logo

Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. 34v

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB
        Reja:
I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari.
II. Asosiy qism:
1. Leksik tahlil qilish metodikasi
2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash. 
3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash.
4.   “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili.
III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
1 Kirish.
            Yozuvchi     hamda     shoirlarning     asarlarini     o‘rganish,     til     va     adabiy     til
namunalari bilan  tanishish  imkonini  beradi.  Badiiy  adabiyot  tili  haqidagi  soha
tilshunoslikka   ham,   adabiyotshunoslikka   ham   oid   bo‘lib,   ikki   sohaning
kesishganidan   hosil   bo‘lgan,   lekin   ularning   har   ikkalasidan   ham   farqlidir.   Badiiy
asar   tilining   amaliy   xususiyati   uni   lingvistik     qahlil     qilishda     namoyon     bo‘ladi.
Asarni     lingvodidaktik     tahlil     qilish   usullarida,   uning   badiiy   tasvir   vositalarini
tahlil   qilishda   ko‘rinadi.   Badiiylik   san’atning   barcha   turlari   uchun   xosdir.
So‘zsan’ati   –   adabiyot asosida ham   badiiylik   yotadi.   Adabiy   asarlarda   hayot
hodisalari     o‘z  ko‘rinishida     emas,   ijodkorning     badiiy     tili     va     badiiy     mahorati
orqali   ifodalanadi.   She’r,   hikoya,   qissa, roman,   drama   va   shu   kabi   asarlarni
lingvistik  tahlil  qilish,  undagi  so‘zlarni  tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va
badiiy   til   darajasidan   qanchalik   foydalanganligini   bilish   mumkin.   Adib,     shoir
voqelikning     muayyan     ko‘rinishi,     kishilarning     holat,   harakat,     kechinmalarini
aniq     va     ta’sirchan     ifodalaydigan     so‘zlardan     foydalanadi.   Ushbu     so‘zlar
kishilarning  ongiga  ta’sir  etib,  ularda  hayotning  muayyan  voqeligi, 
insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi.
                  O‘zbek     tilshunosligida     badiiy     asar     tilini     o‘rganishga     qaratilgan     bir
qancha   kuzatishlar     natijasida     asosan     lingvistik     va     lingvopoetik     yo‘nalishlar
ajralib  turadi.
1. Lingvistik     yo‘nalish .     Tilning     muayyan     tarixiy     davridagi     holati,     ayni
holatga     mos   bo‘lgan   badiiy   xususiyatlar,   leksik,   fonetik   va   Grammatik
o‘zgarishlar,   tilning   hozirgi   holati   bilan   umumiy   va   farqli   holatlari   ilmiy
talqin   etish   maqadida   o‘sha   davrga   oid   adabiy-badiy   asarlarning   tili
o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni   maqsaddagi
tadqiqot     uchun     faqat     asasiy     dalil     bo‘lib     xizmat     qiladi.     Til     tarixini
2 tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana
sifatida rivojlanib kelmoqda. 
2. Lingvopoetik  yo‘nalish   badiiy  asar  tilini  o‘rganishning  asosiy  maqsadi
esa bulardan  ancha  farqlidir.  Bu  o‘rinda  uning  farqli  jihati  tilning  turli
vazifalarga   egaligidadir.   Tilshunoslikka   oid   zamonaviy   darsliklarda   asosan
uch va to‘rt vazifasi   keltirilgan. 
Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi:
Kommunikativ vazifa  –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi.
Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi.
Konstruktiv  –   fikrlarni  shakllantirish,  tartibga  solish  va  ifoda  jarayonini 
belgilab berish vasifasi.
Akkumulyativ   –  ijtimoiy  tajriba  va  bilimlarni  to‘plash,  saqlash,  tahlil  qilish, 
tahrirlash vazifalaridir.
                          Badiiy   asarni    lisoniy   tahlil   qilish   jarayonida   yozuvchining   tildan
foydalanish   mahorati   mahoratini   namoyon   etadigan,   emotsional-ekspressiv   ifoda
semalari qavariq holda  reallashgan  leksik  birliklarni  aniqlash  va  ular  adibning
badiy     –estetik   maqsadiga     qay     darajada     xizmat     qilgani     haqida     mulohaza
yuritish     kerak.     Buning   uchun   badiiy   asar   tilidagi   ma’nodosh,   shakldosh,   zid
ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va  arxaik  so‘zlar,  yangi  yasalmalar,  shevaga  oid
so‘zlar,  chet  va  vulgarizmga  oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men  badiiy  asar
tilini   tahlil   qilishda   Saida   Zunnunovaning   “So‘qmoqlar” qissasiga   to‘xtaldim.
Badiiy   asarni,   badiiy   nutqda   qo‘llaniladigan   so‘z va   so‘zvositalarining ma’no
xususiyatlarini   ifodadorlik   ko‘lamini   hisobga   olgan   holda   tahlil   qilish,     asarni
tahlil     qilish     bilan     bir     qatorda,     kitobxonlarning     badiiy     asardan     estetik   zavq
olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi.
Iboralarning semantik xususiyatlari:
3 Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan,
nutq   jarayoniga   shu   ko‘rinishda   kiritgan   til   egalari   xotirasida   imkoniyat   sifati
mavjud   bo‘lgan   til   birliklari   barqaror   birikmalar   deyiladi.   Voqeylikni   obrazli
tasvirlashda,   uni   kitobxon   ko‘zo‘ngida   aniq   va   ravshan   tasvirlashda   frazeologik
iboralarning   ahamiyati   katta.     Shu     o‘rinda     adibamiz,     Saida     Zunnunova     ham
“So‘qmoqlar”  qissasida iboralardan  samarali  foydalangan.  Barcha  birliklar  juda
topib     qo‘yilgan     o‘sha   vaziyat   va   bo‘lib   o‘tayotgan   voqeaga.   Bu   kabi   iboralar
so‘ztejash   va   so‘zma’nosini   aniq     lo‘nda     keltirishga,     yozuvchi     bilan     kitobxon
o‘rtasidagi     muloqot     jarayonini   osonlashtirishga   va   asar   mazmunini   yanada
teranlashtirishga yordam beradi.
Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili:
“Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq.
“Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq.
“Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik.
“Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq.
“Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq.
“Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq.
“Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida.
“Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq.
“Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq.
“Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik.
  “Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik.
“Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq.
“Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq.
4 “Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq.
“Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq.
“Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq.
“Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq
“Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq.
“Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq.
“Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq.
            Adibamiz,   tasvirga   muvofiq   iboralarni   qo‘llash   bilangina   kifoyalanmagan.
Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini
hisobga olgan holda qo‘llagan.
LEKSIKOLOGIYANI  O‘RGANISH  METODIKASI
Leksikologiya  (yunoncha  lexis  —  so‘z,  logos  —  fan,  ta’limot)  so‘zhaqidagi
fan     bo'lib   (uni     o'zbek   tilida   so‘zshunoslik   deb   ham     atashadi),   muayyan     tilda
ishlatiladigan     barcha   so‘zlar   shu     tilning     lug‘at     boyligini   tashkil   qiladi.
Tilshunoslikning   bu   bo'limi   so‘zva   uning   ma’nolarini   o‘rganish   bilan
shug‘ullanadi.     Shu   sababli,     leksikologiya   o‘quvchi   so‘zboyligini   oshirish   va
boyitishda   katta   imkoniyatlarga   ega.   Leksikologiyani     o‘rganish   jarayonida
so‘zning grammatik  hamda lug‘aviy,  o‘z va  ko'chma  ma’nolari,  bir  ma’noli  va
ko'p  ma’noli so 'z la r ,  m a ’no  k o 'c h is h  usullari,  m a ’n o d o sh ,  u y ad o
sh ,   zid ma’no li,   sh ak ld o sh ,   talaffuzi   y aq in ,   m a ’nosi   farq   q iluvchi
paronim     so‘zlar,     umumxalq     ko'p     ishlatadigan     va     kam     ishlatadigan   so‘zlar,
tarixiy,  shevaga oid,  yangi  paydo bo‘lgan  va eskirgan,  kasb-hunarga oid so‘zlar,
atamalar,  ibora va tasviriy ifodalar kabi  hodisalar bilan  tanishiladi.
Talabalar   nutqning   go‘zalligi,     izchilligi,   ta'sirchanligi   asosan     ularning   lug‘at
boyligi     bilan     bog`liq.     Boshlang‘ich     sinflardan     boshlab     akademik   litsey     va
kasb-hunar     kollejlarigacha     bo’lgan     davrda     O‘quvchilar   o‘rganadigan     so‘zlar
5 lug‘ati     kengaytirilib     boriladi.     Bunda     bir     qator   xususiyatlar   e’tiborga   olinadi.
Xususan:
—     so‘zlarning   amaliy   ahamiyati,   ya’ni   butun   ta ’lim jarayoni   uchun ma’rifiy
ahamiyatga ega bo‘lgan so‘zlar;
—   so‘zlarning   amaliyotda   qo‘llanish   darajasi,     uning   muntazam   yoxud   alohida
holatlardagina qo‘llanishi;
—   so‘zma'nosining   to'la   tushunilishi,     o‘rinli   va   nutqiy   vaziyatga   mos   ravishda
ishlatilishi nazarda tutiladi.
                      So‘zning     o‘z   va     ko'chma     ma’nosini     o‘rganish     usullari     mavzusini
o‘rganish jarayonini  tahlil  qilib  ko‘ramiz:  
Topshiriq :     quyidagi   gaplarni   o‘qing.   O‘zva   ko'chma   ma’noda   kelgan   so‘zlarni
ajrating.
Me’mornikida bir yorqin yulduz o‘syapti, u – Badia
Havo ochiq, yulduzlar yorqin  nur sochmoqda
Hovlimizda bir gul bor, uning ismi – Zulxumor
Har o`zbekning hovlisin, Gilam kabi gul bezar.(A.Suyun)
I-topshiriq.  Berilgan gaplardagi gul, yulduz so‘zlarining ma’nolarini aniqlang.
Namuna:     1-ustunda     berilgan     gaplardagi     yulduz,     gul     so‘zlari     qiz,   farzand
ma’nosini   beradigan   ko'chma   ma’noda   qo‘llanilgan.     2-ustundagi   mazkur   so‘zlar
esa o 'z ma’nosida qo‘llangan.
        Demak,  bir  xil  shakldagi  so 'zlar  ikkinchi  tur  ma’noda  ham qo‘llaniladi va
mazkur holatni so‘zning ko'chma ma’nosi deb yuritiladi.
        2-topshiriq.  Gapdagi gul va yulduz so‘zlarining uyadoshlarini toping.
6 Nannina:  gul  —  atirgul,  chinnigul,  gulsafsar,  bo'tako'z;  gul-qiz, farzand,  ona,
ayol.     singil;     yulduz-sayyora.     Yer,     Oy,     Quyosh,     Mars,   Yupiter,     Neptun   ,
yulduz-qiz,  g o‘zal  qiz,  tarbivali,  aqlli,  ilmli qiz...v.h.
            Bu     kabi     o‘yin-topshiriqlar     o‘quvchilardagi     mantiqiy     tafakkurni
rivojlantiradi,     mustaqil     mushohada   malakasini   chuqurlashtirishga,   so‘zboyligini
oshirish va boyitishga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
            “Izchil   kurs”ni   o‘rganishda   —   o‘zva   ko'chma   ma’noli   so‘zlar   orasidagi
ma’noviy     munosabatlar,     ma’no     guruhlari     (uyadosh,     ma'nodosh,     zid   ma’noli
so‘zlar   kabi)ning   ko‘chma     ma’noda     qo‘llanishi     ustida     ishlash,   til     sathlarini
bog‘lab  o‘rganish  orqali  lug‘at  xazinasini  oshirish  va boyitishga imkon beradi.
Ona     tili     mashg‘ulotlarida     berilgan     mashqlardagi     so‘zlarning     o‘z   va   ko'chma
ma’nolari ustida ishlanadi.
Bog‘larga  namozgar salqini  tushdi,
Gullar ham  bargini qayirdi  asta.
Oftob  ham  suv  ichar  tog 'lardan pastda,
Loladek  qip-qizil o‘t-shafaq  o‘chdi. (U.Nosir)
Ushbu   satrlarda   yasama   go‘zallik   yo‘q,   tun   bilan   kunning   o'zaro almashish
daqiqalariga   xos   belgilami   payqab,     tuyib,     ко‘rib,     kun   botishi   bilan     salqin
tushishini     nozik     badiiy     bo'voqlarda,     ko'chma     ma’noda   tasvirlanadi:     “Oftob
ham    suv   ichar    tog‘lardan    pastda...” ,   "Loladek qip-qizil    o't-shafaq   o'chdi...”
kabi.   Matn     ustida     ishlash     mashqlaridan     so'ng,     o‘quvchilarda     mustaqil
mushohada  malakasini  hosil  qilish  uchun  quyidagi  topshiriqlardan foydalanish
mumkin.
1-topshiriq.   Hayvon,   qush   va   o‘simlik   nomlari   ro‘yxatini   tuzing.     Har   bir   so‘zni
o‘zma’nosida va ko'chma ma’noda qo‘llab, so‘zbirikmasi va gaplar  hosil  qiling.
Namuna:
7 1 -ish.  Burgut,  arslon,  qaldirg‘och,  sher,  lochin,  ohu,  kiyik...v.h.
2-ish.  Burgutning  qanoti,  arslon  n a’rasi,  qaldirg‘ochlar  qo‘shig‘i, hurkak kiyik.
sherning  yuragi...v.h.
3-ish.  Bizning shirin  uyqumizni arslonlarning n a’rasi buzdi. Burgutning qanotlari
parvoz   paytida   salkam   ikki   metrga   boradi.   Arslon   tongda   ko'zini   ochdi.Uni
qaldirg‘ochlar galasining vijir-vijiri bezovta qilgan edi.
2-topshiriq.  Hosil  qilingan so‘zlarni  ko'chma  ma’noda  qo‘llab,  gap tuzing.
1-ish.
Arslon,   sher,   kiyik,   qaldirg‘och,   Bobur,   qarchig‘ay,   burgut,   lochin   dek   bola,
Shoira  ohudek qiz, gul, to‘ti
