logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Axloq va uning jamiyat hayotidagi oʻrni

Axloq va uning jamiyat hayotidagi oʻrni

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.32421875 KB
Ko'chirib olish
Axloq va uning jamiyat hayotidagi o rniʻ Reja: 1. Etikaning mohiyati va ahamiyati. Axloq, uning tarkibi va funksiyalari. Axloqiy qadriyatlar ierarxiyasi. 2. Etikaning kategoriyalari (muhabbat va nafrat, baxt va baxtsizlik kabi), axloqiy tamoyillar va me’yorlarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo‘lishi. 3. Nikoh va oilaning axloqiy qadriyatga doir jihatlari. Milliy ma’naviyatimizda nikoh va oilaga doir axloqiy qadriyatlar. Jamiyatda inson devalvatsiyasi (qadrlanish va qadrsizlanishi). «Etika» so‘zi yunoncha ethos – odob, urf-odat ma’nosini anglatadi. Bu atama maxsus fan nomi sifatida ilk bor Aristotel (er. avv. 384-322 y.y.) tomonidan fanga kiritilgan edi, keyinchalik uni qat’iy ma’noda stoiklar ishlatgan edilar. Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan qadimiy fan. U bizda “ Ilmi ravish ” , “ Ilmi axloq ” , “ Axloq ilmi ” , “ Odobnoma ” singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro‘poda esa «Etika» nomi bilan mashhur, biz ham yaqin- yaqingacha shu atamani qo‘llar edik. Uni birinchi bo‘lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo‘ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko‘targanlar va «Etika» ( ethika) deb ataganlar. Biroq, bizda milliy-mintaqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g‘oyalarning vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrdan o‘nlab asrlar avval ro‘y bergan. Ajdodlarimizning eng ko‘hna e’tiqodiy-axloqiy kitobi - «Avesto» buning yorqin dalilidir. Shu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayotiy talablar nuqtai nazaridan «Axloq falsafasi» deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik. Axloqshunoslik qadimda fizika va metafizika bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) qismi hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so‘ng) alohida falsafiy yo‘nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma’lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatidagi vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, insoniyatni xaqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan holda, falsafaning tadqiqot ob’ektini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Axloqshunoslik axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. Shu bois uni axloq falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb atash mumkin. Hozir u falsafiy fan sifatida uch yo‘nalishda ish olib boradi, ya’ni axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u axloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o‘rgatadi. Shunga ko‘ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va rasmona- me’yoriy tabiatga ega. Qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero sof nazariy axloqshunoslikning bo‘lishi mumkin emas. U insoniyat o‘z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal-maqollar tarzida bayon etadi, kishilarni axloqiy qonun-qoidalarga o‘rgatadi, ularga axloqning mohiyatini tushuntiradi va falsafiy xulosalar chiqaradi. Yani, axloqshunoslik fanida Aflotun, Arastu, Epikur, sitseron, Seneka, Avgustin, Forobiy, Ibn Sino, G‘azzoliy, Spinoza, Kant, Hegel, Shopenhauer, Foyerbax, Kirkegaard, Nitsshe, Vl. Solovyov, Losskiy singari buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta’limotlar bilan birgalikda «Patanjali», «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning « Mahbub ul - qulub», Montenning «Tajribanoma», Laroshfukoning «Hikmatlar», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi amaliy axloqqa bag‘ishlangan asarlar ham o‘z mustahkam o‘rniga ega. Axloqshunoslikning boshqa falsafiy fanlardan farqi ham, o‘ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning omuxtaligidadir. Demak, «etika», «axloq» «xulq-atvor» tushunchalari bir-biriga yaqin, lekin ayni bir xil tushunchalar emas. Etika axloq va xulq-atvor to‘g‘risidagi fandir, axloq-odob, xulq-atvor esa u o‘rganadigan ijtimoiy hodisalardir. Etika fanining o‘rganish ob’ekti axloqdir. Axloq – ijtimoiy ongning maxsus shakli, jamiyat ma’naviy hayotining muhim sohasi. Etikaning predmeti axloq vujudga kelishi va taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari, uning mohiyati, tarkibi, tamoyillari va me’yorlaridir. Etika axloq vujudga kelishi va taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini o‘rganganligi sababli falsafiy fan bo‘lib hisoblanadi. Uni qadimdan «amaliy falsafa» deb atab kelganlar. Chunki falsafaning ontologiya, gnoseologiya, sotsiologiya, estetika, mantiq kabi boshqa sohalaridan farqli ravishda etika odamlarning o‘zlarini turli sharoitlarda qanday tutishlari, qanday qilib axloqiy bo‘lib borishi qonun-qoidalarini o‘rgatadi, ularning axloqiy munosabatlarini shakllantiradi. Etika axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o‘rganadi. «Axloq« so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, insonning muomala va ruhiy xususiyatlari majmuini, fe’lini, tabiatini anglatadigan «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axloq« iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot ob’ektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo‘lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini - xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg‘otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo‘lmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o‘z ichiga oladi. Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko‘y miqyosida ahamiyatli bo‘lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti- harakatlarning majmui. Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisidir. Axloq deb jamiyatda kishilar o‘z xulq-atvorlarida, munosabatlarida amal qiladigan prinsiplar, normalar va qoidalar majmuiga aytiladi. Axloq – ijtimoiy hodisa, ijtimoiy ong, jamiyat ustqurmasi, ma’naviy madaniyatining maxsus shakli. U doimo ijtimoiy borliq, ijtimoiy-tarixiy shart- sharoitlar, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Shu bilan birga, axloq o‘z rivojlanishida nisbiy mustaqillik xarakteriga ham ega bo‘ladi. Axloqning tarkibini quyidagi qismlar tashkil etadi: 1. Axloqiy ong - vojiblik (luzumiylik), ezgulik, adolat haqidagi g‘oyalar, tasavvurlar, qarashlar, nazriyalar majmui. Axloqiy ong ijtimoiy borliqni, axloqiy munosabatlarni aks ettiradi. Axloqiy ongning tarkibini quyidagi shakllari tashkil etadi: axloqiy normalar, axloqiy an’analar, xulqlar, axloqiy odatlar, axloqiy marosimlar, axloqiy his- tuyg‘ular, axloqiy e’tiqodlar, axloqiy sifatlar, axloqiy qarashlar, axloqiy ideallar, axloqiy hukmlar. 