“ Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi.
![morfemalari qadimgi turkiy - mo'g'ul so'ziga qaytadi "Andada" (ya'ni, "do'st,
birodar, ittifoqdosh, yaqin qarindoshi"), o'zbek nomlarida aks ettirilgan: Andaba
— katta do'st, andan — ona do'sti, Andagul va Andaxol — chiroyli do'st,
shuningdek, Shuning uchun biz "Andukon", "Andigon" va "Andijon"-Andijon
"kabi toponim tomonidan o'rganilayotgan" qani-anda"," qani-andali" iboralari
ikki topoformantlarning kombinatsiyasidan iborat edi: turkiy — mo'g'ul "Andda
"va So'g'd" kon, Gon, jon", keyinchalik asl shakli va ahamiyatini yo'qotdi. Bizga
ko'rinib turibdiki, bu toponimlarning topoformaptlari bitta kompozitsiyaga —
"andacon" ga qaytadi, bu esa "anda"+"kon"da hecelerle alohida talqin qilinishi
kerak. Ushbu ikki so'zning kombinatsiyasi tufayli kompozitsiya etnos bilan
emas, balki shaxslarning nomlari bilan emas, balki tabiiy-tabiiy sharoitlar va
mintaqaning topografiyasi bilan mutlaqo boshqacha tushunchaga ega
bo'ladi. Shunday qilib, biz "Andacon" shaklida toponim tomonidan
o'rganilayotgan aholi punkti Daryo yoki saya qirg'og'ida, ya'ni "qirg'oq" shahrida
joylashgan degan ma'noni anglatadi. Eslatib o'tamiz, Bobur bu yerning tabiatini
tasvirlab, "Andijon daryosi", O'shning chekkasidan o'tib, Andijonga oqib
o'tishini ta'kidladi. Ikkala qirg'oqda ham * * * Daryo ustida ko'tarilgan bog'lar
tarqaldi. "Suv to'qqiz kanalda [shaharga] kiradi; [eng] ajoyib, keyin u [keyin]
hech qanday joyga bormaydi".
21. Shunday qilib, Andijon shahri afsonaga ko'ra "Andes", ya'ni hindlar
tomonidan emas, balki qadimgi quruvchilar tomonidan asos solingan va
keyinchalik "Andijon", ya'ni "saya ko'li"deb nomlangan.
Tabiati[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyati yer yuzasi asosan tekislik. Hozirgi relyefi va yer yuzasidagi
jinslar to rtlamchi geologik davrning katta-kichik daryolari va irmoqlariningʻ
faoliyatidan hosil bo lgan. Viloyatning g arbiy qismi qirli tekislik (bal. 400–500
ʻ ʻ
m), sharqi ( Andijon shahridan sharda) Farg ona va Olay tizmalarining
ʻ
tarmoqlaridan iborat. Andijon viloyati geologik aktiv zonada joylashgan, kuchli
zilzilalar bulib turadi (qarang Andijon zilzilasi). Ixdimi keskin kontinental,
quruq. Tog tkzmalari Farg ona vodiysini sovuq xavoning kirib kelishidan to sib
ʻ ʻ ʻ](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_6.png)
![turganligi uchun qishda Andijon viloyatida ob-havo birmuncha barqaror. Yozi
issiq, iyulning o rtacha temperaturasi 27,3°, kishi nisbatan sovuq, yanvarningʻ
o rtacha temperaturasi –3°. Vegetatsiya davri 217 kun. Yiliga 200
ʻ – 250 mm
yog in tushadi. Av. O zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan suv
ʻ ʻ
resurslariga boy. Daryolari yog indan, tog larlagi ko p yillik qor va
ʻ ʻ ʻ
muzliklardan suv oladi. Asosiy daryosi – Qoradaryo (Sirdaryo irmoqlaridan
biri). Uning irmoqlari – Moylisuv, Oqbo ra, Aravonsoy va boshqa Av.
ʻ
daryolarining suvi sug orish uchun ishlatiladi. Tuproklari bo z, qo ng ir, o tloqi,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o tloqi-botqoq tuproqlar, qumtosh, mergel, less va chaqirtoshlardan iborat.
ʻ
Bahorda adirlar efemer o simliklar bilan qoplanaln. Av.ning ekin ekilmaydigan
ʻ
tekislik qismida shuvoq-sho ra o simliklari, tog yon bag irlarida pista, bodom
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadi. Yovvoyi hayvonlar (buri, tulki, qobon va boshqalar) kam uchraydi;
ʻ
sudraluvchilar, kemiruvchilar, qushlar, suv havzalarida baliqlar bor.