2-ish.  Gaplarni kengaytiring.
Namuna:     Bobur   —   qarchig‘aydek   yigit.     Shoira   -   ohu   ko'zli,   kiyikdek   chaqqon
qiz;   Arslon   va   sherlar   o‘rmon   va   tog‘larda   yashaydilar.   Lochinning   ko‘zlari
nihoyatda   o‘tkir bo‘ladi. O‘quvchilar hayvon va qush nomlari orqali insonga xos
bo‘lgan   salbiy   va   ijobiy   xususiyatlarni   tavsiflash   bilan   o‘zbilimlarini
mustahkamlaydilar. 
Ular   shaxsni   qanday   baholash   va   tavsiflashni  so‘z birikmasi  yoki  gap qurish
orqali  izohlaydilar. Topshiriq javoblari baholangach, madaniy va yovvoyi o‘simlik
nomlari, poliz  ekinlari,  uy-ro‘zg‘or  nomlari  kabi  uyadosh  so‘zlardan  lug‘atlar
tuzish;  ularni  o‘z va  ko‘chma  ma’noda  qo‘llab,  gaplar  qurish,  matn yaratish,
so‘zlar     ko'chma     ma’noda     ishlatilganda,     qanday     ma’noni   anglatayotganini
tushuntirish     talab     etilsa.     bolaning     ijobiy     tafakkur   doirasi   kengayadi,   so‘zlash
mahorati rivojlanadi.  Bunda, ayniqsa, badiiy asarlarga  tayanish  yaxshi samaralar
beradi.     O‘quvchilar   e’tiborini     so‘zma’nolarining   doimiy   yashash   joyi   —   nutq
jarayoniga qaratish nihoyatda zarur
SO‘ZLARNING  SHAKL  VA  MA’NO MUNOSABATLARIGA  KO‘RA  TURLARI
8          Tilimizda ayrim so‘zlar o‘zlariga xos xususiyatlariga ko‘ra ma’noviy, shakliy,
ma’no jihatdan o‘xshash yoki zidlanishni bildiradi.   Shunga ko‘ra ular   shakldosh,
ma’nodosh.     zid     ma’noli     va     paronim     so‘zlar     kabi   guruhlarga   bo‘linadi.
So‘zustida   ishlash   jarayoni   murakkab   va   ko‘p     qirrali.     Shunga   erishish   lozimki,
o‘quvchi   yangi   va   notanish   so‘zga   e’tiborsiz   bo‘lmasin.     Uning   ma’nosini
anglashga,  zarur  paytlarda  o‘z nutqida  qo‘llashga  harakat qiladigan bo‘lsin.
Ma’nodosh  so‘zlar  (sinonimlar)   ustida  ishlash  usullari
Hozirgi     o‘zbek     adabiy     tilida     sinonimiya     hodisalari     va     uning     nutqiy
amaliyotini  o‘rganish  uchun  maktab,  akademik  litsey  va  kasb-hunar kollejlari
hamda oliy ta’lim amaliyotida xilma-xil shakl va usullar mavjud. Ularning orasida
eng   keng   tarqalganlaridan   biri   sinonim   so‘zlar   qatorini   hosil   qilishdir.     Buni
o‘quvchi va talabalar mustaqil   ravishda bajarishadi. O‘quvchining   dunyoqarashi,
tasavvur     doirasi,     tayyorgarlik     darajasiga   qarab,     bu     qatorlar   ancha   mukammal
yoki     ixcham   bo'lishi     mumkin.   O‘quvchilar     sinonimik     qatorlami     tuzish
jarayonida  yangi  so‘zlami o‘zlug‘at bovliklari sirasiga kiritadilar. Shu bilan birga,
hozirgacha   nisbatan   karri     ishlatiladigan   so‘zlarning   faollashishiga   ham   zamin
yaratiladi.   Bu   xildagi   ko'nikma   va   malakalarni   shakllantirish   va   takomillashtirish
uchun:   berilgan   so‘zlarga   sinonimlarni   tanlash;    tegishli    matndan, darslikdagi
mashqlar     yoki     badiiy     asarlardan     sinonim     so‘zlarni     ajratib   yozish;     sinonim
so‘zlar     asosida     saylanma     diktant     o'tkazish;     har     bir   sinonim   so‘zning   ma’no
nozikliklarini izohlash kabi mashqlar bajarilishi mumkin. Eng  oxirgi  turkum dagi
vazifalar     talabalarning     yangi     so‘zlarni   o‘rganishlari   va   o'zlashtirishlarida   eng
ko'p   darajada   yordam   beradi.     Bu   jarayondagi   mashqlarning   turlari   juda   rang-
barang bo'lishi mumkin.  Ular orasida  sinonimik  qatordagi  barcha  so‘zlar  uchun
umumiy   bo'lgan ma’noni   topish   asosiy   o‘rin   tutadi.   Masalan,   jahl,   achchiq,
g‘azab,   qahr.     zarda     so‘zlarini     ko‘raylik.     Bularning     hammasini     birlashtirib
turadigan  bosh  ma’no  nojo‘ya  xatti-harakat  yoki  hodisaga  nisbatan qo'zg‘algan
kuchli darajadagi his tuyg‘u va   uning   ifodasidir. Mazkur   so‘zning   ma’nolarini
aniqlashda  “O'zbek  tilining  izohli lug‘ati”dan  foydalanish  mumkin:
9 achchiq  —  qahr.  jahl;  zarda.
zarda — ko'chma: jahl,  g‘azab,  zug‘um.
qahr  —  qattiq  achchiqlanish  holati;  g‘azab.
g‘azab  —  kuchli  darajada  nafratlanish,  achchiqlanish  hissi,  qahr, jahl.
                          Keyingi     bosqichda     shu     qatordan     barcha     so‘zlar     uchun     umumiy
bo'lganlarini (jahl. achchiq),  ulardan belgining darajasi nisbatan kuchli va   yuqori
bo'lganlarini  (g‘azab,  qahr)  ajratish  mumkin  bo‘ladi. Ushbu  qatordagi so‘zlarni
ma’noning kuchayib borishi yoki pasayib borishi  yo‘nalishida joylashtirib  chiqish
ham     topshiriq     sifatida     yaxshi   samara     beradi.     Bunda     ham     o‘quvchilar     so‘z
ma’nolari     ustida     bosh   qotirishadi,     natijada,     mazkur   so‘zlarning   ular   ongida
mustahkamlanib, nutqlarida faollashib qolishiga imkon yaratiladi.
                        Sinonimlar     ustidagi     ish   jarayonida   o‘quvchilar   so‘zlarning     faol   yoki
passiv    darajadagi    iste’molini    ("barvasta”    oddiy   nutqda   juda   kam  ishlatiladi,
“gavdali”     esa     juda     faol     qo‘llanadi),     ularning     muayyan   yo‘nalishdagi
chegaralanishini   (“norg‘ul”   asosan   yosh   yigit   kishilargagina   nisbatan   qo‘llanadi),
ayrim hollarda   ularning emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lishini    (“barzangi”   asosan
salbiy     ma’no     tashiydi)     anglab     yetishadi.   Bu   sinonimlarni   nutq   jarayonida
qo‘llash orqali ham o‘quvchilarning sinonim  so‘zlarga  bog‘liq  bilim,  tushuncha,
ko‘nikma     va     malakalarini   takomillashtirish     imkoniyatlari     bor.     Ular   nutq
jarayonida     bir     so‘zning   o‘rniga   boshqasini   qoMiab   bo'lmasligini,     bordi-yu,
qo‘llanganda     ham   u   yerdagi     ma’noning     boshqacha     noziklik   bilan   yuzaga
chiqishini  amaliy jihatdan  sezib  olishadi,  ko‘rishadi. Sinonimlar  ustidagi  ishlar
o‘quvchilar  nutq  bovligini  oshiradi, ularning bitta ma’noni ifodalashdagi ortiqcha
takroriylikdan   qutulishlariga   imkon   beradi,   fikrni   nisbatan   aniq,     lo'nda   va   tiniq
ifodalashga   o‘rgatadi.   Shunig   uchun   ham   bu   jarayonda   badiiy   adabiyotlarga
ko'proq   murojaat   etish,     o‘quvchilarning     bevosita     izohli     lug‘atlar     ustida
ishlashlarini   rag‘batlantirish   maqsadga   muvofiq   bo'ladi.   So‘zlarning   shakl   va
ma’no   munosabatlariga   ko'   ra   turlari   ustida   ishlashda   ma’nodosh     so‘zlar
10 guruhlarini     o‘rganish     muhim     ahamiyat     kasb     etadi.   Ma’nodosh   so‘zlar   —
tilimizning   leksik   boyligi.     Undan   qancha   o‘rinli   foydalanilsa,     fikrni     ravon,
go‘zal     ifodalash     imkoniyatlari     shuncha   kengayadi.   so‘zdan   to‘g‘ri   va   samarali
foydalanish   malakalari   shakllanadi.Og‘zaki     hamda     yozma     nutqni     ma’nodosh
so‘zlar   bilan   boyitishda so 'zlarni   quyidagi   leksik   ma’no   guruhlariga   ajratish
usullaridan foydalanish  mumkin.
1-topshiriq.   Istamoq,     kengashmoq,     so   'ram   o   q   ,     salomlashmoq,   xohlamoq,
maslahatlashmoq,     fikrlashmoq,     orzu     qilmoq,     sog‘inmoq,   ko‘rishmoq,
omonlashmoq,  ahdlashmoq.  salom-alik  qilmoq  kabi ma’nodosh  so‘zlarni leksik
ma’no guruhlariga ajrating:
—    istamoq,  xohlamoq,  orzu  qilmoq,  sog‘inmoq;
—    maslahatlashmoq,  kengashmoq,  fikrlashmoq,  ahdlashmoq;
—    salomlashmoq,  so‘rashmoq,  ko‘rishmoq,  omonlashmoq,  salom-alik qilmoq...
2-topshiriq.   Ma’nodosh     so‘zlarni     ma’lum     bir     belgining     oshib     yoki   kamayib
borishi  (so‘zning  ma’no  darajalari)  bo‘yicha  tartib  bilan joylashtiring:
—    hujra,  xona,  kulba,  uy,  koshona,  saroy,  qasr,  qal’a;
—    tuzuk,  durust,  yaxshi,  ajoyib,  a’lo...
                Yoshlarni     mustaqil     fikrlashga,     leksik     ma'no     belgilarini     farqlashga
yo‘naltiradigan     bunday     topshiriqlarni     bajarish     gapda     so‘zning     o‘rnini
aniqlashni     osonlashtiradi,     undan     sharoitga     mos     ravishda     foydalanish
imkoniyatini  yaratadi.
3-topshiriq.  Berilgan so‘zlarga  leksik  ma'nosi  yaqin  so‘zlardan qator   hosil  qiling:
gulzor, gumon,  sezgi...  Ularni ma’no darajalanishiga qarab joylashtiring:  gulzor,
gulbog‘,  guliston,  gulshan,  chaman,  chamanzor, bog:-u  bo‘ston...  v.h.
  Har     bir     so‘zga     namunadagidek     qatorlar     hosil   qilingach,     so‘zlarning     oshib
borayotgan  ma’no  ко‘1 ami  quyidagicha tasnif qilinadi:
11 —     “gulzor”   so‘zining   ma’no   darajasi gulbog‘   so‘zining   ma’nosidan (ko‘lami)
torroq,  chunki  “gulzor”  deganda,  gul  ekilgan joy  ma’nosi anglashilsa,  gulbog‘
deganda,  gul  va  manzarali  butalar  ekilgan  joy tushuniladi.  “Gulbog‘” so‘zida
ma’no kengayishi hodisasi ko‘rinadi;
—     “guliston”   so‘zining   ma’no   ko‘lami   gulzor va   gulbog‘dan   ko‘ra kengroq,
ya’ni  unda  gullar  vatani  (diyori,  mamlakati)  ma’nosi  bor. Lekin  mazkur  so‘z
umumiste’moldagi   so‘z bo‘lib,   “guliston”da “chaman”   so‘zida   anglashiladigan
badiiy     ko'tarinkilik,     b   o‘yoqdorlik   ko‘rinmaydi.   Shuning   uchun   guliston   so‘zi
gulshan, chaman so‘zlaridan pastroqda turadi.
4-topshiriq. Gapdagi  m a’lum  bir  so‘zni  uning  ma’nodoshi  bilan almashtiring.
Namuna:     0   ‘zbekistonimiz     (Respublikamiz,     yurtimiz,   o‘lkamiz,     diyorimiz,
mamlakatimiz...)    kun   sayin    chiroyli    (ko‘rkam, obod,   go‘zal,   suluv...)    bo‘lib
bormoqda.
5-topshiriq.   Berilgan     gap     yoki     m   atndagi     ajratilgan     so‘zlarga   ma’nodosh,
uyadosh,  zid  ma’noli  so‘zlar  topib,  ularni  o‘zgartiring. 
Kulgi-yu  tabassum hamrohing b o‘lsin,
Sen  kulsang,  qalbing  ham  qo‘shilib  kulsin,
Yaratgan  riyodan  uzoqroq qilsin,
Tabassum  botiniy nurdan dalolat.  (T.Z.)
Namuna:  hamrohing,  qalbing,  riyodan,  botiniy  nur...
1.     Ma’nodoshlar     —     hamrohing,     yaqining,     sheriging,     yo‘ldoshing,
mahraming...v.h.
Uyadoshlar:     ham   rohing     —     sheriging,     q   o‘shning,     hamdarding,   homiying,
tanishing,  ulfating...v.h.
Zid  ma’no:  hamrohing  —  raqibing,  dushmaning,  yoving...v.h.
2.  Ma’nodoshlar:  qalbing,  ko‘ngling,  yuraging...v.h.
12 Matn     ustida     ishlash:     M   atndan     m   a   ’nodosh     so‘zlarni     ajrating,   guruhlang,
ularga   zid     ma’noli   so‘zlar   tanlang.     Topgan     so‘zlaringizdan   foydalanib,
so‘zbirikmasi     hosil     qiling.   “...Kulgi-yu   tabassum     Ollohning   insonga   bergan
betakror   marhamatidirki,     bu     xislat     na     hayvonot     dunyosida,     na     parranda-yu
darrandalarda uchraydi.  Inson  qiyofasidagi shodmonlik  belgisi faqat insongagina
xos. Kulgi-yu tabassum bebaho gavhardir, inson qalbining yuzdagi aksidir.
1-ish. kulgi  —  yig‘i  marhamat  —  malomat,  la’nat
tabassum — jahl  xislat  —  fe’l,  badfe’l
xursandlik — xafalik  fazilat  —  xulq-atvor
shodlik — g‘am  n e’mat  —  falokat,  balo-qazo
O‘quvchilaming   bu   sohadagi   bilim   va   malakalarini   yanada   kengaytirish   uchun
quyidagi  o‘quv-topshiriqlardan  foydalanish  mumkin:
—     Matndagi     yangi     yoki     sizga     tanish     bo‘lmagan     so‘zni     belgilang,   uning
ma’nosini  izohlang;
—   matnda   ajratilgan   o'z   va   ko'chma   ma’nodagi   so‘zlarning   uyadosh   va
ma’nodoshlarini toping;
—   ma’nodosh so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo'lgan ma’noni belgilang.
—    ma’nodosh  so‘zlarning  ma’no  nozikliklarini  aniqlang.
—     ulardan   foydalanib,    matn    yarating.    Ma’nodosh     (sinonim)     so‘zlar   qatorini
tuzing.   Bunda     darslikdagi     muayyan     mashqda     berilgan     so‘zga     o‘quvchilar
ma’nodosh   (sinonim)   so‘z izlashadi.   Bunday   mashqlar   uchun   o‘quv materiali
sifatida   adabiyot   darsligiga   murojaat   etish   mumkin.   Ma’nodosh     so‘zlarni
o‘rganish     yuzasidan     bajariladigan     ijodiy-nazorat     ishlarining     yana     bir     turi
saylanma     diktant     tarzida     o'tkazilishi   mumkin.     Bunda     matn     o‘qiladi,     undan
faqat     (sinonim)     ma’nodosh   so‘zlargina     ko'chirib     yoziladi,     agar     o‘qituvchi
lozim  topsa,  eshitib yozilgan ma’nodoshlarga shakldoshlar,  zid  ma’noli so‘zlar,
13 uyadoshlar   tanlash,   ular   vositasida   so‘zbirikmasi     hosil   qilishga   qaratilgan
qo‘shimcha   mustaqil     ishlardan   biri   topshirilishi   mumkin.   Ma’nodosh   so‘zlar
ustida   ishlashning   shakl   va   usullari   nihoyatda   xilma-xil.     Ularning   eng   keng
tarqalganlarini   talabalarga   eslatish,     mavzuga   oid   ijodiy   va   mustaqil     ishlar
