ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ САМАРКАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ « ЭКОЛОГИЯ ВА ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ҲАВФСИЗЛИГИ » кафедраси « Hozirgi zamon ekologik muammolari » фанидан « Iqlim o’zgarishlari, cho’llanish jarayoni » мавзусида ги Дарс ишланмаси САМАРҚАНД- 202 2 й.

Маъруза машғулотини ўқитиш техн ологияси Ўқ ув соати : 2 соат Талабалар сони: 15 Ўқ ув машғулотининг шакли Ахборот маъруза Маъруза машғулотининг режаси: 1. Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati 2. Q urg‘oqchil erlarda cho‘llashish jarayonlarining oldini olish Ўқ ув машғулотининг мақсади : Талабаларга атмосфера таркиби, атмосферани ифлослантирувчи манбалар ва уларнинг атроф - мухитга салбий таьсири т ўғрисида туш у нчалар беришдан иборат . Педагогик вазифалар : * Талабаларда иқлим ўзгаришлари, ерларнинг шўрланиши ва унинг сабаблари тўғрисида тасаввурга эга бўлишига эришиш. * Антропоген ифлосланишлар тўғрисида фикрга, билимини ошириш . * Талабаларда бугунги кунда юз бераётган салбий оқибатларнинг ерга таъсири ва ер қатламининг унумдорлигини сақлаб қолиш тадбирлари тўғрисида маълумотларга эга бўлишини таъминлаш. Ўқув фаолиятининг натижалари: * Талабаларда иқлим ўзгаришлари, ерларнинг шўрланиши ва унинг сабаблари тўғрисида тасаввурга эга бўлади. * Антропоген ифлосланишлар тўғрисида фикрга, билимга эга бўладилар . * Талабаларда бугунги кунда юз бераётган салбий оқибатларнинг ерга таъсири ва ер қатламининг унумдорлигини сақлаб қолиш тадбирлари тўғрисида маълумотларга эга бўлади. Ўқитиш услуби ва техникаси Талабалар ўртасида “Ақлий хужум” усули дан бевосита фойдаланилади. Ўқитиш воситалари Шўрланиш жараёнлари ва ифлослантирувчи манбалар акс этган слайдлар ва расмлар , видеолавхалар. Ўқитиш шакли Маъруза жамоавий гуруҳларда ўтилади. Қўшимча маълумотлар Амалий машғулот дарсларида ва мустақил равишда ўргатилади. Ўқитиш шарт-шароити Катта жуфтликка мўлжалланган аудитория. Экология кафедраси лабораторияси. Экскурсия муассалари. Мониторинг ва баҳолаш Махсус гурухларга бўлинган жамоалар фаоллигини кузатиб, савол жавоблар 2

викторинасини ташкил этиш. 2 .2. Маъруза машғулотининг технологик харитаси Фаолият боскичлари Фаолият мазмуни Ў қитувчининг Талабанинг вазифаси 1. Мавзуга кириш босқичи ( 1 0 да қ и қ а) 1.1. Талабар йўқламадан ўтказилади. 1.2. Мавзу эълон қилинади ва режалар билан таништирилади. 1.3. Мавзуни ёритиб берадиган плакатлар билан хона жихозланади. Ёзиб олади 2. Асосий босқич (60 дақиқа) 2.1.Маъруза тингланади, фикр билдирилади. 2.2.“урнинг унумсдор қатлоамини тиклаш” мавзусида компютер техналогиялари асосида слайд шоу намоиш этилади. Жамоалаштирилган холда аудиторияда “Ақлий хужум” усули ташкил этилади. 2.3. тупроқдан намуна олиш усуллари жадвали тахлил қилинади. 2.4. Кафедра лабораториясида талабар тупроқни ифлослантирувчи манбаларнинг таьсирини аниқлаш бўйича олиб бориладиган жараён билан таништирилади. Проектор, дисклардан фойдаланиб талаба таассуротларга эга бўлади. 3. Якуний босқич (10 дақиқа) 3.1. Маърузада кўзда тутилган масалалар, кўтарилган муаммолар ва аудиторияга ташланган саволлар бўйича асосий жавоб ва хулосалар қилинади. Ишлаб чиқаришда катта аҳамиятга ега бўлган муаммолар ечимига тўхталади. 3.2. Талабаларга ўтилган маърузада ўрганилган масалалар бўйича савол ташланади. 3.3. Талабаларга дарс сўнгида мустақил бажариши учун вазифа берилади.Талабалар тушунмаган ва қизиққан масалалар бўйича савол беради ва жавоб олади. Тарқатилган савол карточкалари орқали талабалар мавзуни мухокама қилади. Вазифани ёзиб оладилар 3

