Mavzu:“ Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi. Reja: Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi Andijon so’zining manosi. Xulosa.

"Andijon — Andijon" toponimi va uning "Andukon" yoki "Andigon" shaklidagi tarixiy o'zgarishlari — Farg'ona vodiysining eng qadimiy aholi punktlaridan biri, O'zbekistonning Markaziy shahri nomi. Ushbu geografik nuqtaning paydo bo'lishi va uning nomlarining etimologiyasi tarixiga ko'ra, ko'plab afsonalar va sharhlar mavjud. Biroq, tarix fani nafaqat ushbu turar-joyning paydo bo'lishi vaqti haqida ma'lum tarixiy va arxeologik ma'lumotlarga ega emas, balki bu tarixiy-lingvistik va etimologik tekshiruvga ham ta'sir ko'rsatmadi oddiy, ammo qiyin toponim — Andijonni tushunish qiyin bo'ladi. Xalq afsonasi, bu tarixiy nuqtaning paydo bo'lishi qadimgi Turonning afsonaviy hukmdori Afrosiyob qizi tupan malikasi Adinajon nomi bilan bog'liq. Shifolash imkoniyatlarini qidirib topish uchun jiddiy kasal bo'lgan Malika takti Sulaymon tog 'tizmasining tog' vodiylaridan biriga kelib, u erda og'ir surunkali kasalliklarini engishga muvaffaq bo'ldi. Uning shifo sharafiga Afrosiyob Malika uchun bu mo "jizaviy vodiyda g'aroyib tabiat qal'asi bilan qurilgan va u erda keng bog' qo'ygan. O'shandan beri Oshsai tog ' tizmasining pastki qismida joylashgan bu maydon Adinajan deb nomlana boshladi va keyinchalik qurilgan shahar Afrosiyobni Turon poytaxtiga aylantirdi.1. Boshqa afsonaga ko'ra, bu toponimning paydo bo'lishi "Adok", "AZOK" va "andi"turkiy tilli etnoslari bilan bog'liq. Afsonaga ko'ra, qadim zamonlarda "andn" qabilasi yashagan, ya'ni hindlar, shuning uchun er "Andukan", ya'ni "hindlarning panohi"deb nomlangan.2. Boshqa bir versiyaga ko'ra, kelajakdagi shaharning poydevorini qo'ygan mintaqaning asosiy egasi "Andi" deb nomlangan. Ushbu qadimiy quruvchi-me'mor sharafiga shahar "Andijon"deb nomlandi.3. Rus tarixchisi VP Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "Andigon" ning toponi Andi turk qabilasining tizzasi nomi bilan paydo bo'lgan. V. P. Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "hozirgi kunga qadar Namangan aholisi tez-tez Andijon o'zbeklarini Andi nomi bilan atashadi va ular Turkiston shahri va uning atrofida yashaydigan turklar bilan bir xil bo'lgan Andi deb da'vo qiladilar". 4. Bu ma'lumotlar afsonalar va afsonalardan olingan va turli xil mualliflar tomonidan talqin qilingan bo'lsa-da, ular avloddan-avlodga uzatiladigan "Andijon" toponimining xalq etimologiyasini o'rganishda muayyan ahamiyatga ega bo'lsa-da, ular faqat folklor xarakteriga ega va o'rganilayotgan masalani ilmiy hal qilish uchun dostover nym manbai bo'lib xizmat qila olmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, tarixiy ma'lumotlarning etishmasligi, ayniqsa, tarixiy- toponimik tadqiqotlar uchun, avvalo, "Andijon"toponimining barcha shakllari va xilma-xilliklarining tarkibiy qismlarini diqqat bilan tarixiy-morfologik tahlil qilish va talqin qilishni talab qiladi. Farg'ona vodiysining bu shahri ilk bor Arab geograflari ibn Xaukal va Muqaddas bitiklarda "Andukon" shaklida qayd etilgan.»5. Tojik-fors yozma manbalarida esa — "Andigon".6. Zahiriddin Muhammad Boburning solnomasida uning ona shahri "Andijon"shaklida namoyon bo'ladi.7. "Farg'ona tarixi" ("Farg'ona tarixi") tarixiy asarining muallifi Junaydullah o'g'li Ishoqxon — Ibratning so'zlariga ko'ra, Arab grafigida "Andijon" deb nomlangan shahar nomi ilgari andi qabilasidan o'zbeklar yashagan "Andigon" deb atalgan.8. Shunday qilib, bu shaharning nomi o'rta asrlarning yozma manbalarida uch shaklda paydo bo'ladi: "Andukon", "Antigon"