bajarish,   nazorat   testlari   tuzish   va   ularni   guruh   oldida   himoya   qilish   o   'ta   foydali
o‘quv   topshiriqlaridan   hisoblanadi.   Bunday   ijodiy-amaliy   ishlar,     og‘zaki     nutqni
ma’nodosh  va  uyadosh so‘zlar bilan boyitishda muhim o‘rin egallaydi.
Zid  ma’noli  so‘zlar  ustida  ishlash
              O‘quvchilar  so‘zboyligini  oshirishda  zid ma’noli  so‘zlar  ustida  ishlash  ham
katta     ahamiyatga     ega.     Ular     nutqqa     alohida     aniqlik,     ifodalilik,   ta’sirchanlik
bag‘ishlaydi.  Ulardan foydalanish usullari xilma-xil:
—    Berilgan so‘zlarga zid  ma’noli so‘zlar tanlash:  katta  -  ...,  xursand-  ...  ,  tez -
...  ,  xunuk -  ...  ,  oq -  ...  ,  olmoq -  ...  ,  kelmoq -  ...  kabi.
—    zid  ma’noli  so‘zlarning  ma’nosini sharhlash;
—     kecha-kunduz.     oq-qora,     yosh-qari,     katta-kichik     kabi     juftliklar   ma’nosini
aniqlash,  ular  ishtirokida  gap  tuzish  va  matn  yaratish  kabi amaliy  ishlar bilan
shug‘ullanish,  o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishga samarali yordam beradi.
Nutqni   zid   ma’noli   so‘zlar   bilan   boyitishda   xalq   maqollarining   o'ziga   xos     o‘rni,
vazifasi  bor.  O‘quvchilar  “O'zbek  xalq  maqollari”,  “Aql aqldan  quvvat oladi”,
“So‘zko‘rki — maqol”  kitoblaridan zid  ma’noli so‘zlar ishtirok etgan maqollarni
ajratadilar va ma’nosini sharhlaydilar.
Masalan:  “Yaxshidan  yetar  sharofat,  yomondan  yetar  kasofat” ,  “Do'st  achitib
gapirar,     dushman     kuldirib”   ,     “Yaxshilardan     hargiz   chiqmas     yomonlik,     asli
yomon   bo'lsa,   kutma   omonlik”,  “Yomonga bosh bo'lguncha,   yaxshiga yoidosh
bo'l”,     “Yomondan   qoch,     yaxshiga   quloch     och”     kabi     maqollar   ma’nosini
sharhlash,     ma’lum   bir   mavzuga   oid     maqollar   topish   va     yozish   ham   qiziqarli,
ham   samarali     usullardan   biridir.   Berilgan   ma’nodoshlarga   zid   munosabatda
14 bo'ladigan qator hosil qilish ham  so‘z boyligini  oshirish,  gap  tuzish  malakasini
mustahkamlashda,   nutqda     gap     ma’nodoshligi     hodisalaridan     foydalanishda
yaxshi  samara beradi.
         Namuna:  Bu ertakni barcha o‘qishi kerak.  — Bu ertakni katta-kichik o‘qishi
kerak.   Turmush g‘avg‘olaridan xabardor.   — Turmushning issiq-sovug‘ini bilgan
kabi.
                Zid     ma’noli   so‘zlar   ko'proq   sifat     va     ravish   so‘zturkumlaridan   hosil
bo'ladi.Ular  so‘z birikmasi  tarkibida:  baland  bino  —  past  bino;  oq marmar  —
qora  marmar  kabi;
—     butun    bir    birikmada:     baland    bo‘yli,    semiz,    keksa     ayol    —    past   bo‘yli,
oriq,  yosh  ayol;  qalin  muqovali  (jildli)  katta  kitob  —  yupqa muqovali  (jildli)
kichik  kitob  kabi;
—     ba’zi birikmada   zid   ma’noga   ega   bo'lgan so‘z boshqa birikmada aynan shu
ma’noni bildirmasligi ham mumkin.  Solishtiring: qalin daftar
-  yupqa  daftar,  ammo  qalin  soch  -  yupqa  soch  ernas,  siyrak  soch; issiq  havo
-   salqin   havo,   ammo   issiq   suv   —   salqin   ichimlik   emas, sovuq   yo   muzdek
ichimlik     kabi;     —     so‘z   zid     ma’noli     juftiga     ega   bo'lmaganda,     yasovchi
qo‘shimchani     qo‘shish     bilan     zid     ma’noli   tushunchalarni     ifodalash     usulidan
foydalanish   orqali   so‘z boyligini oshirish mumkin:   ma’noli-ma’nosiz,   bema’ni-
bama’ni     kabi.   Zid   ma’noli   so‘zlarning   ma’nosi,   tuzilishini   bilish   —   narsa   va
hodisalar orasidagi   farqni   to 'g 'ri ajrata   ohsh   imkonini beradi.   So‘zning   shakl
va   ma’nolarini     belgilashda     ayni     bir     so‘zning     ma’nodoshlari     va     zid
ma’nolilarini     kontekstda     qiyoslash     ham     talabada     ijodiy     tafakkurni
rivojlantirishga   katta   yordam   beradi.     Sovuq,   issiq   so‘zlari   ham   o'ziga   xos
shakldoshlari va zid ma’nolilariga ega:
—    issiq  havo  —  sovuq  havo,  qaynoq  suv  —  muzdek  suv,  qaynoq hayot  —
sokin     hayot,     tinch     mamlakat     —     notinch     mamlakat,     xushxabar     —     noxush
xabar  ..v.h.
15                 Shoir   va   yozuvchilar   voqelikni,   narsa-hodisalarning   xususiyatlari,sifatini
bir-biriga   qarama-qarshi   qo‘yib   tasvirlashda   zid   ma'noli   so‘zlardan   unumli
foydalanadilar.
Bor ekan dunyoda issiq  va  sovuq,
Bor ekan dunyoda saxiy  ila  suq,
Bor ekan dunyoda  nur va  koianka,
Shoirga  muhtojdir el-elat,  o‘lka!  (Shuhrat)
(Bunday  zid  qo‘yish  usuli  mumtoz  adabiyotda  tazod  san’ati  deb yuritiladi).
        Nazmiy  matnlarning  lisoniy  tahlili  ustida  ishlash  ham  talabaning mustaqil
ilmiy  mushohada  yuritish,  fikrni  mantiqli,  to‘g‘ri  va  ravon ifodalash,  aytilgan
fikr     yuzasidan     hukm     va     xulosalar     chiqarish   malakalarini   mustahkamlaydi,
mumtoz adabiyot javohirotlarini anglash, undan   sharqona  m a’naviyat   va   axloq
tariqatlarini     tuyish,     adabiy     til   sehridan     zavqlanish,     fikr     ifodasida     she’riy
san’atlardan  foydalanish imkoniyatini  yaratadi:
                        Quyida   berilgan   she’mi   she’r   san’ati   yuzasidan   tahlil   qiling.   She’r
vazni,  qofiyasi,  qaysi san’atga xosligi,  unda yashirilgan ismni aniqlang.
Komil-u,  kamtar,  sabmi  ahli  ziyodin  o‘rgangan,
Aql ila axloqni Kaykovus bobodin o‘rgangan.
Rag‘bati  bisyor,  tasavvufdan  kelib  so‘z aytadur,
Dm ila andishani ustoz Omondin o‘rgangan.
Mas’ul  ul  aytqon  so‘zig‘a,  do‘st-u.  ayol-u  ahlig‘a,
Jism-u jon,  dunyo tavakkal ota-ona mahrig‘a.
Otani  e’zoz  etib,  tuzdi  devon  farzandi  xush,
Ne  ajab,  qo‘l  ursa ul  ilm-u lison  tahririg‘a.
16 Nazmiy  matn  ustida  ishlash  uchun  topshiriqlar:
1-topshiriq.     Berilgan     nazmiy   matnda   ajratib   ko‘rsatilgan   so‘zlarning
ma’nodoshlarini toping.  Ular bilan  so‘zbirikmalari hosil qiling.
2-topshiriq.     Matndagi   zid   ma’noli     so‘zlarning   ma’nosini   sharhlang.   Ular
ishtirokida  gaplar tuzing.
3-topshiriq.     Ko‘chma     ma’noda     ishlatilgan     so‘zlarni     o‘z   ma’nosida   qo‘llab,
gaplar tuzing.  Kichik  matn yarating.
              Ko‘rinadiki,     zid     ma’noli     so‘zlami     so‘zlovchi     nutqqa     kontrast     —
ekspressiv   bo‘yoq   beruvchi     vosita   sifatida   o‘rganish     o‘zbek   tili   o‘qitish
metodikasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Shakldosh  so‘zlar ustida  ishlash
            Har   bir   til     lug‘atida     tovush(harf)lar   tarkibi     va     yozilishi   jihatdan     bir   xil,
ammo  ma’nosi  har  xil  so‘zlar  —  shakldoshlar  mavjud.  Ular ma’nolariga ko‘ra
turli buyum, voqea-hodisa, tushunchalarni anglatadi. 
Ko‘pincha,   tovush   tarkibiga   ko‘ra   shakldoshlar    bilan   ko‘p   ma’noli so‘zlarni
ajrata   olmaslik   hollari   uchraydi.   Ayrim     so‘zlar   o‘zlarining     asl     ma’nolaridan
boshqa   ma’nolarga   ham   ega   bo‘ladi.     Chunonchi,     inson   organizmidagi   a   ’zo
nomlari:  bosh,  ko‘z,
qosh,  yuz,  burun,  o g‘iz,  til,  q o‘l,  oyoq,  quloq.. v.h.  lar  o‘zining  asosiy 
leksik   ma’nosidan   tashqari   ko‘chma   ma’nolarda   ham   ishlatiladi;   ularda   ichki
ma’no   “ip   ”     lari   saqlanadi.   Masalan:   bosh   —   organizmning   bosh   qismi   —
boshqaruvchi   ma’nosini   anglatadi     va     xuddi     shu     ma’no     boshliq,     boshqarma,
bosh  maqola,  s o‘zboshi,  yo‘l boshi,  suv boshi,  ish  boshi,  bir bosh  uzumkabi
so‘zbirikmasi   va   qo‘shma   so‘zlarda   saqlanadi.   Natijada,     lug‘atimiz     tarkibida
shakli     bir,     ma’nosi     turlicha     so‘zlar   paydo   bo‘ladi.     Shakldoshlik   va   ko‘p
ma’nolilik   orasida   farq   ham   mavjud:   shakldoshlarda   so‘zma’nolari   bir-biriga
o‘xshamaydi.
17 ko‘k  —  o‘simlik,  rang,  osmon,  motam  libosi;
olma  — daraxt,  meva,  buyruq fe’li kabi.
Keldi  bahor,  pishdi  tut  (meva),
Tut  yesang,  shunday  ish  tut  (qil),
Chug‘urchiq  kelishin  kut,
Bekorga sinmasin tut  (daraxt).
Ushbu  tuyuqda  tut  —  meva,  ish  tut  —  ish  qil  —  buyruq fe’li,  tut  — mevali
daraxt turi  ma’nolarida  ishlatilgan  va  mazkur so‘zlar nutqning ravon,  qiziqarli,
ta ’sirli bo‘lishiga xizmat qilgan.
—   ko‘p ma’noli so‘zlarda so‘zma’nolari bir-biriga yaqin va aloqador bo‘ladi:  ko‘z
—   ko‘rish   a’zosi,   uzukning   ko‘zi,   derazaning   ko‘zi, taxtaning   ko‘zi,   ishning
ko‘zi  kabi;
—     shakldoshlarning     uslubiy     jihatdan     nutqda     ikki     xil     anglanishi   tushuncha
doirasini     kengaytiradi:   yuragiga   o‘t   tushdi   —   ynragi   yondi.   Nutqda   bir   o‘rinda
so‘z,     ikkinchisida   so‘zbirikmasini     qo‘llash   bilan   so‘zo‘yini   yuzaga   kelishi
shakldoshlarda ham  mavjud:
1.  Sotuvchi do‘konda  qirq uslub o‘ylar,
Savdoda bo‘y —  endan  qirqishni o‘ylar.
“Qing‘irlik  qilmagin!”  —  degan  kishining 
Darhol qadamini qirqishni o‘ylar.  (Gazetadan).
Yoki  2.  Deydilarki,  kungaboqar umr bo‘yi  kunga  boqar.
Yuqoridagi   birinchi   to‘rtlik—   tuyuqda,   qirq   ish—'‘son   o t” ,   miqdor: qirqish
—     fe’l,     kesish,     qisqartirish;     qadamini     qirqish     —     haydash   ma’nolarida
ishlatilgan. Ikkinchi    matnda   kungaboqar    —   ot,   o‘simlik,   hamda   ot+fe’l+ar”
birikmasi     —     kunga   boqar   —   shakldoshlardir.   Shakldoshlarning     o'ziga     xos
18 xususiyatlaridan   xalq   og‘zaki   ijodida, badiiy adabiyotda   poetik janr   —   tuyuq
tuzishda  keng  foydalaniladi.  U mumtoz adabiyotda tajnis san’ati  deb ataladi.
Ko‘zyoshim tuproq  ila gar  qotila(aralashsa,  qorishsa) 
Kelmagaymen  javridin  haqqo,  tila, (tilga)
G‘amzasi  o‘ltirdi-yu,  ul  bexabar,
Men  agar  o'lsam,  ne  kam  ul  qotila. (qotilga)  (Lutfiy)
Shakldosh   so‘zlarni   chuqur   o‘rganish   talabalar   so‘zboyligini   oshirish   va   nutqiy
mahoratini   yuksaltirishda   nozik   qochirimlardan   foydalanish,   ijodiy   tafakkur,
mustaqil  fikrni shakllantirish va rivojiantirishda muhim ahamiyatga ega.
Paronim  so‘zlar  ustida  ishlash
            Tovushlar soni va turi jihatdan teng bo‘lmasa-da, talaffuzda o'xshash bo‘lgan
paronimlar     shakldoshlarga     ko'p     jihatdan     yaqin     turadi.   Paronimlarni     shakliy,
ma’noviy     hamda     qo‘llanish     doirasida     quyidagi   ma’no   guruhlariga   ajratish,
o‘rganish yaxshi  natija beradi:
—     bir-ikki   ba’zan   undan   ortiq   tovushga   ko‘ra   qisman   farqlanuvchi  shakliy
umumiylikning mavjudligi:  tahlil —  tahrir,  matbuot — matlubot, taqlid — taxlit
kabi.
—    paronim  juftliklar  o‘rtasidagi  tovush  almashtirish  va  ma’no munosabatining
turli xilligi:  arosat — asorat,  arg‘uvon —  armug‘on  kabi;
—    leksik  ma’nolarida umumiy semantik  qirralar mavjudligi:  tanglay
—    manglay,  kift  —  kaft,jiyron  — jayron kabi;
—     leksik     ma’nolari     nisbatan     yaqinligi,     o'xshashligi:     mahrum     —   marhum,
mahram  kabi;
—    m a’Lum  tomonlari  bilan  ma’nodosh  munosabatda  bo'lishlik: bekinmoq  —
biqinmoq,  nihon  — pinhon,  kurtak—  murtakkabi.
19 —   zidlanishdagi   m   a’lum   umumiylik   hollari:     e’tiroz   —   e’tirof,     bema’ni—
bama’ni,  import  — eksport kabi.
       Paronimlarni  nutqda  xato  q o‘llash,  juftliklarni  qorishtirish  so‘zma’nolarini
yaxshi    bilmaslikdan     kelib    chiqadi.    O‘qituvchi     bunday  xatoning    oldini    olish
uchun    mashg‘ulot   jarayonida    shakliy,    ma’noviy  bir-biriga   o‘xshash  yoki  yaqin
bo‘lgan   paronimlar   ma’nosini   sharhlash,   ularni     so‘z   birikmasi     va     gap     ichida
qo‘llash  kabi  amaliy  ishlardan foydalanishi nihoyatda zarur.
              Namuna:     Matbuotda   (gazetajurnal)   e   ’lon   qilindi.     Matlubot   —   iste’mol
hamkorligi,     keng     iste   ’mol     mollari;     asorat     —     qoldiq,     shamollash
asorati,yomon     asorat,     arosat   —   ikkilanmoq,     ik   k   iy   o‘l   orasida   (arosatda)
qolmoq;
bog‘cha—   kichik   bog     bog‘cha   —   maktabgacha   tarbiya   maskani;
о‘qituvchimehnatiga     tahsin     aytmoq   —     Alisher     Hirot   va     Mashhadda     tahsil
kо‘rdi. Xullas, talabaning nutqiy taraqqiyotida shakldosh, paronim so‘zlarning har
biriga ma’nodosh   va uyadosh   so‘zlar tanlash,   ular   ishtirokida   so‘zbirikmasi va
gap   tuzish,   so‘zo‘yinlari   tashkil   qilish,   tuyuqlar   va   hikmatli   so‘zlar,     maqol     va
matallar     ustida     ishlash;     turli     izohli     lug‘atlardan   foydalanib,    so‘z   ma’nolarini
sharhlash,  xilma-xil  iboralar,  matal  va hikmatli  so‘zlardan  foydalanib  matnlar
yaratish     kabi     amaliy     ishlarni   bajarishi   keyingi   pedagoglik   faoliyatida   o'ta
foydalidir.