Aholisining ko pchiligini
ʻ o zbeklar ʻ tashkil
etadi. Qirg izlar
ʻ , Tojiklar , Uyg urlar ʻ , Ruslar , Koreyslar , Qangli VA boshqalar
ham bor. Rossiya Qo qon xonligini
ʻ bosib olgach, bu yerga rus, ukrain, tatar,
arman, yahudiy va boshqa kuchib kelgan. 1 km² ga o rtacha 517 kishi to g ri
ʻ ʻ ʻ
keladi. Milliy tarkibi: o zbeklar
ʻ – 86,8 %, qirg izlar 3,8 ʻ %, tatarlar
3,1 %, Qanglilar 2 % ,ruslar 2 %. Shaharliklar 657,7 ming kishi, qishloq aholisi
1539,2 ming kishi (2000).
Hududiy bo linishi[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
7](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_7.png)
![Tuman nomi Tuman markazi
1
Andijon (tuman) Andijon
2
Asaka tumani Asaka (shahar)
3
Baliqchi tumani Baliqchi (shahar)
4
Bo ston (tuman)ʻ Bo z (shaharcha) ʻ
5
Buloqboshi tumani Buloqboshi
6
Izboskan (tuman) Poytug
ʻ
7
Jalaquduq (tuman) Jalaquduq
8
Xo jaobod tumani
ʻ Xo jaobod ʻ
9
Qo rg ontepa tumani
ʻ ʻ Qo rg ontepa ʻ ʻ
10
Marhamat tumani Marhamat
11
Oltinko l (tuman)
ʻ Oltinko l (qilshloq) ʻ
12
Paxtaobod tumani Paxtaobod
13
Shahrixon (tuman) Shahrixon (shahar)
14
Ulug nor (tuman)
ʻ Oqoltin
Xo jaligi[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyati respublika ishlab chiqarishda va madaniy taraqqiyotida
yetakchi o rin tutgan viloyatlardan biri.
ʻ Respublikaning 2,6 % neftini, 8,3 %
paxtasini, 8,7 % paxta tolasini, 8,7 % o simlik moyini beradi (2000; rejaga
ʻ
nisbatan). Tabiiy resurslar, qishloq xo jaligi xom ashyosi negizida ishlaydigan
ʻ
sanoat tarmoklari, shuningdek aholiga iste mol buyumlari ishlab chiqaradigan
ʼ
korxonalar barpo etildi. Viloyatda tadbirkorlik rivojlanib borayapti. Uni qo llab-
ʻ
quvvatlash maqsadlariga 2 mlrd. so mdan ziyod kredit berilib, 3,4 mln. AQSH
ʻ
dollari miqdorida chet el sarmoyasi jalb qilindi (2000). 1995-2000-yillar
mobaynida viloyat iktisodiyotida 23,5 mlrd. so m chet el sarmoyasi kiritildi.
ʻ
Sanoati[ tahrir | manbasini tahrirlash ]](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_8.png)
![bo lgan tarmoklar, paxtani qayta ishlash, mashinasozlik va metallsozlik,ʻ
elektrotexnika sanoatlari, qurilish materiallari ishlab chiqarish, kimyo, yengil
(ip-gazlama, paypoq fabrikalari va boshqalar), oziq-ovqat sanoati eng
rivojlangan tarmoklardir. Viloyat mamlakatda neft va gaz qazib chiqarishda
salmoqli o rin tutadi. O nga yaqin neft va neft-gaz konlari (Andijon neft koni,
ʻ ʻ
„Xo jaobod“, „Bo ston“, „Janubiy Olamushuk“, „Xartum“, „Polvontosh“,
ʻ ʻ
„Xo jausmon“ va boshqalar) ishlab turibdi. Xo jaobod
ʻ ʻ – Andijon – Asaka gaz
quvuri bor. Andijon viloyatida dastlabki paxta tozalash zavodlari Andijon
shahrida 1911-yilda, Asakada 1912-yilda, Shahrixonda 1915-yilda qurilgan.
Sanoatning bu turi paxta yetishtirishga qarab tez rivojlandi. 1924-yil paxta
zavodlarida 25 ming t xom ashyo qayta ishlangan edi. 1999-yilda mavjud 13 ta
paxta qayta ishlash korxonalarida 325 ming tdan ziyod paxta qayta ishlandi.