2. Axloqiy munosabatlar – axloqiy norma va prinsiplar asosida kishilar o‘rtasida amal qiladigan aloqalar. 3. Axloqiy praktika (amaliyot) – axloq normalarining hayotda bevosita amalga oshirilishi, bajarilishi. Axloqning jamiyatda, inson hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati uning funksiyalarida o‘z ifodasini topadi: Regulyativ funksiya – eng asosiy funksiya bo‘lib, jamiyat a’zolari xulq- atvorlarini moslashtirish, boshqarishdan iborat. Baholash funksiyasi – axloq normalari va etika kategoriyalari orqali xulq- atvorlar to‘g‘risida hukm chiqarish (yaxshi-yomon, axloqli-axloqsiz, adolatli- adolatsiz, vijdonli-vijdonsiz va h.k.). Bilish funksiyasi – axloq ijtimoiy ong shakli sifatida ijtimoiy hodisalar, munosabatlar, kishilar xulq-atvorlarini bilib olishning muhim vositasi hisoblanadi. Tarbiyaviy funksiya – axloq inson xulq-atvorlari, irodasi va dunyoqarashini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Axloqning mohiyati va vujudga kelishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjuddir. Diniy-teologik nazariya (Platon, F.Akvinskiy, Avgustin, neotomizm) vakillari axloqni g‘ayritabiiy g‘oya, ilohiy ruh, xudo bilan bog‘lab qo‘yadi, uni xudo yaratgan deydi. Sub’ektiv idealistik nazariya (Kant, Max, Yum, neopozitivizm) axloqni shaxs ongi, aql-irodasi mahsuli deb qarab, uning ob’ektiv asoslari va ijtimoiy mohiyatini inkor etadi. Biologik nazariya (Ch.Darvin, Sh.Leturno, K.Kautskiy) axloqning ijtimoiy mohiyati va ob’ektiv asoslarini inkor etib, uning oliy rivojlangan hayvonlar instinktidan iborat qilib qo‘yadi. Axloqning mohiyati va taraqqiyot qonunlarini ilmiy-materialistik etika to‘g‘ri tushuntirib bera oladi. Bu ta’limotga ko‘ra, axloq ijtimoiy hayotda, jamiyatda, insoniy munosabatlar doirasida vujudga kelgan va mavjud bo‘ladi. U ijtimoiy- tarixiy praktika, mehnat, ijtimoiy munosabatlar taqozosi ostida vujudga kelgan va taraqqiy etib bergan. Turli jamiyatlarda axloqning turli tarixiy shakllari mavjud bo‘lgan. Axloq taraqqiyotining bu tarixiy shakllari turli ijtimoiy-tarixiy davrlar, konkret jamiyatlar hayoti, ulardagi ijtimoiy guruhlar, sinflarga xos manfaatlar, munosabatlarni ifodalagan, ular uchun xizmat qilgan. Shuningdek, axloq normalari va prinsiplari barcha jamiyatlar, ijtimoiy guruhlar, umuman insoniyat uchun qadrli, qimmatli bo‘lgan umuminsoniy qadriyatlar, g‘oyalarni ham o‘z ichiga olib, rivojlantirib kelgan. Shu asosda axloqiy progress sodir bo‘lgan. Uning ob’ektiv mezoni bo‘lib shaxsning axloqiy yetukligi, uning erkin, ongli va ijtimoiy faol hatti-harakatlari hisoblanadi. Jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan bog‘liq holda axloqiy progress ham murakkablashib, boyib boradi. Axloq falsafasining hozirgi kunda umumjahoniy global muammolarni hal qilishdek muhim vazifasi ham borki, u haqda alohida to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Bu muammolardan biri, eng muhimi, sayyoramizda etosfera - axloqiy muhit davrini yaratish bilan bog‘liq. Etika axloq haqidagi bir butun ilmiy nazariya bo‘lib, u o‘z predmetini ijtimoiy munosabatlar bilan chambarchas aloqadorlikda tadqiq etadi, faqat axloqning paydo bo‘lishi va tarixiy taraqqiyoti qonuniyatlarini, funksiyalarini aniqlash bilangina cheklanib qolmay, balki ayni paytda axloqning ijtimoiy mohiyatini, kishilarning yurish- turishini axloqan tartibga solish qonunlarini va u orqali ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Etika qadim zamonlardan boshlab falsafaning tarkibiy qismi, hattoki uning yadrosi hisoblanardi. Filosoflar dunyoqarash muammolari (Bizni o‘rab olgan olamning o‘zi nima? Odamning shu olamdagi o‘rni qanday, odam dunyoni bila olishi mumkinmi, bilishning yo‘llari qanday va h.k.)ga javob berish jarayonida jamiyatda odam qanday yashamog‘i va faoliyati qanday bo‘lmog‘i kerak, uning ijtimoiy burchi, vazifasi nimadan iborat, insoniy turmush kechirishning normalari qanday bo‘lishi kerak va boshqa shu kabi savollarga ham javob topishga, ya’ni inson borlig‘ining eng muhim masalalarini hal qilishga uringanlar. Xulosa qilib aytganda, etikani faqatgina turli xil etika nazariyalari emas, balki real harakatdagi, jonli axloq qiziqtiradi, boshqacha aytganda, uni birinchi navbatda o‘z predmetining ob’ektiv dialektikasi qiziqtiradi. Axloqning ilmiy nazariyasi bo‘lgan etika hozirgi zamon sharoitida real axloqiy munosabatlar mohiyatini tadqiq etish va tushuntirishni, ijtimoiy taraqqiyot mazmuniga kiritadigan barcha ijobiylikni ochib berishni o‘z oldiga asosiy vazifa qilib qo‘yadi. Etika real axloqiy munosabatlarni tadqiq etish bilan birga shu asosda axloqiy munosabatlarning qanday bo‘lishi lozimligini, ya’ni luzumiylikni ifodalab beradi, axloqni hayotda qaror toptiradigan ob’ektiv qonuniyatlarni tekshiradi. Etika insoniyatning axloqiy tajribasini umumlashtirib, hayot kun tartibiga qo‘ygan yangi prinsiplar, normalar, xulq qoidalarini nazariy asoslashga, ularni barcha kishilarning boyligiga aylantirishga harakat qiladi, bu esa jamiyatni boshqarishdagi metodlarni takomillashtirishga yordam beradi. Yana bir muhim muammo, bu - biologik axloq. Mazkur hodisa so‘nggi bir necha o‘n yillik ichida sof tabobat muammosidan axloqiy muammoga aylandi: endilikda, birovning muayyan a’zosini boshqa bemorga jarrohlik operatsiyasi yo‘li bilan o‘tkazish orqali kishi hayotini saqlab qolish axloqiy nuqtai nazardan qanday baholanadi, degan savol kun tartibida dolzarb bo‘lib turibdi. Biologik axloq deganda, odatda, bizda ham, jahon axloqshunosligida ham asosan tibbiy axloq, tabobat muammolariga doir axloqiy yondashuvlar tushuniladi, xolos. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Bizningcha, biologik axloq muammolari ikki yo‘nalishdan iborat: biri - insonlarning kichik biologik olam sifatidagi katta biologik olamga bo‘lgan munosabatlari bilan bog‘liq «tashqi», ikkinchisi - insonlarning «o‘z-o‘ziga va o‘zaro munosabatlaridagi tibbiyot bilan bog‘liq ichki» axloqiy masalalar. Biz odatda «ekologik axloq falsafasi» deganimizda aynan birinchi hodisani nazarda tutamiz. Ikki biologik olamning munosabatlarini, ya’ni ekologik axloqiy muammolarni biologik axloq doirasida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi paytda ekologik axloqning insoniyat uchun naqadar muhimligini hamma biladi, lekin o‘z bilganidan qolmaydi – muammoning murakkabligi shunda. Biz yuqorida noosfera, tafakkur borasidagi mulohazalarimizda ekologik buhronlarning ba’zi ko‘rinishlariga to‘xtalib o‘tdik. Biroq, yana undan tashqari so‘nggi paytlarda jahon bo‘ylab sintetik jismlar ishlab chiqarishning keng yo‘lga qo‘yilganligi, hayvonot va ayniqsa o‘simliklarning gabrid usulida yangi turlarining vujudga keltirilishi singari hodisalar ham ekologik ahamiyatga ega. Xo‘sh, ular tabiat bilan singishib, uyg‘unlashib keta oladimi, tabiat ularni o‘ziniki qila biladimi? Bunga hozir javob topish qiyin, ehtimol kashfiyotlarimizning oqibatlari, yuqorida aytib o‘tganimiz - muayyan tafakkur bilan inson orasidagi «masofaning uzoqlashib» borishi natijasida ayon bo‘lar?... Biologik axloqning ikkinchi yo‘nalishi tibbiyot ilmi va amaliyotining tobora taraqqiy topib borishi bilan bog‘liq. Bizningcha, totli o‘lim - evtanaziya ham biotibbiy axloqning global muammolaridan. Xudoning ixtiyoridan tashqari o‘limni ixtiyor qilgan kishi diniy nuqtai nazardan kechirilmaydi. Chunki sabrli, bardoshli bo‘lish, bu dunyo iztiroblarini toqat bilan boshdan kechirish insonning vazifasi. Lekin axloqiy jihatdan olib qaraganda masala qanday baholanadi? Deylik, muayyan inson, bemor o‘z kunlarining sanoqli ekanini, lekin bu kunlar sanoqsiz azoblar ichida o‘tishini biladi. Shu bois u o‘zining ana shu holatini juda yaxshi biladigan boshqa bir odam - shifokordan azoblariga chek qo‘yishni so‘raydi. Uning iltimosi va shu iltimosni bajarish uchun shifokor tomonidan qilingan xatti- harakatlarni qanday, baholash mumkin? Bu xatti - harakatlarni insoniylik va insonparvarlikning ko‘rinishi sifatida qabul qilish to‘g‘rimi? Umuman, evtanaziya axloqiylikmi, axloqsizlikmi? Bu muammo ham umumjahoniy miqyosda o‘z yechimini kutmoqda. Chunki tabobat borasidagi so‘nggi tadqiqotlar inson o‘limi bir lahzada ro‘y bermasligini, yurak urishi va nafas olish to‘xtaganda ham, miya o‘lmasa insonni o‘ldi deyish mumkin emasligini isbotlab berdi. Dastlab miya qobig‘i, undan keyin miya tanasi halok bo‘ladi. Shundan keyingina insonni o‘lgan deb hisoblash mumkin. Zero, hozirgi kunda toki miya o‘lmas ekan, ko‘pgina ichki a’zolarning yangi tabobat texnikasi vositasida ishlashda davom etishini ta’minlash va shu orqali ancha muddatgacha insonda tiriklikning minimal darajasini saqlab turish mumkin. Demak, yurak yoki buyrakning ko‘chirib o‘tkazilishi hali o‘lmagan odamning minimal tiriklikka bo‘lgan huquqini poymol qilishdir. Buning ustiga, amerikalik neyroxirurg Pol Pirson o‘z tajribalariga asoslanib, yurak ko‘chirib o‘tkazilganda ruh ham ko‘chib o‘tadi, degan fikrni bildiradi. Chunonchi, 19 yashar qizning yuragi 40 yashar erkakka o‘tkazilganida, yigitning fe’l-atvorida juda katta o‘zgarishlar ro‘y bergan. Yoki 20 yashar qizning yuragi va o‘pkasi 3 6 yashar ayolga o‘tkazilganda ham shunga o‘xshash o‘zgarishlar yuzaga kelgan: ayolning kulishigacha o‘zgarib ketgan. Axloqiy nuqtai nazardan buni qanday izohlash mumkin? Biologik axloq falsafasining anchadan buyon ko‘pchilikka ma’lum muammosi, bu – abort. Ma’lumki, to‘rtinchi haftaning oxirida homilada dastlabki yurak urishi paydo bo‘ladi. Sakkizinchi haftaning oxirida esa miya tanasining elektrofiziologik faolligini kuzatish mumkin. Demak, har qanday abort, xalq ta’biri bilan aytganda, jonlini jonsiz qilish, tirik organizmni tiriklikka bo‘lgan huquqdan mahrum etishdir. Xo‘sh, abortni axloqsizlik tarzida baholash kerakmi yo yo‘qmi? Yoki AQSh olimlari tomonidan «inson zotini yaxshilashga» qaratilgan tadqiqotlarni olib ko‘raylik. Ularda «yaxshilangan» - sog‘lom, kuchli intellekt egasi bo‘lgan odamlar hujayrasini ayol organizmidagi endi rivojlanishga kirishgan nisbatan «oddiy odam» hujayrasi o‘rniga ko‘chirib o‘tkazish tajribalarini olib borish mo‘ljallangan. Ular amalda tatbiq etilsa, asta-sekinlik bilan insoniyat irsiyat jamg‘armasining (genofondining) bir yoqlama o‘zgarishiga olib kelishi shubhasiz. Rumo papasi buni inson zotiga, insoniy tabiatga aralashuv, uni zo‘rlik yo‘li bilan o‘zgartirish, nafaqat katta gunoh, balki o‘ta axloqsizlik deb atadi. Xo‘sh, bunday tajribalarni qanday baholash kerak? Bu savollarga ham Axloq falsafasi javob topmog‘i lozim. 2 - savol bayoni: Har bir fan singari etika ham o‘z kategoriyalar sistemasiga ega. Etika kategoriyalari da etikaning nazariy asosini tashkil etuvchi axloqning eng muhim tomonlari va elementlari umumlashgan holda o‘z ifodasini topadi. Etika kategoriyalari axloqiy munosabatlarning ob’ektiv qonuniyatlarini, jamiyat axloqiy hayotining hamma tomonlari va rang-barangligini aks ettiradi. Ularda kishilar hatti-harakatlari, sinfiy-tarixiy nuqtai nazardan ma’qullanishi yoki qoralanishi o‘z aksini topgan. Etika kategoriyalarining ko‘pchiligi qutbiy qarama-qarshi xarakterga ega, chunonchi, yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik, baxt va baxtsizlik, vijdon va vijdonsizlik va hokazo. Har bir kategoriyaning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib u shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi munosabatning ma’lum tomonlarini aks ettiradi, ilmiy bilishning turli pog‘onalarini ifodalaydi. Ba’zi kategoriyalar (yaxshilik, yomonlik, adolat, adolatsizlik, ezgulik) axloq sohasini nisbatan juda keng qamrab oladi va o‘z mazmuniga ko‘ra birmuncha umumiy hisoblanadi, boshqalari esa (burch, vijdon, sha’n, qadr-qimmat, baxt) nisbatan tor kategoriyalar bo‘lib, axloqiy munosabatlarni shaxsning ichki dunyosi orqali bir muncha yaqqol aks ettiradi. O‘tmishdagi etika sistemalari, odatda, u yoki bu kategoriyaning ustunligi va unga boshqalarining asosiga qurilgan. Masalan, Platon, Aristotel, Forobiy etikasida – yaxshilik, Kantda – burch, Gegelda – vijdon, Beruniy, Ibn Sinoda, Alisher Navoiyda – adolat, Demokrit, Epikur, Gelvesiy, Feyerbax etikasida – baxt belgilovchi kategoriyalar hisoblangan. Etika kategoriyalari jamiyat va axloq taraqqiyoti jarayonida yangicha belgilar kasb etib, o‘zgarib va rivojlanib boradi. Asosiy mezoniy tushunchalar – kategoriyalar singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash shakllaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko‘zga tashlanadi. Axloqiy tamoyillar jamiyat tomonidan shaxsga qo‘yiladigan umumaxloqiy talablar tarzida namoyon bo‘lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o‘zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarini belgilab beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti-harakatining umumiy yo‘nalishini ko‘rsatgan holda, ko‘pgina axloqiy me’yorlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Axloqning asosiy tamoyillariga insonparvarlik, vatanparvarlik, millatparvarlik, tinchliksevarlik kabilar kiradi. Inson hayotida axloqiy me’yorlar ham katta ahamiyatga ega. Ular tamoyillarga nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor qamrovli. Ularni kundalik xayotimizda ma’lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari ham deyish mumkin, ular axloqiy talablarning eng oddiy shakli sifatida ro‘yobga chiqadi. Halollik, rostgo‘ylik, xushmomalalik, boodoblik, kamtarlik singari me’yorlar ayniqsa, diqqatga sazovar. Shuni ham aytish kerakki, halollikni uning dastlabki tor diniy mazmunida-qaysi taom harom-u, qaysinisi halol, degan ma’noda tushunmaslik lozim. U allaqachon umuminsoniy ma’no kasb etgan me’yorga aylangan. H alollik, rostgo‘ylik vijdon tushunchasi bilan bog‘liq, insonning o‘zgaga munosabati o‘ziga munosabatidek sof bo‘lishini talab etuvchi ma’yorlardir. 