Kam  ishlatiladigan  so‘zlar
                Kam ishlatiladigan so‘zlar ustida ishlashda berilgan so‘zlarni   kasb-hunarga
oid,   shevaga   oid,     tarixiy   so‘zlarkabi   guruhlarga   ajratish,   gumhlarni   mustaqil
davom ettirish, shunday so‘zlar ishtirokida matnlar yaratish,   asosiy e’tiborni kam
ishlatiladigan   so‘zlar   ma’nosi   va   ularning   nutqda   qo‘llanishiga   qaratilishi   darkor.
Atamalar   (terminologiya)   shunday   so‘zlar   jumlasiga   kiradi.   Atamalarning   qaysi
fanga   mansubligiga   ko‘ra   guruhlarga   ajratish,   so‘zva     atamalar   orasidagi
munosabatni aniqlash   (til — anatomiya atamasi; til   — muloqot vositasi,  ona tili
20 faniga oid atama;  izg‘irindek dilni tilgan (sifatdosh)  o‘ylar  ...  kabi);  uyadosh  va
shakldosh     atamalar   yordamida   matn     tuzish     kabi     topshiriqlarni     bajarish     —
talaba  lug‘at  zaxirasini atamalar bilan boyitishga yordam beradi.
1.   Ma’lum   bir   fan   sohasida   tor,   xususiy   ma’noga   ega   bo‘lib,     ko'pchilik   boshqa
ma’noda   keng   qo‘llaydigan   so‘zlar   toping.   Tor   va   keng   qo‘llanish   ma’nolari
doirasida gaplar tuzing.
Namuna:  Quyosh  sistemasining  to 'rtinchi  sayyorasi  —  Yer.  Osmon uzoq,  yer
qattiq    (М.),   Sen   yerni    boqsang     —    yer    seni    boqadi.   Dehqon  rizqni   yerdan
topadi.
2. "Geografiya”,   “ Matematika” ,   “Tabiatshunoslik”   darsliklarining ma’lum   bir
betini     sinchiklab     o‘qing.     Ularda     xususiy,     tor     ma’noda   qo‘llanilgan   va   keng
qo‘llanishda   boshqa   ma’nolarga   ega   bo'lgan   so‘zlar   ro‘yxatini   tuzing.     Ularning
ma’nosini tushuntiring.
          Har   bir   fan   uning   o‘zigagina   xos   bo‘lgan,   muayyan   atamalar   tizimiga   ega.
Shunday  ekan,  ularni  bilish,  tushunish,  keng  va  tor  ma’nolarini farqlay olish,
to‘g‘ri   ishlatish   bilan   birga   fan,     kasb-kor   uchun   xos   bo‘lgan   atamalar     sirasini
o‘zlashtirishlariga     erishish     mashg‘ulotlarning     asosiy   vazifalaridan   biri   bo‘lishi
kerak.
           Atamalarni o‘rganishda talabalarga tanish va yaqin bo'lgan kasb-hunarga oid
so‘zlar  lug‘atini  tuzish,  ularni  izohlash  va  shu  so‘zlar  ishtirokida gaplar tuzish
va matnlar yaratishga oid topshiriqlarni  bajarish  samarali natija beradi.
Olinma  so‘zlar  ustida  ishlash
Boshqa   tillardan   kirib,     o‘zbek   tiliga   o'zlashib   qolgan   so‘zlar   —   olinma   so‘zlar
hisoblanadi.     Ularni     og‘zaki     va   yozma     nutqda     bemalol     ishlatish   uchun   ular
anglatgan   ma’no   talabalar   ongiga   singdirilishi   zarur.   Ayniqsa,   ilmiy   atamalar
borasida olinma so‘zlar muhim mavqega ega.   Aniqfanlarga xos   “kvadrat ”  “kub
”,     tilshunoslikdagi     “morfologiyci   ”,     sintaksis   ”,“leksikologiya”,     kundalik
21 turmushda     ishlatiladigan     EHM,     kompyuter,disket,     kasseta     kabi     atamalarni
almashtirish   o‘zbek   xalqini   jahon madaniyatidan uzishga olib kelmasligi lozim.
Tilimizda   maktab,   maorif,   mashq,   tolib   (talaba)   kabi   arabcha;    barg, daraxt,
shirin    kabi     forscha-tojikcha  lag‘mon,    shiypon    kabi     xitoycha   so‘zlar     mavjud;
boshqa     xorij     tillaridan     kirgan     stol,   stul,     ruchka,     buxgalteriya,     soldat
(nemischa),     palto,     triko     (fransuzcha),   klub,     futbol,     biznes,     kompyuter
(inglizcha),     tomat,     limon     (   ispancha   )   kabi   atamalar   ham   o‘zbek   tilida   keng
iste’mol qilinadigan va o‘zlashgan  so‘zlar  qatoriga kiritiladi. Bunday   so‘zlaming
ma’nosini  sharhlash,  imlosi  va  ma’nosi  ustida ishlash,  ular  ishtirokida  gaplar
tuzish  va  turli  matnlar  yaratish  kabi amaliy  ishlardan  dars  jarayonida  unumli
foydalanish  mumkin.  Turli sohalar bo‘yicha olinma so‘zlarning  ro‘yxatini  olish,
ularning   lug‘aviy ma’nolari   ustida   ishlash,   olinma   so‘zlardan   so‘z birikmalari
va gaplar tuzish kabi amaliy ishlar izchillik va o'zaro uyg‘unlikda olib borilsagina, 
bunday   so‘zlar   talabalar   so‘zboyligini   oshirish,   ularning   nutqiy   ko'nikma   va
malakalarini     shakllantirish,     matn     yaratish     mahoratining     oshishiga   xizmat
qiladi.
Nutqimizda  kvadrat,  kub,  grammatika,  leksika,  stol,  stul,  shkaf, palto,  kostum,
tufli,     botinka,     traktor,     kombayn,     rektor,     universitet,   professor,     kompyuter,
multimedia,     kodoskop     kabi     ko'pgina     so‘z   va   atamalar   borki,   ularni   boshqa
so‘zlar bilan almashtirishga hech qanday ehtiyoj  ham,  zururat ham yo‘q.
Ibora va  tasviriy ifodalar  ustida  ishlash
       Talaba  lug‘at  boyligining  muhim  qismini  ibora  va  tasviriy  ifodalar tashkil
qiladi.  Ma’nosi va qo‘llanishi jihatdan bir so‘zga teng keladigan, ko'chm a  ma’no
ifodalaydigan     so   'zlar     qo‘shilm   asi     iboralardir.     U   nutqmizni   boyitadigan,
go‘zallashtiradigan va ta’sirchanligini oshiradigan vositadir.  O'zbek tilini  o‘qitish
metodikasida berilgan so‘zlarni iboralar bilan  (yoki  aksincha)  almashtirish,  ular
ma’nosini     sharhlash     ma’no   darajalarini     oshib     yoki     kamayib     borishini
taqqoslash  kabi  amaliy ishlardan  foydalanish  maqsadga muvofiqdir.
22 1.  Tadbirkor о 'z ishini  biladi.  1.  Tadbirkor  ishning ko‘zini  biladi.
2.  Onamning jahli chiqdi.  2.  Onamning sabr kosasi to`di.
3.  U ishni yaxshi bajardi.  3.  U ishni xamirdan qil sugurganday bajardi.
4.  Masalani yechishda  Shahlo juda  qiynaldi.  ona suti og‘ziga keldi.
         Bundan  tashqari,  o‘quvchilarga  ona  tili  mashg‘ulotlarida  iboralar lug‘atini
tuzdirish,   iboralarga   zid   ma’noli,   muqobil   ibora   yoki   so‘zbirikmalari   tanlash
kabi     mashqlardan   foydalanishni     o‘rgatish     ham   so‘zboyligini   oshirish   va
rivojlantirishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Quyida     iboralar   ustida     ishlash
yuzasidan  bajariiadigan  mashqlardan namunalar  beramiz.  
1.     Iboralar     mazmunini     sharhlang,     ularni     awal   ma’nodoshlari,     so'ngra   oddiy
so‘zlar bilan  almashtiring.
1.  Gapi  bir joydan  chiqdi,  og‘iz-bunin  o'pishdi  — kelishdi.
2.  Dimog‘i  chog‘ bo 'Idi,  vaqti  chog‘,  chehrasi  ochildi,  og‘zi  qulog‘iga yetdi,
boshi  osmonga yeidi...  — xursand  b o‘Idi.
—    Yeng shimarib,  ishga  tushdi,  boshi bilan  sho‘ng‘idi,  g‘ayrat qildi —astoydil
ishga  tushdi.
—    Oq-qorani tanidi,  do‘st-dushmanni cijratdi—  hayot tajribasiga ega bo‘Idi.
—    Terisiga  sig‘madi  og‘zining  tanobi  qochdi,  boshi  ko'kka  yetdi  — suyundi.
—    Tili  qichidi— gapirgisi keldi.
2.  Iboralarni zid ma’nodagi  muqobillari bilan almashtiring.
—    Dimog‘i chog‘ —  kayfiyati  buzuq.
—    Yeng shimarib —  q o‘1 uchida,  naridan-beri.
—    Terisiga  sig‘madi—  tarvuzi  q o‘ltig‘idan  tushdi.
—    Tili qichidi—  tovushi  o‘chdi,  dami  chiqmadi...
23 Shu   bilan    birga,   talabalar    tomonidan   to'plangan    iboralarni    gumh ishtirokida
eshitish,     to‘g‘rilash,     tahlil     qilish,     to‘ldirish     mashqlari   o‘tkazilishi     ularda   til
sezgirligi,    so‘ztanlash     mahoratini,     matn   yaratish   madaniyatining  shakllanishiga
sabab bo'ladi.
Matn ustida  ishlash  uchun  topshiriqlar.
1-topshiriq. Gap juftlarida ajratilgan  qismlar orasida qanday  ma’no munosabatlari
borligini aniqlang.
2-topshiriq.   Berilgan     so‘zlarni     iboralar     bilan     almashtiring.     Ular   ishtirokida
gaplar tuzing.
Yuvosh,  q o‘rqdi,  chaqqon,  toza,  ko'p gapirdi,  gapirildi,  quvondi.
Namuna:     yuvosh   —     qo‘y   og‘zidan   cho‘p   olmagan,     qo‘rqdi—     kapalagi   uchdi
kabi
                Iboralar   o‘rtasida   o'zaro   shakldoshlik   va     ma’nodoshlik     ham     bo‘lishi
mumkin:    boshga    к о ‘tarmoq   (e'zozlamoq),   boshga   ko'tarmoq   (shovqinsuron
solmoq)     —     shakldosh     iboralar:   tegirmonga   fushsa   butun   chiqadi   —   suvdan
quruq chiqadi— ma’nodosh iboralar.
              O   'quvchilar     badiiy     asarni     o‘qiyotganda     uchraydigan     shakldosh,
ma’nodosh,     zid     ma’noli     iboralar     ma’nosi     sharhlangan     izohli     lug‘at   daftari
tutsalar,  mazkur  so‘zlar  ishtirok  etgan  gaplar  tuzsalar,  so‘zboyligini oshirish va
nutqiy mahoratni shakllantirishda yaxshi natijalarni qo‘lga kiritadilar.
                        Tasviriy   ifodalar    —   (po'lat   ot   chavandozi,   zangori   kema   kapitani
(mexanik   —   haydovchi   o‘rnida);   zangori   ekran,   oynayi   jahon   (televizor);   qanotli
do'stlar (qushlar);  oq  oltin  (paxta)dan  nutqda  to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish  nutq
go‘zalligini  ta ’minlovchi  asosiy  usullardan   biri hisoblanadi.Bunda   narsa  yoki
shaxs  nomlarini  tasviriy  ifoda  orqali  berish  yoki tasviriy ifodani  predmet  nomi
bilan     almashtirish,     ularning   ma’nolarini   sharhlash,     ular     ishtirokida     gap     va
matnlar tuzish  foydalidir.
24                 Leksikologiyani     o‘rganishda     bilimlarni     mustahkamlash,     takrorlash   va
umumlashtirishda   so‘zning   botiniy,     lug‘aviy   ma’nosini   tavsiflash   shu   jarayonda
to‘g‘ri     va     o‘rinli     so‘zlash     mahoratini     egallash     uchun     leksik   tahlildan
foydalanish yaxshi natija beradi.
Leksik tahlildan  namunalar:
1-topshiriq. Viloyat so‘zining lug‘aviy ma’nosini sharhlang.
Viloyat     —     mamlakatning     muayyan     bir     millat     vakillari     istiqomat   qiladigan
qisrni,  bo'lagi,  yashash  joyi;  Samarqand  viloyati,  Farg‘ona viloyati...
2.  Ma’nodoshlari:  hudud, vodiy,  depara,  manzil... v.h.
3.  Bugun  respublikamizning  Jizzax,  Sirdaryo  vaToshkent   viloyatlarida  havo  issiq
bo'ladi.
O‘quvchi     leksik   tahlil   jarayonida   so‘zning     lug‘aviy   ma’nolari     haqida   o'zi
mustaqil  fikryuritadi.  Shu so‘zga ma’nodoshlami o'zi izlaydi, iloji bo'lsa,  boshqa
tildagi   taijimasini   topadi.    Shu  so‘zishtirok   etgan   gaplar   quradi   va   matn  yaratadi.
Shuni  ta’kidlash  iozimki,  ravon,  aniq,  ta ’sirchan  uslub  tuyg‘usi tilning  barcha
sohalarini  o‘rganish jarayonida,  til  birliklarida  (tovush, so‘z,  qo‘shimcha,  so‘z
birikmasi,     gap     kabi     sintaktik     qurilmalarda),   so‘zlarning     ma’no     va     shakl
munosabatlari     asosidagi     bog‘lanishlami   taqqoslash   zaminidagina   shakllanadi.
O‘quvchi   ongida   ana   shu   xususiyatni   tarkib   toptirish,   barcha   ona   tili
o‘qituvchilarining   diqqat   markazida   bo'lishi   lozim.     Shuning     uchun     o'zbek     tili
mashg‘ulotlarining   bosh   maqsadi o‘quvchi   so‘z boyligini   oshirish,   uni   nutqda
to‘g‘ri     va     o‘rinli     qo‘llash   ko'nikmalarini     shakllantirish,     til     bo'limlarini
uslubiyat  bilan  bog‘liq holda o‘rganish  hisoblanadi.
25 Tog`ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanidagi leksik
vositalarning tahliliga   doir
      Yozuvchi  surxon shevasi orqali ko`plab tagma’nolar yaratadi:   
 « Энди ...  аямга   нима   дейман ?» 
Epizodik qahramon bo‘lgan Ibodin soqov duduq bo‘ladi. Xalq borib Oqposhsho
turargohni bosib, ularni o`ldirish uchun borayotganda yo`lda qatiq sotish uchun
turadi.   Hech   kim   qatiq   olmaydi.   Negaki,   qatiqni   o‘ylashga,   qorinni   o‘ylashga
hech   kimda   toqat   yo‘q   edi.   Maqsad   -   tezroq   yurt   tuprog`iga   kirgan
g`ayridinlarni  qirish. Bu  xabarni  eshitgan oqposhsho  odamlari  xalqni  bostirish
uchun   keladi.   Yo`lda   yana   Ibodinga   duch   kelishadi.   Qatiqqa   tuflab   ketishadi.
Soqov   esa   qatiqni   ularning   ustiga   sochib   yuboradi.   Oqposhsho   odamlari   uni
otib   o`ldirishadi.   Va   soqov   tilidan   aytilgan   ushbu   so‘zlar,   o‘ylar   Ibodin
soqovning   soddaligi,   omiligi,   shu   bilan   bir   qatorda   undaham   oriyat   borligini
ko‘rsatadi. 
—   Ана ,   ол ,   ўзбак ,   —   дейди   Қурбон .   —   Қорақирғизда   дала   бўлмайди .
Дала ўзбакда бўлади. Қорақирғизда мол бўлади. Қорақирғиз қир-адирда
мол боқади.  Ўзбак   дашт - далада   экин   экади . 
Бобомиз   Қурбон   қорақирғизни   қуруқ   қўймайин   дея ,  қўйин   ковлайди . 
Қурбон   қорақирғиз   бобомиз   билагидан   ушлайди . 
—   Тек   ўтир ,   ўзбак ,   тек   ўтир , —   дейди . —   Ўзбак   қўйнида   бўлди   нима ,
қорақирғиз   қўйнида   бўлди   нима . 
Qirg`izlar   shevasi   bilan   aytilgan   bu   leksemalarda   ham   qirg`iz   xalqining,   ham
o`zbek   xalqining   bir-biriga   do‘stona   munosabati   va   birovdan   qardzor   bo‘lishni
xohlamasligi kabi munosabatlarni ifodalashga xizmat qilyapti.