Viloyatda yetishtirilayotgan pilla, jun, teri umuman qayta ishlanmasdan, lanib,
1999-yil oktabr ida ishga tushirildi). Baliqchi tumani noto qima matolar ishlab
ʻ
chiqarish yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklidagi O zbek
ʻ – Amerika
qo shma korxonasi ham o z mahsulotlari bilan chet elda e tibor qozongan
ʻ ʻ ʼ
korxonalardandir. Qo shma korxona zamonaviy uskunalar bilan qayta
ʻ
jihozlandi. Kalava ip va xom gazlama tayyorlanadigan mazkur korxonada
1300dan ortiq ishchi ishlaydi (2000). Shuningdek, viloyatda rivojlangan
mamlakatlarning sarmoyalari jalb qilingan „Andijon-Praga“, „Andijon
durdonasi“, „Navigul“, „O z-Koromko“, O zbek-Rus-Britaniya „Mask“, „Al-
ʻ ʻ
Osiyo“ qo shma korxonalari va O zbek-Amerika qo shma korxonasi filiali bor.
ʻ ʻ ʻ
Qishloq xo jaligi[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Viloyat qishloq xo jaligining asosiy tarmog i
ʻ ʻ – paxtachilikdir. Paxtaning yalpi
hosili va hosildorligi jihatidan Andijon viloyati mamlakatda oldingi o rinlarda
ʻ
turadi. Ayniqsa mustaqillikdan keyin paxtakorga erkinlik berilgach,
paxtachilikda tub o zgarishlar sodir bo ldi. 1997-yildan chigitni keng
ʻ ʻ
maydonlarda plyonka ostiga ekish texnologiyasi joriy etildi (mazkur
texnologiyani qo llashda viloyat hokimi, O zbekiston Qahramoni Qobiljon
ʻ ʻ
Obidov katta jonbozlik ko rsatdi). Paxta, g alla almashlab ekilishi yo lga
ʻ ʻ ʻ](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_10.png)
![kollektor-drenaj tarmokdari qurilgan. Viloyatning hamma tumanlaridagi
sug oriladigan maydonning asosiy qismida paxta va don ekiladi. Andijonʻ
viloyatida 13 jamoa xo jaligi, 6 davlat xo jaligi, 13 xo jaliklararo korxona, 133
ʻ ʻ ʻ
shirkat xo jaligi, 36 boshqa xo jalik, 2724 fermer xo jaligi mavjud. Jamoa
ʻ ʻ ʻ
xo jaliklarida chorvachilik asosan sut yetishtirishga ixtisoslashgan, tog oldi va
ʻ ʻ
tog li tumanlarda qo ychilik rivojlangan. 95 ming qoramol, 56 ming sigir, 65
ʻ ʻ
ming qo y va echki, 190,2 ming parranda bor (2000).
ʻ
Transporti[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Temir yo l transporti viloyatda asosiy transport turlaridan biri. Uning uz.
ʻ
2459 km (2000). Viloyatda dastlabki temir yo l 19-asr oxirlarida qurilib,
ʻ
keyinchalik undan tarmoqlar davom ettirilgan. Urushdan
oldin Asaka – Shahrixon (1931), Uchqo rg on
ʻ ʻ – Toshko mir ʻ (1935) va boshqa
temir yo llar qurildi. Barcha avtomobil yo llarining 6,2 ming km qismi qattiq
ʻ ʻ
qoplamali (2000). Havo yo llari Andijon shahrini
ʻ Toshkent , Moskva , Sankt-
Peterburg va boshqa shaharlar, shuningdek Kavkaz , Qrim bilan bog laydi.
ʻ
Andijon shahri ko chalarida, shuningdek Andijon
ʻ
shahridan Kuyganyor shaharchasiga trolleybus qatnaydi.
Madaniy-maorif va sog liqni saqlash[
ʻ tahrir | manbasini tahrirlash ]
1999/2000 o quv yilida viloyatda 738 umumiy ta lim maktabi bo lib, 510
ʻ ʼ ʻ
mingdan ziyod o quvchi, 24 gimnaziyada 7538 ming o quvchi, 32 akademik
ʻ ʻ
litseyda 5862 o quvchi, 28 musiqa va 62 sport maktabida 30940 o quvchi ta lim
ʻ ʻ ʼ
oldi.
Viloyatda 4 oliy o quv yurti bor: Andijon Mashinasozlik instituti, Andijon
ʻ
tibbiyot instituti, Andijon qishloq-xo jalik instituti, Andijon Davlat universiteti.