MAVZU: IQLIM O’ZGARISHI, CHO’LLANISH JARAYONI. REJA 1. Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati 2. Q urg‘oqchil erlarda cho‘llashish jarayonlarining oldini olish Litosfera (litos-tosh, sfera-shar, qobiq)deganda erning 30-80 km. qalinlikdagi qattiq qobig‘i tushuniladi. Jamiyat rivojlanadigan asos- Er po‘stida mikroorganizmlar 3-5km chuqurlikkacha uchraydi. Er usti va er osti hozirda faol o‘zlashtirilgan. Hozirda litosferada er osti qazilmalari 10 km.gacha bo‘lgan chuqurliklardan olinishi mumkin. XXI asrga kelib insoniyat litosferaga mislsiz ta’sir ko‘rsatmoqda. SHaharlar ostida er osti shaharlari bunyod qilingan, chiqindixonalar, omborxonalar mavjuddir. Er ostida yadro quroli sinovlari o‘tkaziladi. Er resurslari insonlar hayotida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Er- insonlar bevosita yashaydigan asos, qishloq ho‘jalik mahsulotlari etishtiriladigan zamin hisoblanadi. quruqlikning umumiy maydoni 148000 mln.ga ni tashkil qiladi. SHundan 4060mln.ga(2k) ni o‘rmonlar, 2600 mln.ga(17%)ni o‘tloq va yaylovlar, 1450 mln.ga(10%) haydaladigan erlar va 6690 mln.ga(45%)ni-cho‘l, chala cho‘llar, muzliklar, shahar, qishloqlar erlari va boshqa maqsadda foydalanadigan erlardir. Er yuzida dehqonchilik maqsadlarida ishlatiladigan erlar mavjud erlar hududining 10%ni tashkil qiladi va dunyo aholisi jon boshiga 0,5 ga dan to‘g‘ri keladi. Unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan er yuzasining ustki g‘ovak qatlami tuproq deyiladi. Tuproqlarning tabiatdagi va jamiyat hayotidagi roli g‘oyat beqiyosdir. Tuproq biosferadagi modda aylanma harakatida asosiy rol o‘ynaydi. Tuproq organizmlar uchun hayot muhiti, ozuqa manbai hisoblanadi, moddalarning kichik biologik va katta geologik aylanma harakatida muhim rol o‘ynaydi. Tuproq qattiq, suyuq, va gazsimon komponentlardan iborat bo‘lib, iqlim, tog‘ jinslari, o‘simliklar va hayvonlar, mikroorganizmlarning o‘zaro murakkab ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. 1 gramm tuproqda milliondan ortiq sodda hayvonlar va tuban o‘simliklar uchraydi 35 -rasm. Tuproq kesimi: 1-xazon to‘shami; 2- chirindi; 3- yuvilish qatlami;Шахар қ ишло қ ва бош қ а ерлар 45% Хайдаладган ерлар 10%Ўтло қ ва яйловлар 17%Ўрмонлар 28% 3 4-расм. Дунё ер фонди 4« « Сув нинг физик кимёв ий хусуси ятлари » K imyov iy xususi yati unda erigan kimyo viy modda larning mavju d darajas i bilan belgila nadi. S uv qattiql igi karbon atli va karbon atsiz qattiql ikka bo‘lina di. Tabiat dagi suvnin g ishqorl igi, odatda , uning karbon atli qattiql iligiga teng bo‘ladi va mg/ek v