3-savol bayoni: Oila ni fuqarolik jamiyatining, davlatning eng muhim hujayrasi deyishadi. Chunki har bir jamiyat a’zosining, bo‘lajak fuquroning tarbiyasi oiladan boshlanadi. Oila uch jihatni: o‘zining bevosita ko‘rinishi bo‘lmish nikohni; oilaviy mulk va anjomlar hamda ular haqidagi g‘amxo‘rlikni; bolalar tarbiyasini o‘z ichiga oladi. Avvalo, nikoh xaqida to‘xtalib o‘taylik. Qonunga binoan nikoh tuzish shartlarida eng muhimlari – nikohga kiruvchilarning o‘zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yetganliklari. Bizda yigitlar uchun – 18, qizlar uchun – 17 nikoh yoshlari qilib belgilangan. Bu – masalaning huquqiy tomoni. Uning ikkinchi – axloqiy tomoni ham borki, u sevgi bilan bog‘liq. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq sevgi – muntazam uchrashuvlar, ahdu paymonlar qilish yoki orqavorotdan bir-birini yoqtirishi hollari bo‘lishi mumkin. Har ikkala holda ham rozilik o‘zgarmas shart hisoblanadi. Ba’zan, qadimda Sharq xalqlarida, shu jumladan o‘zbeklarda qizning yoki yigitning roziligisiz to‘y qilib yubora berishgan, ota-onalar kelishsa – bas, degan fikrlarni uchratadi kishi. Ayniqsa, bunday gaplar sho‘rolar davrida tinimsiz takrorlanar edi. Vaholanki, bunday hol kam bo‘lgan, uni musulmonchilik inkor etadi. Rivoyat qilishlaricha, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom uylariga sovchi kelganida, qizlari Fotimadan doimo rozilik so‘raganlar va rad javobi olganlar. Faqat Hazrat Ali sovchi qo‘yganlarida, Bibi Fotima rozilik berganlar. Demak, farzandninng roziligini olish bizga payg‘ambarimizdan qolgan sunnat. Hozirgi kunda ham ko‘pgina yoshlarimiz sovchi orqali turmush quradilar. Odatda sovchi kelib ketgach, yigit bilan qiz uchrashtiriladi, ikkalasi bir-birini ma’qul ko‘rsagina, fotiha qilinib, to‘y taraddudi ko‘riladi. Juda ko‘p hollarda bunday yoshlar o‘rtasida keyinchalik haqiqiy muhabbat shakllanadi. Abdulla Qodiriy «o‘tgan kunlar» romanida tasvirlagan Otabek bilan Kumush o‘rtasidagi sevgini buning mumtoz namunasi desa bo‘ladi. Ochig‘ini aytish kerakki, muhabbatning ham o‘z darajasi bor: Layli bilan Majnunning muhabbati hamma sevishganlarga ham nasib etavermaydi. Bunday romantik-sururiy sevgi real hayotda kamdan-kam uchraydi. Buning ustiga, oilaviy muhabbat ma’lum ma’noda salobatli, ko‘proq yashirin tarzda namoyon bo‘ladi. Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqqa bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda esa tabiiy ehtiyo j ni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajali mavqe egalaydi. Oilaning asosi bo‘lmish nikoh - ezgu maqsadga yo‘naltirilgan, zimmasiga zurriyot qoldirishdek yuksak mas’uliyat yuklangan sevgi, sevishning ijtimoiylashgan ko‘rinishi. Biroq sevgi-muhabbat faqat erkinlikda namoyon bo‘ladi. Shu jihatni nazarda tutadigan bo‘lsak, nikohni, ma’lum ma’noda, an’analar, urf-odatlar va e’tiqodlarga moslashtirilgan sevgining yashash sharti deyish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, nikoh zaruriyatga aylangan erkinlikdir. Muhabbat o‘z ob’ektiga bag‘araz va fidoiylik munosabatini ifodalaydigan axloqiy-estetik hissiyotdir. Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o‘z «hissa»siga ega. Na ezgulikni, na yaxshilikni, na vataparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. o‘tgan ma’ruzalarning ba’zilarida biz bu tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy Og‘ustin, Imom G‘azzoliy, Erix Fromm singari mutafakkirlar fikrlarini keltirgan edik. Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, u – insonni tashqi va tarnssendental olam bilan bog‘lovchi, uni yolg‘izlikdan olib chiqadigan buyuk kuch. Muhabbatning ob’ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U – Ollohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undan-da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan kishi boshqa ob’ektlarni ham sevmasligi mumkin emas. Deylik, yorga bo‘lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Zero «o‘z- o‘zicha», yakka, «xudbin» muhabbatning bo‘lishi mumkin emas. Inson o‘zi o‘zgaga aylanganida, o‘zgani o‘ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob’ekt bilan sub’ekt orasidagi farqning yo‘qolishi eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nihoyatda go‘zal qilib, bir baytda shunday ifodalaydi: Ishqdir ul, nasha’i komilkim, andandir mudom. Mayda tashviri harorat, nayda ta’siri sado. Komil nash’a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson axloqiy xayotining cho‘qqisi, komillik belgisidir. Shu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida qabul qilinadi: Farhod va Shirin, Romeo va Juletta, Otabek va h. Shuni ta’kidlash lozimki, muhabbat – oliy tuyg‘u, shu ma’noda u oliy tushuncha. Lekin uni tuban, quyi narsa – hodisalarga nisbatan ham qo‘llash hollari uchrab turadi. Chunonchi, Fromm singari g‘arblik mutafakkirlar, ba’zi rus faylasuflari muhabbat tushunchasini o‘likka (nekrofil), mol-dunyoga, pulga nisbatan qo‘llaydilar. Ularga nisbatan «o‘chlik», «ruju», «hirs» singari tushunchalarni qo‘llash ma’qul emasmikan? Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko‘pgina tushunchalardek, «juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon bo‘lgan ob’ektdan chetlashish, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik turmushidagi tor, «mayda» ko‘rinishidir. Nafratning ularga nisbtan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo‘lishidir. Ayni paytda, bu tushuncha g‘azabdan keskin farq qiladi. U, g‘azabga o‘xshab, o‘z ob’ektini yo‘qotishga intilmaydi, undan faqat yuz buradi. Ko‘rinishdan, nafrat kishida yoqimsiz taassurot uyg‘otsa-da, aslida u asosan illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, botiniy jasoratidan dalolatdir. Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u –ijtimoiy hodisa emas, faqat jinsiy muhabbat bilan yonma-yon keladi. Ma’lumki, muhabbat egasi o‘z sevgisini va sevgilisini qizg‘anib, asrab qolishga harakat qiladi. Ana shu qizg‘anish hissa me’yoridan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta’rif-tavsif qilmaylik – me’yorning buzilishi, illat. Oilaning yana bir jihati – uning o‘z mulkiga egaligi . Agar nikoh oilaning botiniy ko‘rinishi bo‘lsa, oilaviy mulkni uning tashqi ko‘rinishi deyish mumkin. Oilaning mavjud bo‘lishi uchun ishlab topiladigan mablag‘ ham zarur. Oila uchun topiladigan ana shu mablag‘, shubhasiz axloqiy tabiatga ega: oila boshlig‘i oila a’zolarini halol yedirib-ichirishi, kiydirishi lozim. Oilani erkak kishi boshqaradi. U nafaqat «topib keladi», balki oilaviy mulkka xo‘jayinchilik qilish, uni taqsimlash huquqiga ham ega. Oilada bola ning ahamiyati nihoyatda katta. Ota bolada o‘z jufti halolini, ona esa sevimli erini ko‘radi: bolada er xotinning muhabbati predmetlashadi, jonlanadi. Bola – oilani tutib turuvchi jonli muhabbat. Bolalar oilada umumiy oilaviy mulk hisobiga yeb-ichadilar, tarbiya oladilar. Oilada bolalar intizomli bo‘lib o‘smoqlari, ota-onaga bo‘ysinishlari lozim. Lekin bu intizom qullikka o‘rgatish emas, balki bolalariga x os erka-tantiqlik, o‘zboshimchalik singari salbiy x ususiyatlarni yo‘qotishiga xizmat qilishi kerak. Ota-onaga bo‘ysunishdan bosh tortishga yo‘l qo‘yish bolaning kelajakda qo‘pol badxulq nokamtarin bo‘lib yetishuviga olib keladi. Shu bois oila ilk axloqiy tarbiya o‘chog‘i sifatida ham katta ahamiyatga ega. Oila buzilishi ham mumkin. Buning turli sabablari bor. Biri – oilani axloqiy nuqtai nazardan buzilishi. Bunda bolalar balog‘atga yetgach, erkin shaxs sifatida yangi oilaga asos bo‘lishlari – o‘g‘il bolalarning uylantirilishi, qizlarning erga berilishi nazarda tutiladi.Uylantirilgan farzandlarga ham, erga berilgan qizlarga ham yangi oila qurish va uni moddiy jihatdan dastlabki paytlarda muhtojlikdan saqlab turish uchun yetarli bo‘lgan uy-ro‘zg‘or ashyolari ajratiladi. Shuningdek, oilaning tabiiy buzilishi ham mavjud. Unda ota-onaning, yoki otaning vafoti tufayli oila mulkining meros bo‘lib bir yoki bir necha farzandga o‘tishi munosabati bilan oila buzilishi mumkin. Bundan tashqari, nikoh bekor qilinishi munosabati bilan oila buziladi. Aslida nikoh ham diniy, ham dunyoviy nuqtai nazardan buzilmasligi kerak. Lekin o‘rtada xiyonat sodir bo‘lishi yoki yana boshqa bir xil sabablar tufayli nikohni faqat axloqiy obro‘ga ega, qonun bilan tan olingan idoralar, masalan sud, va vakolatli ruhoniy bekor qilishi mumkin, zero u, aytganimizdek, axloqiy hodisa. Har bir jamiyat mana shu so‘nggi turdagi oila buzilishiga qarshi kurashadi. Bunday oila buzilishi qancha kamaysa, u o‘sha jamiyat axloqiy takomillashib borayotganini anglatadi. Oilaviy muhit. Oilaning mustahkamligi oila a’zolarining axloqiy tarbiyasiga bog‘liq. Xalqimizda bejiz “Sog‘lom turmush tarzi mustaxkam oilaning garovidir” deb aytilmagan. Sog‘lom turmush tarzi deganda biz nafaqat oiladagi er va xotinning bir – biriga bo‘lgan munosabati balki, ulardagi axloqiy fazilatlar, imonlilik, poklik, halollik, rostgo‘ylik, shirinso‘zlik, kabi axloqiy me’yorlarga amal qilgan xolda urf – odatlarga asoslangan, zamonaviy oilani tushunamiz. Oila tashvishi ko‘proq ayol zimmasiga tushadi.Xalqimizda bejiz «Insonlar hamma vaqt ayollar istagani kabi bo‘ladilar, agarda buyuk va fazilatli odamlarga ehtiyojingiz bo‘lsa, ayollarga buyuklik va fazilat o‘rgating» . – deb aytishmagan. Darxaqiqat, oilada farzandlar onadan ko‘proq tarbiya oladilar. Onada bo‘lgan axloqiy fazilatlar: kamtarlik, andisha, hayo - ibo, tartib-intizom, sabr- qanoat kabilar farzandlariga ham o‘tadi. Bu esa sharq xotin-qizlariga xos yuksak axloq fazilatlarida ko‘rinadi. Jumladan, Sa’di Sheroziy ham: Xotin bo‘lsa qobilu-aqli raso, Erni shox etar, gar bo‘lsa gado, - deya ayollarimizni ko‘kka ko‘targanlar. Ayolning ma’naviy yuksalishiga shaxsiy hayotining ta’siri kattadir. Oilada ayolning rangi-ro‘yiga qarab, erining kimligini, erining yurish-turishiga qarab uning xotini haqida batafsil fikr aytish mumkin. Ayol go‘zalligi deganimizda dastavval undagi tashqi qiyofasining go‘zalligi ko‘z oldimizga keladi. Husn ham ayol kishining boyligidir. Lekin axloqiy ma’naviyat bilan bezalgan husn sohibasigina haqiqiy go‘zaldir... Xalqimizda: «Go‘zallik ila madx etiluvchi xotin go‘zal emas, balki tarbiyali xotin go‘zaldir» deyiladi. Ma’naviyatsiz moddiy farovonlikka ham, umumtaraqqiyotga ham erishib bo‘lmaydi. Ma’naviy qashshoqlik milliy tanazzulga olib boradi. Xarom ayoldan halol farzand dunyoga kelmaydi. Umuman, nopok ayolni ona deya sharaflab bo‘lmaydi. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, “Onasini ko‘rib, qizini ol” degan maqollar bekorga aytilmagan. Oilaning mustahkamligi va totuvligi ko‘p jihatdan ayollarga bog‘liq dedik. Ammo bu fikr, oilada erkaklarning mas’uliyati kam ekan, degan hulosaga olib kelmasligi kerak. J.Mazdani aytganidek «Erkak va ayol – bamisoli ikki mayin tovushki, inson qalbidagi torlar ularsiz haqiqiy va to‘laqonli ohang berolmaydi.» Dar h aqiqat, erkaksiz oila bu baxt i kemtik, yarimta oila demak, “e rkak-oilaning ust u ni» deb bekorga ayt ilmagan.Oilada azaldan erkaklar ro‘zg‘orning eng og‘ir yumushlarini o‘z zimmalariga olib kelganlar. Ota – bobolarimiz ham oila tinchligi avvalo erkakka bog‘liq, deb bilganlar. Xalqimiz o‘zining ko‘p ming yillik tarixi jarayonida oila hususida milliy– mafkuraviy tarbiyani shakllantirgan. Oilada otaning shaxsiy ibrati, onaning mehri orqali turmush zaxmatlarini yengishda, farzandlarini tarbiyali bo‘lishida mustahkam tayanch bo‘la olishgan. Oilada erkak kishining keyingi vazifasi xotin va oila a’zolarining huquqlarini himoya qilish, ularning nomuslarini saqlashdir. Ta’bir joizki oila baxti, farzandlarning tarbiyali yetuk inson bo‘lib yetishida ota–onaning sa’y harakati, tarbiya mahoratiga bog‘liq. Istiqlol ota–onalar zimmasiga buyuk kelajak quruvchilarini tarbiyalash, zaminimiz uchun fidoyi farzandlarni yetishtirish mas’uliyatini yuklaydi. Davlat va fuqarolik jamiyatidagi axloqiy yuksaklik darajasini ular fuqarolari axloqiy madaniyati belgilaydi. Axloqiy madaniyat shaxsning jamiyat axloqiy tajribalarini egallashi va bu tajribalardan boshqa odamlar bilan bo‘lgan munosabatlarida foydalanishi, o‘z-o‘zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o‘z ichiga oladi. Qisqasi, u shaxs axloqiy taraqqiyotining belgisi hisoblanadi. Zero axloqiy madaniyat axloqiy tafakkur madaniyatining qator unsurlarini o‘z ichiga olgan tuzilmadir. U shaxsning o‘zgalar