ʻ
Andijon oliy o quv yurtlarida 10,8 ming talaba ta lim oldi (2000). 1999-yil
ʻ ʼ
oktabrda Kuyganyor shaharchasida (Andijon tumani) O zbekiston Respublika
ʻ
Andijon viloyati va suv xo jaligi vazirligi Qishloq xujalik ilmiy ishlab chiqarish
ʻ
markazining Sug oriladigan yerlarda g alla va dukkakli o simliklar yetishtirish
ʻ ʻ ʻ
ilmiy tadqiqot instituti tashkil etildi. Institutning asosiy vazifasi mamlakatda
sug oriladigan yerlarda dehqonchilik sharoitiga moslashgan yangi don navlarini
ʻ
13](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_13.png)
![mashhurdir. 1997–2000-yillarda bog butunlay qayta qurilib, nihoyatdaʻ
kurkamlashtirildi. Ramziy burgut ostidagi qahvaxonaga uyg unlashtirilib
ʻ
qurilgan „Amfiteatr“ (2000) bayram tantanalari va boshqa tomoshalar
o tkaziladigan maskanga aylangan. Andijon shahrining janubi-sharqida
ʻ –
Bog ishamolda 300 ga maydonni egallagan Bobur nomidagi milliy bog (Bog i
ʻ ʻ ʻ
Bobur), Andijon shahrining markaziy qismida Cho lpon bog i tashkil etildi.
ʻ ʻ
Andijon viloyatida ziyoratgoh joylar ko p. Sultonobod, Xonobod, Andijon
ʻ
dengizi kabi joylar chet ellik sayyoxlarda katta taassurot qoldiradi. Xo jaobod
ʻ
tumanida Bobur qadamjolaridan biri – Lotkontepada ajoyib ziyoratgoh barpo
etildi. Bu ziyoratgoh Shirmonbuloq, Chilustun tog lari bilan tutashib ketgan.
ʻ
Asaka, Shahrixon, Poytug , Qo rg ontepa shaharlari xalq hunarmandchiligi
ʻ ʻ ʻ
badiiy buyumlari tayyorlash bilan mashhur. Viloyatda 14,1 ming o rinli (10
ʻ
ming kishiga 64 o rin) 70 kasalxona muassasasi, 6233 vrach, shu jumladan 317
ʻ
stomatolog (10 ming kishiga 28,7 vrach), 22 ming o rta ma lumotli tibbiy
ʻ ʼ
xodim, 5 sanatoriy bor (2000). Andijon shahrida Respublika shoshilinch tibbiy
yordam markazining bo limi ishga tushirildi (2000).
ʻ
Sport[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyatida sportchilari sportning 37 turi bo yicha turli darajadagi
ʻ
musobaqalarda ishtirok etadi (2000). Chavandozlik, chim ustida xokkey, yengil
atletika, futbol, tennis, sport gimnastikasi, boks va boshqa Chim ustida xokkey
bo yicha „Andijanka“ ayollar jamoasi Yevropa chempionlari kubogi sohibi.
ʻ
1996-yildan „Andijanka“ ayollar futbol jamoasiga aylantirildi. O zbekiston
ʻ
Respublikasida xizmat ko rsatgan murabbiy M.D. Kim rahbarligida
ʻ
„Andijanka“ 1998, 1999-yillarda O rta Osiyo mamlakatlari ayollar futbol
ʻ
jamoalari musobaqalarida muvaffaqiyatli qatnashib, kubok hamda
chempionlikni qo lga kiritdi. Andijonda xizmat ko rsatgan sport ustasi, Yevropa
ʻ ʻ
chempioni, jahon kubogi g olibi, jahon rekordchisi yengil atletikachi Svetlana
ʻ
O lmasova va uning jamoadosh dugonasi Zamira Zaytseva, boks bo yicha
ʻ ʻ
Yevropa chempioni Feliks Pak, sambo bo yicha Yevropa chemponi Mels An
ʻ
kabi mashhur sportchilar tarbiyalanganlar. Baydarkachi Tatyana Levina
15](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_15.png)
![orasida respublika musobaqalari sovrindorlari bor. Andijon viloyati „Navro z“ʻ
futbol komandasi mamlakat milliy futbol chempionatida ishtirok etib keladi.
Viloyatda 70 bolalar va o smirlar sport maktabi ishlaydi; ularda 32 ming
ʻ
o quvchi turli sport turlari bilan shug ullanadi. Andijon shahrida olimpiada
ʻ ʻ
o rinbosarlari bilim yurti va ixtisoslashtirilgan bolalar-o smirlar sport maktablari
ʻ ʻ
yuqori malakali sportchilar tayyorlaydi.
