayangan;  Saltanatda xalqlarning tinchligi, barqarorligi, qonuniylik va adolat ta'minlangan;  Davlat soliqlar, bojlar, xiroj, moli omon, o‘ljalar, badavlat zamindor, tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshqa manbalar evaziga to‘ldirilgan;  Davlatda kuchli ijtimoiy himoya ta'minlangan;  Kuchli harbiy va mudofaa tizimi shakllangan;  Ilg‘or sud-huquq tizimi joriy etilgan;  Tadbirkorlik ichki va halqaro miqyosda keng rivojlangan, yer egalari tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullana boshlagan;  Ilm-fanga homiylik qilingan;  Balki saltanatning barcha qishlog‘u shaharlarida ko‘plab qurilishlar bunyod etilgan;  Buyuk Ipak yo‘liga e'tibor berilgan va uning ustidan nazorat o‘rnatilgan;  Yagona makon, integratsiya, globallashuv asoslarining dastlabki ko‘rinishlari paydo bo‘lgan;  Madaniyatlar, dinlararo ko‘prik o‘rnatilgan. AMIR TEMUR DAVLATINING IJTIMOIY TUZILIShI  Bu davrda yirik zamindorlar, o‘rta va kichik yer egalari hayotida sifat o‘zgarishlari yuz bergan;  Ruhoniylar tabaqasi - shayxulislom, qozi, imom xatib, voiz,mudarris, sadr, shayxlar va boshqalar.

 Savdo ahllari - tujjorlar, “ahl-i bozor”, savdogarlar, olib sotarlar va b.  Hunarmandlar, ularning birlashmalari - kasb-hunar, maorif va axloqiy- ma'rifiy maskan bo‘lgan;  Qishloq aholisi - Mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar, qullar  Yer egaligi turlari: 1-davlat mulki (mamlaka); 2-xususiy yerlar; 3-vaqf yerlari; 4-jamoa yerlari;  Harbiylar: oddiy askar, bahodirlar, o‘n boshi, yuz boshi, ming boshi, tumanboshi (10.000 askar boshlig‘i), o‘n ikki darajali amirlik tizimlari, beklarbegi, amir ul–umaro (jami 313 amirlar);  Ziyoli aholi va harbiylar  Mutaxassislarni tanlashda nomzodning nasl-nasabi, kasbiy malakasi, sog‘ligi, aql-farosati, yuksak ma'naviy axloqi, ko‘rsatgan jasorat hamda xizmatlariga e'tibor berilgan.  Kam ta'minlangan tabaqalar ijtimoiy himoya qilingan, dehqonlar va savdogarlikning faoliyat boshlashlariga xatto kambag‘allarning uy-joy qurilishlarida ham foizsiz davlat ko‘mak bergan  Raiyat – xazina – qo‘shinning boyligi saltanat qudratining tayanchi deb tushunilgan. SUD-HUQUQ TIZIMI  Dorulimorat- xokimlik boshqarmasi;  qozixona-sud idorasi;  doruladolat-adliya boshqarmasi;  fuqarolik ishlari bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;  shariat ishlari bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;  harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi qoziliklar;  Asaslar - kecha qorovullari, qidiruv ishlari boshliqlari;  qo‘rchi - davlatning qurol-yarog‘larini avaylab-asragan ma'murlar;  kunduzgi, tungi, fuqarolik va harbiy ishlarga tegishli bo‘linmalar;  muhtasib - toshu tarozilar, ma'naviy gunohlar uchun jazoni tayinlovchi kishilar;