va "Andijon". Avvalo, O'rta Osiyoning tarixiy geografiyasidan ma'lum ma'lumotlarga ko'ra, o'rganilayotgan toponimlarning bu uch turi nafaqat Farg'ona vodiysida, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa qishloq xo'jaligi vohalarida ham uchraydi. Shunday qilib, XIX asr oxiri — XX asrning boshlarida "Buxoro amirligi devonxonasi" hujjatlari reestrida. Andijonning Depau vilisatining dauri qo'rg'oni amlyakida, Pushtayning amlyakida esa Hisor vplayatining harfi — Andigon qishlog'i qayd etildi9. "Kitob al-ansab "("nisb kitobi"), Abu Sa'la Abdalkarim ibn Muhammad as-Sam'ani Al-Marvaziy (1113- 1167), Seraxs yaqinidagi Hirot vodiysida mashhur O'rta Osiyo tarixchi olim XII asr muallifiga ko'ra, Andukan qishlog'i joylashgan10. "Mo'yjam al-buldan" mashhur geografik lug'atida Yoquba Al-Hamaviy 5 farsohda (30 — 35 km) Marvdan joylashgan Andagon qishlog'i haqida so'z boradi11. Yuqorida keltirilgan turli xil qishloq xo'jaligi vohalari, ayniqsa, Markaziy Osiyoning vodiy hududlari haqidagi asl manbalardan olingan ma'lumotlar toponimning "Andijon" ning barcha shakllarida paydo bo'lishi alohida afsonaviy shaxslarning nomlari yoki har qanday etnik guruhlar nomlari bilan bog'liq emasligini ko'rsatadi, ehtimol, bu toponim va uning etimologiyasi muayyan joylarning tabiiy - tabiiy sharoitlari belgilari bilan chambarchas bog'langan va ularning aniq iziga ega. "Andukon" ning sinonimiy nomlari, , shunday qilib, hidronim ikki komponentdan iborat: "Aida" yoki "andi" so'zlari morfemasi) va "Kan", "Gon" yoki "jon" xsubstraty toponimi). "Kanta" yoki "kanda" so'ziga ko'tarilgan "Gon" belgisi "qazish", "qazish", "qazish" degan ma'noni anglatadi. Xalq so'z birikmalarida "kon" yoki "Kan" shaklidagi leksemlarning "k" boshlang'ich harfi odatda "g" yoki "f"harflari bilan almashtiriladi. Shuning uchun, o'rta Osiyoning tarixiy geografiyasida qishloq xo'jaligi oazlari Pu Kt aholisi reestrida ko'pincha "kon", "Gon" va "jon" yoki "Jan"qo'shimchalari bilan toponimlar mavjud. Masalan: Konimex, Kumishkon, Haydarkon, Fchgkon, Vobkan, Barkan, Savakon, Gondara, Andagon, Anjirfagon, buzgon, Sagon, Jondar, Samjon, Arbinjon, Robinjon, Obizhaya, Xo'jan va boshqalar. 12. Shu bilan birga, yuqorida qayd etilgan aholi punktlarining aksariyati keng ma'noga ega va suv manbalari, hududning gidrografiyasi bilan bog'liq bo'lgan gidronimlar asosida paydo bo'lgan. Shu sababli, "kon", "Gon" n "jon" yoki "Jan" topoformantlari, birinchi navbatda, "Daryo", "kanal", "ko'l", "magistral kanal" va boshqalar kabi turli xil suv resurslarining umumiy kontseptsiyasini nazarda tutgan. tog ' daryosi "Aida", "andi" yoki "Aida" bilan birgalikda "Andukon", "Andigon" va "Andagan"toponimlarini tashkil etdi. O'zbek adabiy tilida "andi" lexemasi "anda" shaklida, masalan, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" shaklida so'z shakllanadigan affiks sifatida saqlanib qolgan bo'lib, uning yordamida alohida sinonimiy atamalar, shuningdek, shaxslarning ayrim nomlari shakllangan. Shunday qilib, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" o'zbek tilida "ota" atamasi "qaerda" — "Svat" so'zining sinonimi sifatida swatning yaqin qarindoshi degan ma'noni anglatadi. 13. O'zbek nomlarining izohli lug'atida "anda" belgisi bilan bir qator nomlar keltirilgan, masalan, Andaba, Andagul, Andalib, Andam, Andaxol. 3