Adabiyoti[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Andijon olamshumul shuhrat egasi Zahiriddin Muhammad Bobur ,
Nodirabegimlar yurti. 20-asr yangi o zbek adabiyotining ulkan namoyandasi
ʻ
Abdulhamid Cho lpon Andijonda tavallud topgan. Bu yerda Zokirjon Habibiy,
ʻ
Oraziy, Vosit Sa dulla, Xoshimjon Razzoqov, Sayfiy, Anisiy, Azimiy, Boqir
ʼ
kabi o nlab g azalnavislar yashab ijod etdilar. Shu zaminda shakllanib obro
ʻ ʻ ʻ
e tibor qozongan Sobir Abdulla, Sulton Jo ra, Komil Yashin,
ʼ ʻ To xtasin Jalolov ʻ ,
Sayda Zunnunovalar o zbek adabiyoti rivojida alohida o rin va mavqega
ʻ ʻ
egadirlar. 20-asrning so nggi o n yilliklarida she riyatda O zbekiston xalq shoiri
ʻ ʻ ʼ ʻ
To lan Nizom, Respublikada xizmat ko rsatgan san at arbobi Olimjon Xoldor,
ʻ ʻ ʼ
O zbekistonda xizmat ko rsatgan madaniyat xodimlari Tursunoy Sodiqova va
ʻ ʻ
Xoldorjon Quronboyev, iste dodli shoirlar
ʼ – Fozil Emin, Halima Qoraboyeva,
Ismoil To lak, Xanifa Solihova, Abduhalil Qoraboyev, Shukur Qurbon,
ʻ
Usmonxon Shukurov, Farid Usmon, Zamira Ro ziyeva, Qobil Mirzo,
ʻ
Munavvara Tillaboyeva, Xurshida, Nabi Jaloliddin; nasrda Xabibullo,
Qamchibek Kenja, Sotvoldi Rajabov, Ubaydulla Sodiqov, Odiljon Olimov,
Omina Tojiboyeva; dramaturgiyada Rahbar Fayziboyeva, Zahriddin
Muhitdinov, Nazirjon Rahimov, Ziyo Najmiy; bolalar adabiyetida Muqimjon
Niyozov, Odil Abdurahmonlarning nomlari keng tanilgan. Nusrat Abdusalomov,
Habib Siddiq, Najmiddin Ikromov, Rafiq Muxtor, Dilmurod Shokirov,
Xamidullo Yusupov, Muborak Qosimova O zbekiston Respublikasi Markaziy
ʻ
banki Andijon viloyat bo limining bosh binosi. Respublika shoshilinch tibbiy
ʻ
yordam markazi bo limi binosi kabi bir necha o nlab shoir va adiblar o z
ʻ ʻ ʻ
asarlarida mustaqillik davri hayotinm aks ettirmoqdalar. Andijon viloyatida
17](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_17.png)
![O zbekiston ijodiy uyushmalari (yozuvchilar, rassomlar, me morlar, jurnalistlarʻ ʼ
va boshqalar)ning viloyat tashkilotlari faoliyat ko rsatadi.
ʻ
Matbuoti, radio va televideniyesi[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Andijon viloyatida 2 viloyat gazeta („Andijonnoma“, „.Andijanskaya pravda“),
14 tuman gazeta, 3 shahar gazeta („Asaka oqshomi“, 1995; „Xonobod ovozi“,
1992; „Qorasuv tonga“, 1992) chiqadi. Viloyatda, shuningdek 14 tarmoq gazeta,
2 jurnal („Limfa“ ilmiy ishlab chiqarish majmuasining „Limfalogaya“ jurnal,
1991-yildan 3 oyda bir marta rus tilida chiqadi; Andijon viloyati xalq ta limi
ʼ
boshqarmasining „Ta lim ravnaqi“ oylik jurnal, 1999) nashr etiladi. Andijon
ʼ
viloyatida dastlabki radio eshittirishlari 1927-yildan boshlangan. Shundan buyon
viloyat radiosi o zining mazmunli eshittirishlari bilan viloyat ijtimoiy-siyosiy
ʻ
hayotida o z o rni va ovoziga ega bo lib kelmoqda. 1963-yilda Andijon
ʻ ʻ ʻ
viloyatlararo telestudiya tashkil etilib teleko rsatuvlar bera boshladi (mazkur
ʻ
studiya bir yilcha faoliyat ko rsatib keyinroq texnik imkoniyatlar bo lmaganligi
ʻ ʻ
tufayli o z faoliyatini to xtatgan). Respublikamiz mustaqillikka erishgach,
ʻ ʻ
Andijonda 1991-yil 25-oktabrda viloyat televideniyesi tashkil etilib, uning
birinchi ko rsatuvlari efirga uzatildi. Bir oylik ko rsatuvlar vaqti 45 soatdan
ʻ ʻ
ortadi. Andijon viloyati radiosi oyiga 36 soatlik hajmda eshittirishlar beradi
(2000). Bundan tashqari Andijon viloyatida 1997-yil 23-iyundan „Andijon“
yoshlar teleradiokompaniyasi yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati vodiy
aholisiga teleko rsatuvlar, radioeshittirishlar olib boradi. Teleradiokompaniya
ʻ
„Tasvir“ nomi bilan gazeta nashr etadi; 1998-yilning oktabrdan uning „Vodiy
sadosi“ radiosi faoliyat ko rsatadi. Viloyatda, shuningdek „Taraqqiyot“ (1995-
ʻ
yildan) nodavlat telekanal i ko rsatuvlar olib boradi.
