O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI A.QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI “UMUMIY TARIX ” KAFEDRASI Tarix fakulteti I II kurs tolibi Xodjamiyorov O’tkirning KURS IS H I Mavzu: Ilk o’rta asrlarda Ustrushona Qabul qildi: t.f.n.dots.A.Xolmurodov Topshirdi: Xodjamiyorov O’ Jizzax – 2012

2 Mavzu: Ilk o’rta asrlarda Ustrushona Reja: Kirish I-BOB: USTRUSHONADA RIVOJLANGAN O’RTA ASRLARDA SIYOSIY VA IJTIMOIY -IQTISODIY HAYOT 1.1.Ustrushonaning rivojlangan O`rta asrlardagi siyosiy va ijtimoiy -iqtisodiy tarixi 1.2.Ustrushona vohasi o`troq va ko`chmanchi xalqlar o`rtasidagi moddiy -madaniy va ijtimoiy aloqalarni bog`lovchi makon 1.3.Ustrushonaning tarixshunosligiga doir ma`lumotlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati

3 Kirish Keyingi yillarda o`tkazilgan qidiruv, qazuv tadqiqotlari natijasida O`rta Osiyo arxealogiyasi fani olamshumul ahamiyatga ega bo`lgan kashfiyotlar, jahon xalqlari tarixida takrorlanmas saxifalar ochuvchi yangi, qimmatli ma`lumotlar, qadimgi davr madaniyati, amaliy san`ati, me`morchiligi , xunarmandchiligiga mansub nodir topilmalar osoru atiqalar bilan yanada boyildi. Bu esa O`rta Osiyo hududida inson istiqomati va ishlab chiqarish faoliya ti bir necha ming yillardan buyon qaror topganligi, bu muqaddas qadamjoy dunyo sivilizatsiyasining asosiy va eng qadimgi madaniyat markazlaridan biri bo`lganligini yana bir bor e`tirof etadi. Lekin bu muvaffaqiyatlar katta geografik mintaqani qamrab oluvc hi O`rta Osiyo xususan , O`zbekiston arxealogiyasi fanida barcha muammolar izchillik bilan xal etilgan degan ma`noni bildirishga asos bo`lolmaydi. Arxealogiya fanidagi shunday kamchilik muammolardan biri O`rta Osiyo tarixiy -madaniy o`lkalari, vohalari tari xini arxealogik nuqtai -nazardan o`rganish rejasidagi qarama -qarshilik va tengsizlikdir. Bunday salbiy voqelik faqat katta - katta madaniy vohalar o`rtasida, balki bir voha tasarufida joylashgan turli mavzelar o`rtasida ham sodir bo`ldi va ayrim hollarda hanu zga qadar davom etmoqda. Agar hozirgi kunda O`rta Osiyoning arxealogik xaritasiga nazar tashlagudek bo`lsa haqiqatdan ham qadimgi madaniy o`lkalar tarixini muntazam o`r ganilishi darajasi qayerda qay tariqa borayotganligini yetakchi o`rinni egallovchi voha larni “qoloq” viloyatlarni va albatta xaritadagi “ochilmagan ko`rik”larni ko`rish mumkin. Yaqin yillarga qadar, shunday arxealogik tadqiqotlar o`tkazish va o`rganish mezonlaridan chetda qolgan regional qatoriga qadimgi Ustrushona davlatning shimoliy, shim oliy g`arbiy qismi aniqrog`i hozirgi O`zbekiston Respublikasining Sirdaryo Jizzax viloyatlari xududidagi tarixiy madaniy vohalar ham kirar edi. Takidlashimiz joizki hozirgi Sirdaryo va Jizzax hududiy jihatdan jumhuriyatagi