bilan o‘zaro munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Axloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri- muomala odobi. U mohiyatan o‘zaro hamkorlikning shakllaridan biri. Inson zoti bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o‘zaro tajriba almashmasdan, bir-biriga ta’sir ko‘rsatmasdan rasmona yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat, sog‘lom kishi usiz ruhan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo‘yishni, an’anaviy axloqiy me’yoriy talablarni bajarishni taqazo etadi. Shuning barobarida, u insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi, ko‘zga ko‘rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo‘lishi so‘z, nutq vositasida ro‘y beradi. So‘zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi o‘zini, eng avvalo, shirinsuhanlik, kamsuqumlik, bosiqlik, xushfe’llilik singari axloqiy me’yorlarda namoyon qiladi. Muomala odobining yana bir «ko‘zgusi», bu - insoniy qarash, nigoh, so‘zsiz - noverbal harakatlar. Ma’lumki, odamning qarashida, yuz ifodasida, qo‘l harakatlarida uning qay sabablardandir tilga chiqmagan, so‘zga aylanmagan hissiyoti, talablari o‘z aksini topadi. Chunonchi, suhbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay, qo‘l siltab ketish - muomaladagi madaniyatsizlikni anglatadi. Ba’zan qarab qo‘yishning o‘zi so‘zdan ham kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Deylik, bir quruvchi usta o‘z shogirdining xatti-harakatlaridan noroziligini bildirish uchun bosh chayqab, jilmayib qo‘yishi mumkin. Ikkinchi usta esa, bir lahza o‘qrayib qarash bilan munosabatini ifodalaydi. Birinchi usta yuz ifodasi va xatti-harakati bilan: «Obbo shovvoz-ey, sal shoshilibsan-da, ha, mayli, zarari yo‘q, shunaqasi ham bo‘ladi», degan ma’noni anglatsa, ikkinchi ustaning qarashidan: «Yana ishni rasvo qilibsan-ku, padarla’nat, qachon odam bo‘lasan?!», degan so‘zlarni uqish mumkin. Shubhasiz, birinchi usta muomalada odobga rioya qilgan bo‘lsa, ikkinchisi uning aksi - shogirdining emas, o‘zining odobsizligini ko‘rsatmoqda. Axloqiy madaniyat yaqqol ko‘zga tashlanadigan munosabatlar ko‘rinishidan biri, bu – etiket. U ko‘proq insonning tashqi madaniyatini, o‘zaro munosabatlardagi o‘zni tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida inson o‘z munosabatlariga ijodiy yondoshsa, ya’ni bir holatda bir necha muomala qilish imkoniga ega bo‘lsa, etiket muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo‘yilgan xatti-harakatni taqozo etadi. Etiketning qamrovi keng, u, ma’lum ma’noda, xalqaro miqyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o‘z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mehmondorchilik etiketi va h. k. Etiketga rioya qilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orqali ko‘rib turamiz. Prezidentimizga xorijiy mamlakatlar elchilarining ishonch yorliqlarini topshirish marosimlarini eslang. Unda faqat bir xil holat, halqaro miqyosda o‘rnatilgan qoida hukmron. Uni Prezidentning ham, elchilarning ham buzishga haqqi yo‘q. Yoki juda oddiy, kichkina bir misol: dasturxonda tanovul payti, pichoqni o‘ng qo‘lda ushlash zamonaviy mehmondorchilik etiketining qat’iy qoidalaridan biri sanaladi – uni buzish atrofdagilarda hayrat va istehzo uyg‘otadi. Shu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, qat’iylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin. Etiket – takallufning mayda-chuyda jihatlarigacha ishlab chiqilgan odob qoidalari sifatida ijobiy, kishining ko‘zini quvontiradigan muomala hodisasi. Axloqiy madaniyat kasbiy odob da ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki inson voyaga yetib, bir kasbning boshini tutgach, o‘z kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat, bir tomondan, hamkasabalar davrasida ro‘y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda, kasbiy odob axloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri, uning jamiyat axloqiy hayotidagi o‘rni yuksak. Shu bois kasbiy odobga bafurjaroq to‘xtalish joiz. Har bir jamiyatda muayyan guruhlar borki, egallagan kasblari ularni boshqa jamiyatdoshlariga nisbatan imtiyozli darajaga olib chiqadi. Ko‘pchilik jamiyat a’zolarining hayot-mamotlari, sog‘ligi, ma’naviy sog‘lomligi, huquqiy himoyasi, ilmiy salohiyatining namoyon bo‘lishi kabi omillar o‘shanday imtiyozli kasb egalarining o‘z kasbiy burch mas’uliyatini qay darajada his etishlariga, halollik va vijdon yuzasidan ish ko‘rishlariga bog‘liqligi hammaga ma’lum. Chunonchi, tabobat xodimini, jarrohni olaylik. Deylik, u har bir operatsiya kunida bir necha kishini hayotga qaytaradi; yuzlab odamlar uning yordamiga muhtoj, unga umid va ishonch ilinji bilan qaraydilar. Bordi-yu, shaxsiy manfaat yo‘lida jarroh o‘z bemoriga xiyonat qilsa-chi, ya’ni, uni qasddan halok etsa-chi? Kim uni shunday qilmasligini kafolatlaydi? Yoki jurnalistni olaylik. U shaxsiy manfaati yo‘lida, kasbining kamyobligidan foydalanib, begunoh kishilarni ma’naviy azobga qo‘yishi, atayin jamiyat oldida sharmanda qilishi va shuning hisobiga o‘zining ba’zi bir muammolarini hal qilib olishi mumkin emasmi? Mumkin. Zero, to haqiqat yuzaga chiqquncha, nohaq tanqidga uchragan shaxsning adoi tamom bo‘lishi hech gap emas. Xo‘sh, jurnalistning shunday qilmasligini kim kafolatlaydi? Shu bois boshqalarning qo‘lidan kelmaydigan ishlarni bajara oladiganlar faoliyatida o‘zboshimchalik, manfaatparastlik, xudbinlik va kasbni suiste’mol qilish singari illatlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun, shuningdek, ular axloqiy darajasini yuksak bosqichda turishini ta’minlash maqsadida ko‘p hollarda o‘zaro qoidalar majmui yaratilgan. Bu qoidalar majmui, odatda, qasamyod yoki me’yorlar ko‘rinishini olgan. Uni buzish o‘ta odobsizlik va axloqsizlik, hatto jamiyatga xiyonat tarzida baholanadi. Bunday qasamyodlar juda uzoq tarixga ega. Misol tariqasida hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan Qadimgi Yunon hakimi Gippokrat (milodgacha V-IV asrlar) tomonidan qisqa va lo‘nda shaklda tuzilgan, tabobat xodimlari kasbiy odobi, qonun-qodalari jamlangan mashhur «Gippokrat qasami»ni keltirish mumkin. Bulardan tashqari, muallimlik odobi, huquq-tartibot xodimlari odobi, muhandis odobi singari birqancha kasbiy odob turlari borki, ular ham jamiyatda axloqiy munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. Shuni ham aytish kerakki, barcha kasbiy odob qonun-qoidalarining ta’sir doirasi, miqyosi bir xil emas. Ba’zi bir kasbiy odobning buzilishi oddiy odobsizlik doirasidan chiqib, axloqsizlikka aylanib ketadi. Masalan, rahbarlik odobidagi ba’zi nuqtalarga tuxtalaylik. Rahbar quyi lavozimdagilarga mensimay, qo‘pol munosabatda bo‘lishi, o‘ziga ishonib topshirilgan hudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar arz-dodiga, orzu-istaklariga to‘ralarcha sovuqqon qarashi odobsizlikka kirsa, uning shaxsiy boylik orttirishi yo‘lida korrupsiya vositasida mamlakat, viloyat yoki tashkilot manfaatlarini qurbon qilishi axloqsizlik, na faqat rahbarlik kasbiga balki Vatanga ham xiyonat tarzida baholanishi mumkin. Ba’zan kasbiy odobni kasbiy axloq deb atalishi ham shundan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.A. Karimov. 0 ‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Т ., ,,0‘zbekiston“, 1992. 2 .1.A. Karimov. Istiqlol va ma’naviyat. Т ., ,,0‘zbekiston“, 1994. 3. I.A. Karimov. 0 ‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yoTida. Т ., ,,0‘zbekiston“, 1994. 4. I.A. Karimov. Biz qurish, yaratish yo‘lidan boraveramiz. Т ., ,,0‘zbekiston“, 1995. 5. Google malumotlari