ʻ
Me moriy yodgorliklari[
ʼ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Qadimda va o rta asrlarda bunyod etilgan me moriy yodgorliklar bizgacha yetib
ʻ ʼ
kelmagan. Andijon shahrida 19-asr oxirida qurilgan jome masjidi majmuasi
saqlangan. Tarkibida masjid, minora va Madrasa bor. Jome masjidi Farg ona
ʻ
vodiysida eng mahobatli binodir (qarang Andijon jome masjidi majmuasi).
Shahrixonda o tgan asrda bino qilingan bir qancha mahalla masjidlari va
ʻ](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_18.png)
![madrasalari saqlangan. Shundan biri 19-asr boshida qurilgan Ponsod masjididir.
Masjidning bezak qismlarini farg onalik ustalar ishlagan. Shahrixonda 1872-yilʻ
qurilgan Gumbaz madrasasi saqlangan. Andijon shahrida 20-asr boshida
qurilgan 2 qavatli Axmadbekhoji uyi ham milliy me morlik namunalaridan biri
ʼ
(qarang Ahmadbekhoji mehmonxonasi). Hozirgi Alisher Navoiy nomidagi
madaniyat va istirohat bog i Ahmadbekhoji bog i o rnida bunyod etilgan.
ʻ ʻ ʻ
Boyning bog idagi shiypon binosi ham saqlanib qolgan. Paxtaobod shahrida 20-
ʻ
asr boshida qurilgan Otaqo zi madra-sasi yodgorligi ham diqqatga sazovor.
ʻ
Uning 5 minorasi bor. orasidagi Andijon viloyatining tabiiy va iqtisoodiy rangli
xaritasiga q. Abdug ulom Sultonov, Sobirjon Shokarimov, Shuhratjon
ʻ
Karimov [3] [4] [5] [6] .
19](/data/documents/611e91af-8c0c-49d2-894a-1bbbe3caa136/page_19.png)
Mavzu:“ Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi. Reja: 1.Andijon, Andigon va Andikon” toponimlarining etimologiyasi 2. Andijon so’zining manosi. Xulosa.
"Andijon — Andijon" toponimi va uning "Andukon" yoki "Andigon" shaklidagi tarixiy o'zgarishlari — Farg'ona vodiysining eng qadimiy aholi punktlaridan biri, O'zbekistonning Markaziy shahri nomi. Ushbu geografik nuqtaning paydo bo'lishi va uning nomlarining etimologiyasi tarixiga ko'ra, ko'plab afsonalar va sharhlar mavjud. Biroq, tarix fani nafaqat ushbu turar-joyning paydo bo'lishi vaqti haqida ma'lum tarixiy va arxeologik ma'lumotlarga ega emas, balki bu tarixiy-lingvistik va etimologik tekshiruvga ham ta'sir ko'rsatmadi oddiy, ammo qiyin toponim — Andijonni tushunish qiyin bo'ladi. Xalq afsonasi, bu tarixiy nuqtaning paydo bo'lishi qadimgi Turonning afsonaviy hukmdori Afrosiyob qizi tupan malikasi Adinajon nomi bilan bog'liq. Shifolash imkoniyatlarini qidirib topish uchun jiddiy kasal bo'lgan Malika takti Sulaymon tog 'tizmasining tog' vodiylaridan biriga kelib, u erda og'ir surunkali kasalliklarini engishga muvaffaq bo'ldi. Uning shifo sharafiga Afrosiyob Malika uchun bu mo "jizaviy vodiyda g'aroyib tabiat qal'asi bilan qurilgan va u erda keng bog' qo'ygan. O'shandan beri Oshsai tog ' tizmasining pastki qismida joylashgan bu maydon Adinajan deb nomlana boshladi va keyinchalik qurilgan shahar Afrosiyobni Turon poytaxtiga aylantirdi.1. Boshqa afsonaga ko'ra, bu toponimning paydo bo'lishi "Adok", "AZOK" va "andi"turkiy tilli etnoslari bilan bog'liq. Afsonaga ko'ra, qadim zamonlarda "andn" qabilasi yashagan, ya'ni hindlar, shuning uchun er "Andukan", ya'ni "hindlarning panohi"deb nomlangan.2. Boshqa bir versiyaga ko'ra, kelajakdagi shaharning poydevorini qo'ygan mintaqaning asosiy egasi "Andi" deb nomlangan. Ushbu qadimiy quruvchi-me'mor sharafiga shahar "Andijon"deb nomlandi.3. Rus tarixchisi VP Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "Andigon" ning toponi Andi turk qabilasining tizzasi nomi bilan paydo bo'lgan. V. P. Nalivkinning so'zlariga ko'ra, "hozirgi kunga qadar Namangan aholisi tez-tez Andijon o'zbeklarini Andi nomi bilan atashadi va ular Turkiston