—   Ўрусияда   сенинг   башарангдай   қоратупроқ   бор.   Сен   ана   ўша
қоратупроққа ярашасан!
 
26 —   Қоратупроқ—   сарт-собака...   Сарт-собака—   қоратупроқ...   Жуда
ҳамоҳанг!
Sinonimik   qatorda   “ bashara ”   so ‘ zi   salbiy   bo ‘ yoqdor   so ‘ z .   Tinglovchiga   bo ‘ lgan
mensimaslik ,   haqorat   munosabati   singriligan   ushbu   so ‘ z   ma ’ nosi   keying   jumlalar
orqali   yana   ham   kuchayganligini   ko ‘ rishimiz   mumkin :   qoratuproq -   sart - sabaka ,
sart - sabaka  –  qoratuproq . 
—   Ҳа, йўл бўлсин, нўғай? — дейди Оқподшо. 
—   Мен ҳам намозимни ўқиб олайин, жаноблар, — дейди Асҳал нўғай. 
—   Сен чўқинтирилмаганмисан? 
—   Худога минг қатла шукур, мусулмон фарзандиман .
Oqposhshoning   no ‘ g ‘ ayga   cho ‘ qintirilmaganmisan   degan   savoli   zamirida   o ‘ sha
paytda   ba ’ zi   odamlar   namozdan ,   sajdadan   qaytib   cho ‘ qinishga   o ‘ tganligi ,
no ` g ` ayning   oqposhshoga   xizmat   qila   turib   hali   ham   namoz   o ‘ qiyotganligidan
ajablanish   munosabati   bor .   No‘g‘ayning   javobi   esa   qahramonning   majburlikdan,
jonini   saqlash   uchungina   xizmat   qilayotganidan   dalolat   beradi.   “xudoga   shukr”
degan   jumla   ham   ishklatishi   mumkin   edi.   “ming   qatla”   leksemasi   ma’noni
kuchaytiribgina   qolmay,   senlarga   o`xshab   bosqinchilik   qilib   odamlarga   zulm
o‘tkazayotganim   yo‘q,   musulmonlar   bunday   qilishmaydi,   degan   mpunosabatlar
ham yashiringan. 