14. Tehronda 1974 yilda nashr etilgan "Farhangi forsi" fors tilining izohli lug'atida Muhammad Muyin tomonidan "anda" atamasi "do'st" va "Rafiq" — birodar shaklida talqin etiladi. 15. Shunday qilib, turli manbalardan olingan lingvistik ma'lumotlar toponimning "Andukon", "Andigon" va "Andijon" so'z shakllantiruvchi morfemasining asl shakli "Aida", ya'ni "yaqin qarindosh", "do'st", "birodar"degan ma'noni anglatadi. VI Bartold, XIII asrning boshida MOGOLISTANING eng murakkab ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlab, Timuchin Chingizxon) va Jamuxa, Jajur qabilasining etakchisi, yoshligida yaqin do'stlik ittifoqini tuzgan va "Andes" deb hisoblangan.16. "Tavarix-I Guzid — Nusrat name" asarining muallifiga ko'ra, Timuchin Jamuhani "anda"deb atadi.17. Biroq, qiyin paytlarda Jamuxa Chingizxonni bir necha bor o'zgartirib, raqiblarini doimo qo'llab-quvvatladi, buning uchun Jamuxa qatl etildi18. "Anda" -birodarlik Ittifoqi, qadimgi turkiy- mo'g'ul urf-odati, odatda, qabila boshliqlarining umumiy qurultoyida o'ziga xos marosim bilan ajoyib bayram bilan nishonlandi. Shunday qilib, 1269 bahorida Talas tekisligida bir-biriga qarshi bo'lgan mo'g'ul noyonlarining qurultoyi bo'lib o'tdi. Etti kun davomida ular ziyofat qildilar va sakkizinchi kuni Kvidining hukmronligi ostida butun shatillarning bir-biriga, "Andes"ga tushishi e'lon qilingan tinchlik uchrashuvi bo'lib o'tdi. Turk-mo'g'ul urf-odatlariga ko'ra, ular kiyim-kechak, kuboklar almashtirib, bir-birlariga doimiy sadoqat bilan qasamyod qildilar.19. Ushbu" Annibal qasam " odatda qat'iy rioya qilingan va uning huquqbuzarlari qattiq jazolangan. Jamuxa 1205 uchun qatl qilingan bo'lsa- da, xiyonat, Timuchin "Andes" bilan ittifoq tuzish uchun qasamyod va mas'uliyat sharafiga raqibiga tantanali dafn marosimini o'tkazdi. 20. Asosiy manbalardan ko'rinib turibdiki, toponimning "Andukon", "Andigon", "Andijon — Andijon" kabi "AnDU", "andi", "anda" shaklidagi sinonimiy morfemalari qadimgi turkiy - mo'g'ul so'ziga qaytadi "Andada" (ya'ni, "do'st, birodar, ittifoqdosh, yaqin qarindoshi"), o'zbek nomlarida aks ettirilgan: Andaba — katta do'st, andan — ona do'sti, Andagul va Andaxol — chiroyli do'st, shuningdek, Shuning uchun biz "Andukon", "Andigon" va "Andijon"-Andijon "kabi toponim tomonidan o'rganilayotgan" qani-anda"," qani-andali" iboralari ikki topoformantlarning kombinatsiyasidan iborat edi: turkiy — mo'g'ul "Andda "va So'g'd" kon, Gon, jon", keyinchalik asl shakli va ahamiyatini yo'qotdi. Bizga ko'rinib turibdiki, bu toponimlarning topoformaptlari bitta kompozitsiyaga — "andacon" ga qaytadi, bu esa "anda"+"kon"da hecelerle alohida talqin qilinishi kerak. Ushbu ikki so'zning kombinatsiyasi tufayli kompozitsiya etnos bilan emas, balki shaxslarning nomlari bilan emas, balki tabiiy-tabiiy sharoitlar va mintaqaning topografiyasi bilan mutlaqo boshqacha tushunchaga ega bo'ladi. Shunday qilib, biz "Andacon" shaklida toponim tomonidan o'rganilayotgan aholi punkti Daryo yoki saya qirg'og'ida, ya'ni "qirg'oq" shahrida joylashgan degan ma'noni anglatadi. Eslatib o'tamiz, Bobur bu yerning tabiatini tasvirlab, "Andijon daryosi", O'shning chekkasidan o'tib, Andijonga oqib o'tishini ta'kidladi. Ikkala qirg'oqda ham * * * Daryo ustida ko'tarilgan bog'lar tarqaldi. "Suv to'qqiz kanalda [shaharga] kiradi; [eng] ajoyib, keyin u [keyin] hech qanday joyga bormaydi".