shahri va uning atrofida yashaydigan turklar bilan bir xil bo'lgan Andi deb da'vo qiladilar". 4. Bu ma'lumotlar afsonalar va afsonalardan olingan va turli xil mualliflar tomonidan talqin qilingan bo'lsa-da, ular avloddan-avlodga uzatiladigan "Andijon" toponimining xalq etimologiyasini o'rganishda muayyan ahamiyatga ega bo'lsa-da, ular faqat folklor xarakteriga ega va o'rganilayotgan masalani ilmiy hal qilish uchun dostover nym manbai bo'lib xizmat qila olmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, tarixiy ma'lumotlarning etishmasligi, ayniqsa, tarixiy- toponimik tadqiqotlar uchun, avvalo, "Andijon"toponimining barcha shakllari va xilma-xilliklarining tarkibiy qismlarini diqqat bilan tarixiy-morfologik tahlil qilish va talqin qilishni talab qiladi. Farg'ona vodiysining bu shahri ilk bor Arab geograflari ibn Xaukal va Muqaddas bitiklarda "Andukon" shaklida qayd etilgan.»5. Tojik-fors yozma manbalarida esa — "Andigon".6. Zahiriddin Muhammad Boburning solnomasida uning ona shahri "Andijon"shaklida namoyon bo'ladi.7. "Farg'ona tarixi" ("Farg'ona tarixi") tarixiy asarining muallifi Junaydullah o'g'li Ishoqxon — Ibratning so'zlariga ko'ra, Arab grafigida "Andijon" deb nomlangan shahar nomi ilgari andi qabilasidan o'zbeklar yashagan "Andigon" deb atalgan.8. Shunday qilib, bu shaharning nomi o'rta asrlarning yozma manbalarida uch shaklda paydo bo'ladi: "Andukon", "Antigon" va "Andijon". Avvalo, O'rta Osiyoning tarixiy geografiyasidan ma'lum ma'lumotlarga ko'ra, o'rganilayotgan toponimlarning bu uch turi nafaqat Farg'ona vodiysida, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi boshqa qishloq xo'jaligi vohalarida ham uchraydi. Shunday qilib, XIX asr oxiri — XX asrning boshlarida "Buxoro amirligi devonxonasi" hujjatlari reestrida. Andijonning Depau vilisatining dauri qo'rg'oni amlyakida, Pushtayning amlyakida esa Hisor vplayatining harfi — Andigon qishlog'i qayd etildi9. "Kitob al-ansab "("nisb kitobi"), Abu Sa'la Abdalkarim ibn Muhammad as-Sam'ani Al-Marvaziy (1113- 1167), Seraxs yaqinidagi Hirot vodiysida mashhur O'rta Osiyo tarixchi olim XII asr muallifiga ko'ra, Andukan qishlog'i joylashgan10. "Mo'yjam al-buldan" mashhur geografik lug'atida Yoquba Al-Hamaviy 5 farsohda (30 — 35 km) 3
Marvdan joylashgan Andagon qishlog'i haqida so'z boradi11. Yuqorida keltirilgan turli xil qishloq xo'jaligi vohalari, ayniqsa, Markaziy Osiyoning vodiy hududlari haqidagi asl manbalardan olingan ma'lumotlar toponimning "Andijon" ning barcha shakllarida paydo bo'lishi alohida afsonaviy shaxslarning nomlari yoki har qanday etnik guruhlar nomlari bilan bog'liq emasligini ko'rsatadi, ehtimol, bu toponim va uning etimologiyasi muayyan joylarning tabiiy - tabiiy sharoitlari belgilari bilan chambarchas bog'langan va ularning aniq iziga ega. "Andukon" ning sinonimiy nomlari, , shunday qilib, hidronim ikki komponentdan iborat: "Aida" yoki "andi" so'zlari morfemasi) va "Kan", "Gon" yoki "jon" xsubstraty toponimi). "Kanta" yoki "kanda" so'ziga ko'tarilgan "Gon" belgisi "qazish", "qazish", "qazish" degan ma'noni anglatadi. Xalq so'z birikmalarida "kon" yoki "Kan" shaklidagi leksemlarning "k" boshlang'ich harfi odatda "g" yoki "f"harflari bilan almashtiriladi. Shuning uchun, o'rta Osiyoning tarixiy geografiyasida qishloq xo'jaligi oazlari Pu Kt aholisi reestrida ko'pincha "kon", "Gon" va "jon" yoki "Jan"qo'shimchalari bilan toponimlar mavjud. Masalan: Konimex, Kumishkon, Haydarkon, Fchgkon, Vobkan, Barkan, Savakon, Gondara, Andagon, Anjirfagon, buzgon, Sagon, Jondar, Samjon, Arbinjon, Robinjon, Obizhaya, Xo'jan va boshqalar. 