Axloq va uning jamiyat hayotidagi o rniʻ Reja: 1. Etikaning mohiyati va ahamiyati. Axloq, uning tarkibi va funksiyalari. Axloqiy qadriyatlar ierarxiyasi. 2. Etikaning kategoriyalari (muhabbat va nafrat, baxt va baxtsizlik kabi), axloqiy tamoyillar va me’yorlarining shaxs va jamiyat munosabatlarida namoyon bo‘lishi. 3. Nikoh va oilaning axloqiy qadriyatga doir jihatlari. Milliy ma’naviyatimizda nikoh va oilaga doir axloqiy qadriyatlar. Jamiyatda inson devalvatsiyasi (qadrlanish va qadrsizlanishi).

«Etika» so‘zi yunoncha ethos – odob, urf-odat ma’nosini anglatadi. Bu atama maxsus fan nomi sifatida ilk bor Aristotel (er. avv. 384-322 y.y.) tomonidan fanga kiritilgan edi, keyinchalik uni qat’iy ma’noda stoiklar ishlatgan edilar. Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan qadimiy fan. U bizda “ Ilmi ravish ” , “ Ilmi axloq ” , “ Axloq ilmi ” , “ Odobnoma ” singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro‘poda esa «Etika» nomi bilan mashhur, biz ham yaqin- yaqingacha shu atamani qo‘llar edik. Uni birinchi bo‘lib yunon faylasufi Arastu muomalaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo‘ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga ko‘targanlar va «Etika» ( ethika) deb ataganlar. Biroq, bizda milliy-mintaqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g‘oyalarning vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrdan o‘nlab asrlar avval ro‘y bergan. Ajdodlarimizning eng ko‘hna e’tiqodiy-axloqiy kitobi - «Avesto» buning yorqin dalilidir. Shu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayotiy talablar nuqtai nazaridan «Axloq falsafasi» deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik. Axloqshunoslik qadimda fizika va metafizika bilan birgalikda falsafaning uzviy (uchinchi) qismi hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan so‘ng) alohida falsafiy yo‘nalishdagi fan maqomini oldi. Bu fikrni quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. Ma’lumki, falsafaning fanlar podshosi sifatidagi vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, insoniyatni xaqiqatga olib borishdir. Shundan kelib chiqqan holda, falsafaning tadqiqot ob’ektini tafakkur deb belgilash maqsadga muvofiq. Axloqshunoslik axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. Shu bois uni axloq falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb atash mumkin. Hozir u falsafiy fan sifatida uch yo‘nalishda ish olib boradi, ya’ni axloqiy tafakkur taraqqiyotini tadqiq etar ekan, u axloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) o‘rgatadi. Shunga ko‘ra, u tajribaviy-bayoniy, falsafiy-nazariy va rasmona- me’yoriy tabiatga ega. Qadimgilar uni amaliy falsafa deb ataganlar. Zero sof nazariy axloqshunoslikning bo‘lishi mumkin emas. U insoniyat o‘z tajribasi orqali erishgan donishmandlik namunalarini hikmatlar, naqllar, matal-maqollar tarzida bayon etadi, kishilarni axloqiy qonun-qoidalarga o‘rgatadi, ularga axloqning mohiyatini tushuntiradi va falsafiy xulosalar chiqaradi. Yani, axloqshunoslik fanida Aflotun, Arastu, Epikur, sitseron, Seneka, Avgustin, Forobiy, Ibn Sino, G‘azzoliy, Spinoza, Kant, Hegel, Shopenhauer, Foyerbax, Kirkegaard, Nitsshe, Vl. Solovyov, Losskiy

singari buyuk faylasuflar yaratgan axloq nazariyasiga doir ta’limotlar bilan birgalikda «Patanjali», «Qobusnoma», Sa’diyning «Guliston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning « Mahbub ul - qulub», Montenning «Tajribanoma», Laroshfukoning «Hikmatlar», Gulxaniyning «Zarbulmasal» kabi amaliy axloqqa bag‘ishlangan asarlar ham o‘z mustahkam o‘rniga ega. Axloqshunoslikning boshqa falsafiy fanlardan farqi ham, o‘ziga xosligi ham undagi nazariya bilan amaliyotning omuxtaligidadir. Demak, «etika», «axloq» «xulq-atvor» tushunchalari bir-biriga yaqin, lekin ayni bir xil tushunchalar emas. Etika axloq va xulq-atvor to‘g‘risidagi fandir, axloq-odob, xulq-atvor esa u o‘rganadigan ijtimoiy hodisalardir. Etika fanining o‘rganish ob’ekti axloqdir. Axloq – ijtimoiy ongning maxsus shakli, jamiyat ma’naviy hayotining muhim sohasi. Etikaning predmeti axloq vujudga kelishi va taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari, uning mohiyati, tarkibi, tamoyillari va me’yorlaridir. Etika axloq vujudga kelishi va taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini o‘rganganligi sababli falsafiy fan bo‘lib hisoblanadi. Uni qadimdan «amaliy falsafa» deb atab kelganlar. Chunki falsafaning ontologiya, gnoseologiya, sotsiologiya, estetika, mantiq kabi boshqa sohalaridan farqli ravishda etika odamlarning o‘zlarini turli sharoitlarda qanday tutishlari, qanday qilib axloqiy bo‘lib borishi qonun-qoidalarini o‘rgatadi, ularning axloqiy munosabatlarini shakllantiradi. Etika axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o‘rganadi. «Axloq« so‘zi arabchadan olingan bo‘lib, insonning muomala va ruhiy xususiyatlari majmuini, fe’lini, tabiatini anglatadigan «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axloq« iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning tadqiqot ob’ektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo‘lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini - xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg‘otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo‘lmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakatlarni o‘z ichiga oladi. Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko‘y miqyosida ahamiyatli bo‘lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti- harakatlarning majmui. Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisidir.