Бир эрта Абил жарчи кўчама-кўча жар солади: 
—   ...Барча-барча   ҳовуз   бўйлаб   борсин!   Йўқсиллар   ҳукумати   билан
кўришув бўлади! 
—   Ювуқсизлар  ҳукумати дейдими? — дейди онамиз. 
Отамиз онамиздан бетини буриб-буриб кулади. 
—   Деҳқонқул!  — дейди   отамиз. —   Ювуқсизлар   ҳукумати    десанг-да
бўлади,  Шўролар ҳукумати десанг-да бўлади!
“ Yo ‘ qsil ”   hukumati   so ‘ zining   o ‘ rniga   “ yuvuqsiz ”   leksemasining   Aqrabning
turmush   o ‘ rtog ` i   tilidan   aytilgani   oqposhsho   hukumatining   obro ‘ sizligini ,
27 oidamlarning   hukumatga   bo ‘ lgan   nafratini   kuchliligini   ko ‘ rsatishga   xizmat
qilyapti .   Er-xotin   bir-birini   ismi   bilan   emas,   bosh   farzandining   ismi   bilan   atashi
ham ifodalanyapti.  
—   Деҳқонқул! Неча маротаба айтаман, босмачи дема деб. Босмачилар
ана— қизиллар! 
—   Бари шундай деяпти-да, менда нима айб. 
—   Бари   айтса-да,   сен   айтма.   Чин,   бизнинг   қишлоқдан   Рашид
икковимиз,   чин.   Биз   нима   қилайлик,   бари   дин-имонини   сотаяпти.
Бирови   Шўро   бўлаяпти,   бирови   фирқа   бўлаяпти,   бирови   ҳосилот
бўлаяпти.   Деҳқонқул!   Мен   уларни   жигит   санамайман,   Йўқ,   жигит
санамайман . Гапни ўроли келди, айтайин... Улар  хунаса ! Ҳа,  хунаса! 