4 eng kichik viloyatlardandir. Qola versa bu viloyatlarning kattagina qismini qadimgi “qush uchsa qanoti, odam yursa oyog`I kuyadi” ndeb naql qilingan Mirzacho`l egallaydi. Shu sababli bo`lsa kerak bu o`lkaning qadim tarixi, arxeologiyasi katta bir davr mobaynida mutaxasislar diqqat e`tibori dan chetda qolgan. Aslida esa o`tmishda Ustrushona davlati tarkibiga kirgan bu hududlar Turonj zaminining qadim va o`rta asr tarixida muhum o`rin egallagan faol ishtirok etgan bir bo`lagi, ajralmas qismidir. Mirzacho`l, xususan Jizzax vohasini turli yo`nal ishdagi karvon yo`llari kesib o`tgan va bu yo`llar o`rta asrlarda “ Movarounnahrning ulkan savdo badargohi” deb nomlangan Samarqand - Shosh, Sharqiy turkiston, Xo`jjand, Farg`ona Yettisuv va Xitoy bilan bog`lab turgan. Savdo karvonlari faoliyatida Sirdaryo bo`yi va Mirzacho`l dashtlarida istiqomat qiluvchi ko`chmanchi chorvador qabilalar ham muhim o`rin tutgan. Ko`chmanchi xalqlardan biri bo`lgan qudratli “guz” yoki “uguz”lar haqida arab ezma manbalarida ko`plab ma`lumotlar uchraydi. Sirdaryo va Jizzax viloy atlarining tog` va tog` oldi mavzelari qadimdan aholi zich joylashgan madaniy o`lkalar qatoriga kirgan. Ko`plab chashma, buloq, soy va daryolar havzasida hosil bo`lgan katta kichik bu vohalarda palmakorlikdan tashqari suniy sug`orish tizimlariga asoslangan dehqonchilik va o`troq hayot ancha qadimdan boshlangan. Bu xildagi aholi zich joylashgan madaniy vohalarga o`rta asr Ustrushonasi tarkibiga kirgan Sabat rustakini, Zominsuv atrofidagi Zomin sarsanda o`lkasini Sangzor daryosi xavzasidagi Xarkana, Feknon vil oyatlarini misol qilib ko`rsatish mumkin. Qadimgi Ustrushonaning bu o`lkalarida keyingi O`n yil ichida o`tkazilgan arxealogiya qazuv - tadqiqotlari meyori doirasi ancha kengaydi. Jumladan, Xarkana rustokining ilk o`rta asr yodgorliklari Qing `irtepa, Almant epa, Jalmantepa L apaktepa nushkent Xavos Sag`anaktepa I -II, Eski Xavos, Oqtepa, Qultepa O`rta Osiyoning IX -XII asrlardagi tog` -kon metalurgiyasi makonlaridan biri, Turkiston tizmalarining sharq iy qismida joylashgan Mik qal`asi ochib

5 o`rganildi.Tadqiqotlar o`tkazilgan yodgorliklar geografik jihatdan –tekislik das ht, tog` oldi va tog` mavzelarda joylashgan. Bu esa Ustrushonaning mazkur hududlarida muqim istiqomat qiluvchi qadimgi aholining ilk tarqalish davri jarayonlarini o`sish dinamikasini xayot va xo`jal ik faoliyatini muntazam, komplekstadqiq etishning boshlanishiga ayniqsa ashyoviy dalillarni yozma manbalar malumotlari bilan solishtirib moddiy madaniyat topilmalarini qo`shni So`g`d, Choch, Farg`ona regionlari topilmalari bilan taqqoslab o`rganishga imkon iyat yaratdi. Lekin bu izlanishlar ko`lamini Ustrushonaning janubiy, sharqiy qismida, aniqrog`I hozirgi Tojikiston Qirg`iziston Respublikalari qarashli hududlarda o`tkazilgan tadqiqotlar va ko`pga kiritilgan ilmiy natijalar ko`lami bilan solishtirganda anc ha salbiy tafovut borligini ko`rish mumkin. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, mazkur nomzodlik ishi shimoli g`arbiy Ustrushonaning Sangzor daryosi quyi oqimnida joylashgan Jizzax vohasi arxealogiya yodgorliklarida o`tkazilgan qazuv -tadqiqotlarning dastlabk i natijalari ilmiy xulosalari deb ifodalamoq lozim. Mazkur ish qadimgi Ustrushona davlatiga tegishli moddiy - madaniytarixni o`rganilmagan qismidagi bo`shliqni yangi, ilk bor elov qilinayotgan ashyoviy ma`lumotlar nbilan to`ldiradi. Qayd etilgan va o`rganil gan yodgorliklarning aksariyati O`rta Osiyo xalqlarining ma`lum bosqichi IV -V asrlarda shakillanib VI -VIII asrlarda rivojlangan ilk feodal munosabatlar davrida mansubdir. Shimoli -g`arbiy Ustrushonaxududlarini va xususan Jizzax vohasini muhim, o`troq xayot tarzida o`tgan ko`chmanchi xalqlar tomonidan ommaviy o`zlashtirilishi xuddi shu davrlarga to`g`ri keladi. Shu sababli mazkur regionning ilk o`rta asr davriga oib yodgorliklarni o`rganish arxealogiya fani uchun o`troqlashgan xalqlarning ilk tarixi moddiy ma daniyati haqida o`ta muhim va qiziqarli ma`lumotlarni beradi.