21. Shunday qilib, Andijon shahri afsonaga ko'ra "Andes", ya'ni hindlar tomonidan emas, balki qadimgi quruvchilar tomonidan asos solingan va keyinchalik "Andijon", ya'ni "saya ko'li"deb nomlangan. Tabiati[ tahrir | manbasini tahrirlash ] Andijon viloyati yer yuzasi asosan tekislik. Hozirgi relyefi va yer yuzasidagi jinslar to rtlamchi geologik davrning katta-kichik daryolari va irmoqlarining ʻ faoliyatidan hosil bo lgan. Viloyatning g arbiy qismi qirli tekislik (bal. 400–500 ʻ ʻ m), sharqi ( Andijon shahridan sharda) Farg ona va Olay tizmalarining ʻ tarmoqlaridan iborat. Andijon viloyati geologik aktiv zonada joylashgan, kuchli zilzilalar bulib turadi (qarang Andijon zilzilasi). Ixdimi keskin kontinental, quruq. Tog tkzmalari Farg ona vodiysini sovuq xavoning kirib kelishidan to sib ʻ ʻ ʻ turganligi uchun qishda Andijon viloyatida ob-havo birmuncha barqaror. Yozi issiq, iyulning o rtacha temperaturasi 27,3°, kishi nisbatan sovuq, yanvarning ʻ o rtacha temperaturasi –3°. Vegetatsiya davri 217 kun. Yiliga 200 ʻ – 250 mm yog in tushadi. Av. O zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan suv ʻ ʻ resurslariga boy. Daryolari yog indan, tog larlagi ko p yillik qor va ʻ ʻ ʻ muzliklardan suv oladi. Asosiy daryosi – Qoradaryo (Sirdaryo irmoqlaridan biri). Uning irmoqlari – Moylisuv, Oqbo ra, Aravonsoy va boshqa Av. ʻ daryolarining suvi sug orish uchun ishlatiladi. Tuproklari bo z, qo ng ir, o tloqi, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tloqi-botqoq tuproqlar, qumtosh, mergel, less va chaqirtoshlardan iborat. ʻ Bahorda adirlar efemer o simliklar bilan qoplanaln. Av.ning ekin ekilmaydigan ʻ tekislik qismida shuvoq-sho ra o simliklari, tog yon bag irlarida pista, bodom ʻ ʻ ʻ ʻ o sadi. Yovvoyi hayvonlar (buri, tulki, qobon va boshqalar) kam uchraydi; ʻ sudraluvchilar, kemiruvchilar, qushlar, suv havzalarida baliqlar bor. Aholisining ko pchiligini ʻ o zbeklar ʻ tashkil etadi. Qirg izlar ʻ , Tojiklar , Uyg urlar ʻ , Ruslar , Koreyslar , Qangli VA boshqalar ham bor. Rossiya Qo qon xonligini ʻ bosib olgach, bu yerga rus, ukrain, tatar, arman, yahudiy va boshqa kuchib kelgan. 1 km² ga o rtacha 517 kishi to g ri ʻ ʻ ʻ keladi. Milliy tarkibi: o zbeklar ʻ – 86,8 %, qirg izlar 3,8 ʻ %, tatarlar 3,1 %, Qanglilar 2 % ,ruslar 2 %. Shaharliklar 657,7 ming kishi, qishloq aholisi 1539,2 ming kishi (2000). Hududiy bo linishi[ ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ] 5