Mavzu:Rivojlangan o’rta asrlarda arxivchilik.Amir Temur va temuriylar davri hujjatlari. Reja 1. Rivojlangan o’rta asrlarda O’rta Osiyoda arxiv ishi. 2. Amir Temur va temuriylar davri hujjatlari. 3. Amir Temur davri hujjatlari va maktublaridan namunalar.

Rivojlangan o’rta asrlarda O’rta Osiyoda arxiv ishining qay tarzda yo’lga qo’yilganligi to’g’risida aniq ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Biroq mavjud qo’lyozma asarlardagi faktik materiallar asosida arxiv ishining tashkil qilinishi xususida bazi tasavvurlarga kelish mumkin. Ma’lumki Temur va temuriylar davri davlatchiligi o’zbek davlatchiligi taraqqiyotida alohida o’rin egallaydi. Davlat boshqaruvi tizimi va ish yuritish jarayoniga katta e’tibor qaratilgan. Bu davrda ilm-fan yuksak darajada rivojlangan. Arxiv hujjatlarining bizning davrimizgacha saq - lanib qolmaganligi bois u to’g’rida to’liq ma’lumotga ega bo’lish qiyin. Ammo O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshu noslik instituti fondlarida hujjatlar to’plami saqlanayotgan bo’lib, ularni arxiv ishi yuritilishining bir ko’rinishi deyish mumkin. Masalan, Amir Temur va temuriy hukmdorlarning qo’shni davlat hukmdorlari bilan yozishmalari jamlanib to’plam holiga keltirilgan va u Maktu boti Temuriya deb nomlanadi. Maktuboti Temuriya hozirgi kunda mazkur institut qo’lyoz ma lar fondida 2278 raqam ostida saqlanayotgan maktublar majmuasining nomidir. Majmua 191 varaqdan iborat bo’lib, XVI asrda kitobat qilingan. Eronlik olim Abulhusayn Navoiy mazkur majmuaga Eron, Turki ya, Ozarbayjon va Fors hukmdorlarining xatlarini ham qo’shib, 1991 yili Isnod va maktuboti tarixi Eron (az Temur to shoh Ismoil) nomi bilan nashr etgan. To’plamga Temur va temuriylar (Shohrux, Sulton Husayn Boyqaro va boshqalar)ning Fors, Ozarbayjon, Iroq va Turkiya hukmdorlari bilan yozishmalari jamlangan.

To’plamga kiritilgan maktublar Amir Temur va Tumuriylarning mazkur mamlakatlar bilan bo’lgan siyosiy munosabatlari tarixini o’rganishga, jumladan Amir Temurning 1381-1404 yillari Eron, Iroq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya ustiga qilgan harbiy yurishlarining saboqlarini to’g’ri anglashga yordam beradi.

Maktuboti Temuriya xurosonlik mashhur shayx, Amir Temur ning pirlaridan biri Zayniddin Abubakr Tayobodiy (1395 yili vafot etgan)ning o’z muridi Amir Temurga yo’llagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi. Amir Temur bu maktubni Temur tuzuklari ning Tadbirlar va kengashlar deb atalgan birinchi maqolasida keltirgan. Tuzuklar da keltirilgan mazkur maktub haqida, xususan, mana bular ni o’qiymiz: Pirim Zayniddin Abubakr Tayobodiy menga yozmish lar kim, Abulmansur Temur saltanat yumushlarida to’rt ishni qo’l lasin, ya’ni 1) kengash; 2) mashvaratu maslahat; 3) hushyorligu mulo hazakorlik; 4) ehtiyotkorlik. Chunki, kengash va mashvaratsiz salta nat ning barcha qilgan ishlari va (podshohning) aytgan gaplari xato bo’lgan. Unday podshohni johil odamga qiyoslash mumkin. Uning so’zlari va qilmishlari boshga pushaymonlik va nadomat keltirgan. Shunday ekan, saltanatni boshqarishda mashvaratu maslahat va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bo’lma gay san. Yana shuni ham bilginkim, saltanat ishlarining bir qismi esa bilib bilmaslikka, ko’rib-ko’rmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh qilingandan keyin shuni ham aytish joizdirkim, qat’iylik, sabr-toqat, chidamlilik, hushyorlik, ehtiyotkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom . Amir Temur piri ning bu o’g’itlariga umr bo’yi, butun faoliyati davomida amal qildi. Bu maktub, - deb yozadi hazrat sohibqiron, - menga yo’l boshlovchi yang’lig‘ rahnomalik qildi. U menga saltanat ishlarining to’qqiz ulu shi ni mashvarat, tadbir va kengash bilan, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirilishni anglatadi .

Maktuboti Temuriya da Amir Temurning Eron, Ozarbayjon va Turkiya davlatlariga nisbatan 1381-1404 yillarda olib borgan siyosa tini va yuqorida nomlari zikr etilgan mamlakat hukmdorlarining Amir Temurga qarshi harbiy ittifoq tuzish xususida olib borgan siyosatini tushunishda yordam beradi. Quyida to’plamga kiritilgan maktublardan bir nechtasini misol keltiramiz: Iroq hukmdori Sulton Ahmad jaloir (1382-1410)ning Fors hukm dori Muzaffariy Shoh Shujo‘ (1359-1384)ga yozgan maktubi; Ozarbayjon hukmdori Qora Yusuf (1389-1420)ning Yildirim Boya - zid I (1389-1402)ga yo’llagan maktubi; Yildirim B o yazid I ning Qora Yusufga javob maktubi; Amir Temur ko’ragonning Gilon hokimi Mir Said Aliga maktubi; Sultoni A’zam Amir Temur ko’ragonning Sayyid Ali Qiyo bu zurg - ga (Gilon) yuborgan xati. Amir Temur ko’ragonning Bog’dod podshosi Sulton Ahmad Jaloirga yo’llagan maktubi; B a g’dod podshosi Sulton Ahmad Jaloirning hazrat Amir Temurga javob maktubi; Qora Yusuf Qoraqo’yunluning Yildirim Boyazid I ga yo’llagan nomasi; Amir Temurning Yildirim Boyazid I ga yo’llagan birinchi maktubi; Sulton Boyazid I ning Amir Temurga do’stona javob xati; Amir Temurning Rum qaysariga yozgan ikkinchi maktubi; Rum podshosi Yildirim Boyazid I ning Amir Temurga yozgan javob xati Amir Temurning Rum qaysari Yildirim Boyazid I ga yo’llagan uchinchi maktubi;