—   Чанишев!   Ўзбак   қаерда   таваллуд   топади—   ана   ўша   ерда   ўлади!
Ўзбак   ўз   эл-юртида   ўлади!   Ўзбак   ўз   ўлан-тўшагида   ўлади!   Ўзбак—
ана шундай ўзбак! 
—   Ўлимга маҳкум учун ерни фарқи нима, туземец, — дейди Успенский. 
—   Ўрис! Чин, сен учун фарқи йўқ, чин. Қаерда хушҳаво табиат бўлади
—   ўша   ер   ўрис   учун   юрт   бўлади.   Қаерда   қорни   тўяди —   ўша   ер   ўрис
учун юрт бўлади. Ўрис— ана шундай ўрис!
Aqrabning   Chanisheyev   bilan   bo‘lgan   suhbati   ularning   xarakterini   ochishda   juda
muhim.   Bu   o‘rinlarda   Aqrabning   mardligi,   o‘zvatani   uchun   jonidanda   kechishga
tayyorligi ko‘ramiz, hech bo’lmasa bitta “qizil”ni o’ldirib, vatan tuprog‘idan yo‘q
qilishni   o‘ylab   yashagan,   kezi   kelganda   gapga   usta,   nohaqlikni   hazm
qilolmaydigan qahramon gavdalanadi.  	

—   Ўртоқлар,  ўлан-лапарлар  айтманглар! —  дейди. —  Партия-
совет  қўшиқларидан  айтинглар!
Paxtaga   ketayotgan   maktab   o ‘ quvchilariga   aytilgan   ushbu   birgina   jumla ,   hattoki ,
nafas   olayotganimiz   ham   bosim   ostida   ekanligini     ko ‘ rsatadi .   Butun   hamma-
28 hamma   narsa,   hamma-hamma   o‘y-xayollar   sovet   uchun   bo‘lisi   kerak   edi,   partiya
uchun bo‘lishi kerak edi. 
—   Нега  ўйнаб қўяй, дейди ? 
—   Ким   билади.   Зиёд   дегичи   гапи   ўролида   масалан,   масалан ,
дейди. Шундай гап-да. 
“O‘ynab   qo‘yay”,   “masalan”   qahramon   tilida   ko‘p   uchrab,   takrorlanib   turadigan
so‘zlarga misol. 

—   Ўртоқлар !   —     дейди .   —     Эгизак     фарзандларим     оталари
шонли     коммунистик     партия   сафига   қабул   этилган   улуғ   айём
кунларда   дунёга   келди !   Мен   шу   улуғ   санага   бағишлаб,   эгизак
қизларимга   шонли   коммунистик   партия   асосчиларидан   Роза
Люксембург билан Клара Цеткин отларини қўяман! Бир қизимни
Роза  қўяман, бир қизимни  Клара  қўяман! Чалп-чалп чапак бўлади.
Муаллимларимиз: — Ура-а-а, ура-а-а! — дея чапак чалади. 
Dehqonqul   o ‘ qiydigan   maktab   direktori   paxta   terimida   faol   bo ‘ lgani   uchun   qizil
bayroqni   qo ‘ lga   kiritib ,   kommunistik   partiya   a ’ zosi   bo ‘ lish   imkoniga   ega   bo ‘ lgani
bir   bayram   edi .  Muallimlaning “Ura-ura”sida ma’no bormi, manfaat bormi?! Og`ir
yillar   bo‘lgan.   Tarvuzni   to‘rtburchak   shaklga   bo‘lib   tarvuz   to‘rtburchak   bo‘ladi,
yumaloq bo‘lmaydi deysizlar desalar, shunday deyish kerak edi. 

« Оғир     бўлса - да     майли , —    дейман . —    Ўлиб     пахта     тергандан
кўра ,   шуни    кўтариб    юрабераман » .
          Bola  Dehqonqulning bolalarcha  o‘ylashi,   paxta terimidan ko‘ra shu  bayroqni
olib   yurishni   afzal   ko‘rgani,   aslida,   buning   nima   ekanliginin   bilmasligi   juda
achinarli. Paxta dalasiga paxtani tezroq ochiltirish, hosilning yaxshi olinishi uchun
busifot degan dori sepish kerak edi. Bayroq dori sepuvchi  samalyotlarga bir belgi
bo‘lishi   kerak   edi.   Bu   dori   esa   juda   zaxarli.   5-sinf   bola   uchun   bu   juda   achinarli
holat. Majburlik. Zulm. Itoat. 
29 Далаларимдан оппоқ-оппоқ ҳовур ҳаволанди. Далаларимдан элас-
элас овоз ҳаволанди. Овоз далаларим остидан келдими ё 
олислардан келдими— билиб бўлмади. Далаларим хўрсинди. 
Овозда   ранг-рўй-да  бўлмади ,  овозда   бўй-баст-да  бўлмади.  
Овоз  дейин  дедим—  овозг а менгзамади , овоз  демайин дедим—
овоз шундай пешонамдан келди. 
Далаларим энтикди. Далаларим уйғонди. Далаларим кўз очди. 
Далам мени имлади, далам мени чорлади.  
“ Ovoz ”   leksemasi   bu   o ‘ rinda   bahor   kelayotganidan   darak ,   yerdagi   ishlar
boshlanishidabn   darak .  Metonimiya ma’no ko`chish turi orqali ot so‘z turkumining
boshqa ma’no berayotganini ko‘rishimiz mumkin.