12. Shu bilan birga, yuqorida qayd etilgan aholi punktlarining aksariyati keng ma'noga ega va suv manbalari, hududning gidrografiyasi bilan bog'liq bo'lgan gidronimlar asosida paydo bo'lgan. Shu sababli, "kon", "Gon" n "jon" yoki "Jan" topoformantlari, birinchi navbatda, "Daryo", "kanal", "ko'l", "magistral kanal" va boshqalar kabi turli xil suv resurslarining umumiy kontseptsiyasini nazarda tutgan. tog ' daryosi "Aida", "andi" yoki "Aida" bilan birgalikda "Andukon", "Andigon" va "Andagan"toponimlarini tashkil etdi. O'zbek adabiy tilida "andi" lexemasi "anda" shaklida, masalan, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" shaklida so'z shakllanadigan affiks sifatida saqlanib qolgan bo'lib, uning yordamida alohida sinonimiy atamalar, shuningdek, shaxslarning ayrim nomlari shakllangan. Shunday qilib, "qaerda-Aida" yoki "qaerda-andali" o'zbek tilida
"ota" atamasi "qaerda" — "Svat" so'zining sinonimi sifatida swatning yaqin qarindoshi degan ma'noni anglatadi. 13. O'zbek nomlarining izohli lug'atida "anda" belgisi bilan bir qator nomlar keltirilgan, masalan, Andaba, Andagul, Andalib, Andam, Andaxol. 14. Tehronda 1974 yilda nashr etilgan "Farhangi forsi" fors tilining izohli lug'atida Muhammad Muyin tomonidan "anda" atamasi "do'st" va "Rafiq" — birodar shaklida talqin etiladi. 15. Shunday qilib, turli manbalardan olingan lingvistik ma'lumotlar toponimning "Andukon", "Andigon" va "Andijon" so'z shakllantiruvchi morfemasining asl shakli "Aida", ya'ni "yaqin qarindosh", "do'st", "birodar"degan ma'noni anglatadi. VI Bartold, XIII asrning boshida MOGOLISTANING eng murakkab ijtimoiy-siyosiy holatini tasvirlab, Timuchin Chingizxon) va Jamuxa, Jajur qabilasining etakchisi, yoshligida yaqin do'stlik ittifoqini tuzgan va "Andes" deb hisoblangan.16. "Tavarix-I Guzid — Nusrat name" asarining muallifiga ko'ra, Timuchin Jamuhani "anda"deb atadi.17. Biroq, qiyin paytlarda Jamuxa Chingizxonni bir necha bor o'zgartirib, raqiblarini doimo qo'llab-quvvatladi, buning uchun Jamuxa qatl etildi18. "Anda" -birodarlik Ittifoqi, qadimgi turkiy- mo'g'ul urf-odati, odatda, qabila boshliqlarining umumiy qurultoyida o'ziga xos marosim bilan ajoyib bayram bilan nishonlandi. Shunday qilib, 1269 bahorida Talas tekisligida bir-biriga qarshi bo'lgan mo'g'ul noyonlarining qurultoyi bo'lib o'tdi. Etti kun davomida ular ziyofat qildilar va sakkizinchi kuni Kvidining hukmronligi ostida butun shatillarning bir-biriga, "Andes"ga tushishi e'lon qilingan tinchlik uchrashuvi bo'lib o'tdi. Turk-mo'g'ul urf-odatlariga ko'ra, ular kiyim-kechak, kuboklar almashtirib, bir-birlariga doimiy sadoqat bilan qasamyod qildilar.19. Ushbu" Annibal qasam " odatda qat'iy rioya qilingan va uning huquqbuzarlari qattiq jazolangan. Jamuxa 1205 uchun qatl qilingan bo'lsa- da, xiyonat, Timuchin "Andes" bilan ittifoq tuzish uchun qasamyod va mas'uliyat sharafiga raqibiga tantanali dafn marosimini o'tkazdi. 20. Asosiy manbalardan ko'rinib turibdiki, toponimning "Andukon", "Andigon", "Andijon — Andijon" kabi "AnDU", "andi", "anda" shaklidagi sinonimiy 5