 arzbegilar – aholidan tushgan arz-shikoyatlarni ko‘rib chiqib, muhim choralar belgilagan. Amir Temurning tarixdagi xizmatlari  Amir Temur yurtimizda ildiz otgan mo‘g‘ullar zulmiga uzil-kesil barham berdi;  mayda davlatlarga bo‘linib ketgan, tarqoqlik, ichki urushlar va adolatsizliklar hukm surgan Movarounnahrni yagona davlatga birlashtirib, uning boshqaruv asoslarini shakllantirdi va mustahkamladi;  Davlat boshqaruv asoslarini takomillashtirib yangi bosqichga ko‘tardi;  qonun ustuvor bo‘lgan jamiyat asoslarini barpo etdi;  saltanatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy asoslarini mustahkamladi;  nisbatan qisqa vaqt ichida Movarounnahrni dunyoning eng rivojlangan davlatlaridan biriga aylantirdi;  Osiyo, Afrika, Yevropa mintaqalaridagi xalqlarning tinchligi, farovonligi uchun katta xizmatlar qildi va halqaro maydonda adolatni ta'minlash uchun kurashdi;  turli din, millat, elat vakillari o‘rtasida o‘zaro aloqalarning o‘rnatilishi oqibatida birinchi marta yagona makon va integratsiya g‘oyalari shakllana boshladi;  Saltanatda islom dinining ilmiy asoslariga, bag‘rikenglik tamoyillariga tayanilib davlat boshqaruvi amalga oshirilgan;  Amir Temur hukmronligi davrida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlari uyg‘unlashtirildi;  Bu davrda saltanat hayotida siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy barqarorlik o‘rnatilgan;  Davlat boshqaruvining muhim sohalaridagi faoliyat adolat, tinchlik, hamkorlik va taraqqiyot yo‘lida tashkillashtirilgan hamda chiqarilgan qonunlar shu maqsadlarga yo‘naltirilib, o‘z vaqtida ijrosini topgan;  Amir Temur birinchi marotaba g‘arb va sharq xalqlari o‘rtasida hamkorlik ko‘prigini o‘rnatgan. Bugun uning bu faoliyati «qo‘l cho‘zish siyosati» deb baholanmoqda;  Saltanatning barcha hududlarida keng bunyokorlik ishlari olib borilgan;

 Amir Temur davlatida ilm-fan, ma'naviyat, me'morchilik va san'at beqiyos darajada rivoj topdi va fanda bu haqli ravishda ikkinchi Uyg‘onish davri deb talqin etildi. 1.Boshqaruvda turkiy, mo‘g‘ul va forsiy boshqaruv an'analaridan foydalanilgan, ammo mahalliy an'analar ustunlik qilgan;  O‘troq va ko‘chmanchi aholi manfaatlari himoya qilingan;  Davlat mafkuraviy, ma'naviy va axloqiy asoslarni kuchaytirishda shariat qoidalariga tayangan;  Saltanatda xalqlarning tinchligi, barqarorligi, qonuniylik va adolat ta'minlangan;  Davlat soliqlar, bojlar, xiroj, moli omon, o‘ljalar, badavlat zamindor, tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshqa manbalar evaziga to‘ldirilgan;  Davlatda kuchli ijtimoiy himoya ta'minlangan;  Kuchli harbiy va mudofaa tizimi shakllangan;  Ilg‘or sud-huquq tizimi joriy etilgan;  Tadbirkorlik ichki va halqaro miqyosda keng rivojlangan, yer egalari tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullana boshlagan;  Ilm-fanga homiylik qilingan;  Balki saltanatning barcha qishlog‘u shaharlarida ko‘plab qurilishlar bunyod etilgan;  Buyuk Ipak yo‘liga e'tibor berilgan va uning ustidan nazorat o‘rnatilgan;  Yagona makon, integratsiya, globallashuv asoslarining dastlabki ko‘rinishlari paydo bo‘lgan;  Madaniyatlar, dinlararo ko‘prik o‘rnatilgan. Temur davlati o‘z davrida nisbatan markazlashgan davlat edi. Bu davlat, asoschisi (Amir Temur) ko‘zda tutganday, mamlakatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar (sayyidlar va ruhoniylar, olim va fozil kishilar, ahlu hunar, ziroatchilar, sipohiylar, savdo-sotiq ahli va boshqalar) ning maqsad va manfaatlarini himoya qilishi, maslahat va kengash ila qattiq qo‘llik bilan boshqarilishi kerak edi. Bu – davlat tuzishda amal qilish zarur bo‘lgan birinchi shartdir. Davlatni shakllantirishda amal qilish lozim bo‘lgan ikkinchi shart-sharoit - bu saltanatning to‘rt asosiy ustunini to‘g‘ri anglash va unga suyana bilish. Bu ustunlar quyidagilar: 1) Islom va

O'xshashlar

Markaziy Osiyoda Amir Temur va temuriylar davrida fan va uning ravnaqi

Amir Temur va temuriylar davrida Markaziy Osiyoda fan va uning ravnaqi.

AMIR TEMUR DAVLATIDA HARBIY SOHANING RIVOJLANISHI

Rivojlangan o’rta asrlarda arxivchilik.Amir Temur va temuriylar davri hujjatlari.

Amir Temurning siyosiy xokimyatni qulga olishi va markazlashgan davlat boshqaruvi tizimi asoslarining yaratilishi