Мен   аёлни   қизим-қизим,   дейин   дедим—   катта   одамни   қизим
дейиш   учун   тилим   бўлмади.   Мен   аёл   отига   хон   ё   ғул   қўшиб
айтайин, дедим— фарғоначи бўлмадим. 
Бўлдим-бўлдим,  сурхони  бўлдим—  байча  дейин-да. 
—   Қани,     ё,     бисмилло!   —     дея     қўшқўллаб     кўришдим.   —
Омонгинамисиз,     Кларабайча?   Вақтигинангиз   хушми,
Кларабайча ? Ўйнаб-кулибгина юрибсизми, Кларабайча?.. 
—   Нима-нима?  
—   Кларабайча?  
Аёл лаб бурди. Аёл қош керди. 
—   Байча? Какая байча?  — деди. —  Мен Клара Ходжаевнаман !
  Surxon   shevasida   “ baycha ”   yanga   ma ’ nosida   ishlatiladi .” qizim ” deyishga   uyalib
“ baycha ”   so ‘ zini   tanlagan   Dehqonqulning   bunday   deyishi   Klara   Xadjayevnaga
haqoratdek   tuylgani   uning   “ nima - nima ”   degan   savolida   ko ‘ rinadi .   Odatda ,   bu
olmoshdan   hayajonlanganda ,   ajablanganda ,   qabul   qilolmaganda   foydalaniladi .   Bu
o ‘ rinda   ham   “ nima - nima ”   olmoshi     orqali   aytilgan   fikrni   qabul   qilolmaslik   akti
namoyon   bo ‘ lyapti .   ” Qanaqa   baycha ,   men   Klara   Xadjayevnaman ”   deya   urg ` u
berilishi   orqali   qahramonning   dimog ` dor ,  o ` zini   katta   olishi   kabi   xarakteri   ochiladi .
30 Бобомиз Қурбон қорақирғизни қуруқ қўймайин дея, қўйин ковлайди
      Bobomiz -   so ‘ z ,   leksik   ma ’ nosi   kishi   otasining   otasi ,   stilistik   jihatdan   neytral :
unda   so ‘ zlovchining   ijobiy   yoki   salbiy   munosabati   sezilmaydi .   Bobo so‘zi adabiy
so‘z. Shevalarda turli xil variantlari mavjud:  ota, katata, kattadada .
      Qurbon     –   so‘z,   leksik   ma’nosi   kishiga   atab   qo‘yilgan   ism,   stilistik   jihatdan
neytral.   O`zbekcha   so‘z.   Polisemantik   so‘z.   Turdosh   ot   bo‘lib   kelganda,   fido
bo‘lish  ma’nosini ifodalaydi. 
        Qoraqirg`iz   –   so‘z,   leksik   ma’nosi   kishiga   qo‘yilgan   laqab,   qirg`iz   millat
nomiga   shu   millatning   nomiga   ko`p   sahroyi   xalq   bo‘lgani   uchun   issiqdan
qorayganligi sababli  qora so‘zi qo‘shilgan. Bu laqab ma’nosida kelyapti. Shevaga
xos so‘z. 
          Quruq   qo‘ymayin   –   ibora,   frazeologik   ma`nosi-   yordam   olgan   yoki   oladigan
insonga   ishini   bajarganligi   uchun   biron   narsa   berish .     Frezaologik   birliklarning
turiga   nisbatan   bu   ibora   frazeologik   qo‘shilmadir.   Chunki   umumiy   ma’nosi   uni
tashkil  qilgan so‘zlarning leksik ma’nolari yig‘indisidan iborat. Iboraning stilistik
bo‘yog‘i iborada ifodalangan voqelik haqidagi fikrni kuchaytirishdan iborat. Quruq
qo‘ymaslik   monosemantik   ibora,   sinonimlari   mavjud   emas.   Ibora   zamonaviy
qatlamga mansub.
        Deya   –   vazifadosh   ko`makchi,   aslida   bu   so‘z   fe`lning   ravishdosh   shakli,   bu
o‘rinda vazifadosh ko`makchi bo‘lib kelyapti. Atash ma`nosiga ega emas. O`zidan
oldingi ning maqsad ma’nosini ifodalashga ko`maklashyapti. 
      Qo‘yin   kovladi   –   ibora,   frazeologik   ma’nosi   –   pul   olmoq,   Frezaologik
birliklarning   turiga   nisbatan   bu   ibora   frazeologik   qo‘shilmadir.   Chunki   umumiy
ma’nosi   uni   tashkil   qilgan   so‘zlarning   leksik   ma’nolari   yig‘indisidan   iborat.
Iboraning   stilistik   bo‘yog‘i   iborada   ifodalangan   voqelik   haqidagi   fikrni
kuchaytirishdan   iborat.   Qo‘yin   kovladi-   monosemantik   ibora,   sinonimlari   mavjud
emas. Ibora zamonaviy qatlamga mansub.
31 —   Ёзувчи? Ким дейди? — деди косагул шоир. 
—   Тоғай Мурод, дейди. 
—   Тоғай Мурод? Тоғай Муродни биламиз! —  деди  косагул  шоир. 
— О-о, Тоғай Мурод  худони балоси  у, худогинани балоси у! 
—   Жиян тоғага тортади-да! — деди раисимиз. Идеология  керма
қош  бўлди .
Matndagi   “kosagul”,   “kermaqosh”   iboralari   ot   va   sifat   so‘z   turkumlarining
ma’nosini  ochadi. Qahramonlarga bunday sifat berilishi ularning tashqi  ko‘rinishi
va xarakteri bilan bog`liq. 

—   Ҳа ,   даланг   билан   қўшилиб   чалпак   бўлгин ,   чалпаккина   бўлгин !
Ҳа,   даланг   билан   қўшилиб   қўшмозор   бўлгин,   қўшмозоргина
бўлгин!   Шу  аёлга  бир  нима   бўлсин  қани,  мен  сени   нима   қиламан
экан! 
—   Ўзи, нима бўлди, айтинг қаникайин? 
—   Очиқ мозор бўлди, очиқ лаҳад бўлди! 
“ Mozor ”, “ lahad ”   sinonimlarini   yonma - yon   qo ‘ llash   orqali   ifodaning   ta ’ sir   kuchi ,
hayajonning   yuqoriligi   ifodalanmoqda .   Dehqonqulning   onasi   o ` zini   qo ‘ yishga   joy
topa   olmayotgani   seziladi .  Sinonimik   qator   esa   qahramonning   ruhiy   holatini   ochib
berishga ,  ma ’ noning   kuchayishiga   xizmat   qilyapti .
                Xulosa     o ‘ rnida     shuni     aytish     joizki ,    badiiy     asar     tilini     tahlil     qilish ,    til
vositalarining    nutqda    ma ’ lum    bir    uslubiy    ma ’ nolarda    qo ‘ llanilishini    o ‘ rganish ,
ularning    sintaktik    vazifalarini    aniqlash ,   har    bir    morfologik    birlikning   semantik ,
grammatik     va     sintaktik   imkoniyatlarini     aniqlash ,   hozirgi     kunda     o ‘ zbek
tilshunosligi   rivojida ,   xususan ,   badiiy   asar   tili   yoki   boshqa   bir   matnni   tahlil
qilishda   katta   amaliy   ahamiyatga   ega   deb   hisoblayman .   Shuningdek,   badiiy
asarning  lisoniy  xususiyatlarini   o‘rganish   ta’lim  jarayonida  muhim   uslubiy  vosita
ham sanaladi.
32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Dilmurod Quronov. “Adabiyot nazariyasi asoslari”, T. “Navoiy unversiteti”,
2018.
2. Qudratov T, Nafasov T. Lingvistik tahlil. – T.: O‘qituvchi, 1981. 181 b.
3. To`xliyev B va b.q. O`zbek tili o‘qitish metodikasi, T. 2006, 198 bet.
4. Qosimova K va b.q. Ona tilini o‘qitish metodikasi, T. – Nosir, 2009, 351 bet.
5. Qo`ziboyeva   G.   Badiiy   asarning   lingvistik   tahlili.   “Science   and   edicition”
jurnali, 2020, oktabr, 7-9-betlar.
6. M.Hakimov. O`zbek tilida matnning pragmatik tahlili(avtoreferat). 
7. Murod T. “Otamdan qolgan dalalar” .   –  T .: “ Sharq ”, 2012, 447  bet . 
33

Reja: I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. II. Asosiy qism: 1. Leksik tahlil qilish metodikasi 2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash. 3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash. 4. “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili. III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish. Yozuvchi hamda shoirlarning asarlarini o‘rganish, til va adabiy til namunalari bilan tanishish imkonini beradi. Badiiy adabiyot tili haqidagi soha tilshunoslikka ham, adabiyotshunoslikka ham oid bo‘lib, ikki sohaning kesishganidan hosil bo‘lgan, lekin ularning har ikkalasidan ham farqlidir. Badiiy asar tilining amaliy xususiyati uni lingvistik qahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Asarni lingvodidaktik tahlil qilish usullarida, uning badiiy tasvir vositalarini tahlil qilishda ko‘rinadi. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir. So‘zsan’ati – adabiyot asosida ham badiiylik yotadi. Adabiy asarlarda hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, ijodkorning badiiy tili va badiiy mahorati orqali ifodalanadi. She’r, hikoya, qissa, roman, drama va shu kabi asarlarni lingvistik tahlil qilish, undagi so‘zlarni tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va badiiy til darajasidan qanchalik foydalanganligini bilish mumkin. Adib, shoir voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlardan foydalanadi. Ushbu so‘zlar kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqeligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi. O‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilini o‘rganishga qaratilgan bir qancha kuzatishlar natijasida asosan lingvistik va lingvopoetik yo‘nalishlar ajralib turadi. 1. Lingvistik yo‘nalish . Tilning muayyan tarixiy davridagi holati, ayni holatga mos bo‘lgan badiiy xususiyatlar, leksik, fonetik va Grammatik o‘zgarishlar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli holatlari ilmiy talqin etish maqadida o‘sha davrga oid adabiy-badiy asarlarning tili o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi tadqiqot uchun faqat asasiy dalil bo‘lib xizmat qiladi. Til tarixini 2

tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana sifatida rivojlanib kelmoqda. 2. Lingvopoetik yo‘nalish badiiy asar tilini o‘rganishning asosiy maqsadi esa bulardan ancha farqlidir. Bu o‘rinda uning farqli jihati tilning turli vazifalarga egaligidadir. Tilshunoslikka oid zamonaviy darsliklarda asosan uch va to‘rt vazifasi keltirilgan. Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi: Kommunikativ vazifa –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi. Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi. Konstruktiv – fikrlarni shakllantirish, tartibga solish va ifoda jarayonini belgilab berish vasifasi. Akkumulyativ – ijtimoiy tajriba va bilimlarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish, tahrirlash vazifalaridir. Badiiy asarni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahorati mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qavariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiy –estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish kerak. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‘zlar, chet va vulgarizmga oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men badiiy asar tilini tahlil qilishda Saida Zunnunovaning “So‘qmoqlar” qissasiga to‘xtaldim. Badiiy asarni, badiiy nutqda qo‘llaniladigan so‘z va so‘zvositalarining ma’no xususiyatlarini ifodadorlik ko‘lamini hisobga olgan holda tahlil qilish, asarni tahlil qilish bilan bir qatorda, kitobxonlarning badiiy asardan estetik zavq olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi. Iboralarning semantik xususiyatlari: 3

Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan, nutq jarayoniga shu ko‘rinishda kiritgan til egalari xotirasida imkoniyat sifati mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Voqeylikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zo‘ngida aniq va ravshan tasvirlashda frazeologik iboralarning ahamiyati katta. Shu o‘rinda adibamiz, Saida Zunnunova ham “So‘qmoqlar” qissasida iboralardan samarali foydalangan. Barcha birliklar juda topib qo‘yilgan o‘sha vaziyat va bo‘lib o‘tayotgan voqeaga. Bu kabi iboralar so‘ztejash va so‘zma’nosini aniq lo‘nda keltirishga, yozuvchi bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqot jarayonini osonlashtirishga va asar mazmunini yanada teranlashtirishga yordam beradi. Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili: “Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq. “Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq. “Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik. “Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq. “Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq. “Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq. “Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida. “Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq. “Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq. “Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik. “Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik. “Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq. “Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq. 4

“Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq. “Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq. “Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq. “Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq “Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq. “Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq. “Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq. Adibamiz, tasvirga muvofiq iboralarni qo‘llash bilangina kifoyalanmagan. Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini hisobga olgan holda qo‘llagan. LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISH METODIKASI Leksikologiya (yunoncha lexis — so‘z, logos — fan, ta’limot) so‘zhaqidagi fan bo'lib (uni o'zbek tilida so‘zshunoslik deb ham atashadi), muayyan tilda ishlatiladigan barcha so‘zlar shu tilning lug‘at boyligini tashkil qiladi. Tilshunoslikning bu bo'limi so‘zva uning ma’nolarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Shu sababli, leksikologiya o‘quvchi so‘zboyligini oshirish va boyitishda katta imkoniyatlarga ega. Leksikologiyani o‘rganish jarayonida so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko'chma ma’nolari, bir ma’noli va ko'p ma’noli so 'z la r , m a ’no k o 'c h is h usullari, m a ’n o d o sh , u y ad o sh , zid ma’no li, sh ak ld o sh , talaffuzi y aq in , m a ’nosi farq q iluvchi paronim so‘zlar, umumxalq ko'p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar, tarixiy, shevaga oid, yangi paydo bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi. Talabalar nutqning go‘zalligi, izchilligi, ta'sirchanligi asosan ularning lug‘at boyligi bilan bog`liq. Boshlang‘ich sinflardan boshlab akademik litsey va kasb-hunar kollejlarigacha bo’lgan davrda O‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar 5