4-mineral tuzlar to‘planadigan qatlam; 5- tagzamin( Kriksunov, 1995 ) Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Tuproq tarixiy tarkib topgan murakkab, mustaqil tabiiy jism bo‘lib, o‘zgaruvchan dinamik hosiladir. Er yuzi turli qobiqlari o‘rtasidagi aloqadorlik tuproq orqali amalga oshadi. Tuproq tabiiy landshaftlarning asosi hisoblanadi. Biosferada bajaradigan faoliyatiga qarab tuproqni organik hayot zanjirining eng muhim xalqasi deb yuritsa bo‘ladi. Tuproqda u yoki bu mikroelementlar etishmasligi yoki optiqchaligi organizmlarning rivojlanishi va insonning sog‘lig‘iga bevosita ta’sir ko‘rsatadi; Tuproq kasallik tarqatadigan; ko‘plab mikroorganizmlar uchunzarur hayot muhiti hisoblanadi. Tuproqda sil, vabo, o‘lat, ich-terlama, brutsellez va boshqa kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari bo‘lishi mumkin. Biosferada tuproqning eng muhim roli shundaki, barcha organizmlarning qoldiqlari tuproqda parchalanadi va yana mineral birikmalarga aylanadi. Tynpoq qatlamisiz er yuzida hayotni tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati keskin oshib ketgan. Inson o‘zi uchun zarur bo‘lgan barcha oziq mahsulotlari va ko‘plab boshqa vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. Er yuzidagi hozirgi mavjud tuproq qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli o‘zgargan. Insoniyat tarixi davomida 2 mlrd. gektardan ortiq unumdor tuproqli erlar yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoramizdagi qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli erlar maydoni sho‘r bosishi, emirilishi natijasida 5-7 mln.gektarga kamaymoqda. Tuproqlarga inson ta’sirining kuchayishi sug‘oriladigan dexqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan bog‘liq. Sug‘oriladigan (obikor) dexqonchilik Movarounnaxrda ham qariyib 5 ming yillik tarixga ega. Er yuzi tuproq qatlamining hozirgi holati birinchi navbatda kishilik jamiyatining faoliyati bilan belgilanadi. Inson tuproqlarga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Inson tuproqlarning hosildorligini oshirishi, erlarning holatini yaxshilashi mumkin. SHuning bilan birga shahar qurilishi, atrof-muhitning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga javob bermasligi natijasida tuproqlar bevosita yo‘q qilinishi, yaroqsiz holga kelishi, emirilishi mumkin. Hozirgi kunda tuproqlar maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab marta tezroq amalga oshmoqda. Tabiatda shamol va suv ta’sirida tuproqlarning emirilishi yoki eroziyasi kuzatiladi. Inson faoliyati natijasida tezlashgan suv va shamol eroziyasi amalga oshadi, jarlar hosil bo‘ladi(46-rasm). 36 -rasm. Tuproq eroziyasi va jarning hosil bo‘lishi ( Kriksunov,1995) Antropogen eroziya tuproq resurslaridan noto‘g‘ri foydalanishning oqibati bo‘lib, uning asosiy sabablari o‘rmon va to‘qaylarni qirqib yuborish, yaylovlarda chorva mollarini boqish normasiga amal qilmaslik, dexqonchilik yuritishning noto‘g‘ri metodlaridan foydalanish va boshqalardir. Turli malumotlarga ko‘ra har kuni er yuzida eroziya natijasida 3500 ga unumdor tuproqli erlar ishdan chiqadi. Suv eroziyasi ko‘proq tog‘ oldi va tog‘li rayonlarda, shamol eroziyasi tekisliklarda kuzatiladi. CHang bo‘ronlari natijasida bir necha soat ichida tuproqning 25 santimetrgacha bo‘lgan qatlamini 5« « Сув нинг физик кимёв ий хусуси ятлари » K imyov iy xususi yati unda erigan kimyo viy modda larning mavju d darajas i bilan belgila nadi. S uv qattiql igi karbon atli va karbon atsiz qattiql ikka bo‘lina di. Tabiat dagi suvnin g ishqorl igi, odatda , uning karbon atli qattiql iligiga teng bo‘ladi va mg/ek v