Axloq deb jamiyatda kishilar o‘z xulq-atvorlarida, munosabatlarida amal qiladigan prinsiplar, normalar va qoidalar majmuiga aytiladi. Axloq – ijtimoiy hodisa, ijtimoiy ong, jamiyat ustqurmasi, ma’naviy madaniyatining maxsus shakli. U doimo ijtimoiy borliq, ijtimoiy-tarixiy shart- sharoitlar, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Shu bilan birga, axloq o‘z rivojlanishida nisbiy mustaqillik xarakteriga ham ega bo‘ladi. Axloqning tarkibini quyidagi qismlar tashkil etadi: 1. Axloqiy ong - vojiblik (luzumiylik), ezgulik, adolat haqidagi g‘oyalar, tasavvurlar, qarashlar, nazriyalar majmui. Axloqiy ong ijtimoiy borliqni, axloqiy munosabatlarni aks ettiradi. Axloqiy ongning tarkibini quyidagi shakllari tashkil etadi: axloqiy normalar, axloqiy an’analar, xulqlar, axloqiy odatlar, axloqiy marosimlar, axloqiy his- tuyg‘ular, axloqiy e’tiqodlar, axloqiy sifatlar, axloqiy qarashlar, axloqiy ideallar, axloqiy hukmlar. 2. Axloqiy munosabatlar – axloqiy norma va prinsiplar asosida kishilar o‘rtasida amal qiladigan aloqalar. 3. Axloqiy praktika (amaliyot) – axloq normalarining hayotda bevosita amalga oshirilishi, bajarilishi. Axloqning jamiyatda, inson hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati uning funksiyalarida o‘z ifodasini topadi: Regulyativ funksiya – eng asosiy funksiya bo‘lib, jamiyat a’zolari xulq- atvorlarini moslashtirish, boshqarishdan iborat. Baholash funksiyasi – axloq normalari va etika kategoriyalari orqali xulq- atvorlar to‘g‘risida hukm chiqarish (yaxshi-yomon, axloqli-axloqsiz, adolatli- adolatsiz, vijdonli-vijdonsiz va h.k.). Bilish funksiyasi – axloq ijtimoiy ong shakli sifatida ijtimoiy hodisalar, munosabatlar, kishilar xulq-atvorlarini bilib olishning muhim vositasi hisoblanadi. Tarbiyaviy funksiya – axloq inson xulq-atvorlari, irodasi va dunyoqarashini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Axloqning mohiyati va vujudga kelishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjuddir. Diniy-teologik nazariya (Platon, F.Akvinskiy, Avgustin, neotomizm) vakillari axloqni g‘ayritabiiy g‘oya, ilohiy ruh, xudo bilan bog‘lab qo‘yadi, uni xudo yaratgan deydi. Sub’ektiv idealistik nazariya (Kant, Max, Yum, neopozitivizm) axloqni shaxs ongi, aql-irodasi mahsuli deb qarab, uning ob’ektiv asoslari va ijtimoiy mohiyatini inkor etadi.

Biologik nazariya (Ch.Darvin, Sh.Leturno, K.Kautskiy) axloqning ijtimoiy mohiyati va ob’ektiv asoslarini inkor etib, uning oliy rivojlangan hayvonlar instinktidan iborat qilib qo‘yadi. Axloqning mohiyati va taraqqiyot qonunlarini ilmiy-materialistik etika to‘g‘ri tushuntirib bera oladi. Bu ta’limotga ko‘ra, axloq ijtimoiy hayotda, jamiyatda, insoniy munosabatlar doirasida vujudga kelgan va mavjud bo‘ladi. U ijtimoiy- tarixiy praktika, mehnat, ijtimoiy munosabatlar taqozosi ostida vujudga kelgan va taraqqiy etib bergan. Turli jamiyatlarda axloqning turli tarixiy shakllari mavjud bo‘lgan. Axloq taraqqiyotining bu tarixiy shakllari turli ijtimoiy-tarixiy davrlar, konkret jamiyatlar hayoti, ulardagi ijtimoiy guruhlar, sinflarga xos manfaatlar, munosabatlarni ifodalagan, ular uchun xizmat qilgan. Shuningdek, axloq normalari va prinsiplari barcha jamiyatlar, ijtimoiy guruhlar, umuman insoniyat uchun qadrli, qimmatli bo‘lgan umuminsoniy qadriyatlar, g‘oyalarni ham o‘z ichiga olib, rivojlantirib kelgan. Shu asosda axloqiy progress sodir bo‘lgan. Uning ob’ektiv mezoni bo‘lib shaxsning axloqiy yetukligi, uning erkin, ongli va ijtimoiy faol hatti-harakatlari hisoblanadi. Jamiyatning umumiy taraqqiyoti bilan bog‘liq holda axloqiy progress ham murakkablashib, boyib boradi. Axloq falsafasining hozirgi kunda umumjahoniy global muammolarni hal qilishdek muhim vazifasi ham borki, u haqda alohida to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Bu muammolardan biri, eng muhimi, sayyoramizda etosfera - axloqiy muhit davrini yaratish bilan bog‘liq. Etika axloq haqidagi bir butun ilmiy nazariya bo‘lib, u o‘z predmetini ijtimoiy munosabatlar bilan chambarchas aloqadorlikda tadqiq etadi, faqat axloqning paydo bo‘lishi va tarixiy taraqqiyoti qonuniyatlarini, funksiyalarini aniqlash bilangina cheklanib qolmay, balki ayni paytda axloqning ijtimoiy mohiyatini, kishilarning yurish- turishini axloqan tartibga solish qonunlarini va u orqali ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Etika qadim zamonlardan boshlab falsafaning tarkibiy qismi, hattoki uning yadrosi hisoblanardi. Filosoflar dunyoqarash muammolari (Bizni o‘rab olgan olamning o‘zi nima? Odamning shu olamdagi o‘rni qanday, odam dunyoni bila olishi mumkinmi, bilishning yo‘llari qanday va h.k.)ga javob berish jarayonida jamiyatda odam qanday yashamog‘i va faoliyati qanday bo‘lmog‘i kerak, uning ijtimoiy burchi, vazifasi nimadan iborat, insoniy turmush kechirishning normalari qanday bo‘lishi kerak va boshqa shu kabi savollarga ham javob topishga, ya’ni inson borlig‘ining eng muhim masalalarini hal qilishga uringanlar.

O'xshashlar

AXLOQ VA QADRIYATLAR FALSAFASI (ETIKA)
Erik Mariya Remark “Uch o‘gayni “ asarida urush va uning xalq hayotidagi achchiq izlari
JAMIYAT VA INSON FALSAFASI
JAMIYAT VA TABIATNING O‘ZARO TA’SIRI
Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi oʻrni va nufuzini ortib borishi.