logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. 34v

Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. 34v

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB
Ko'chirib olish
Reja: I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. II. Asosiy qism: 1. Leksik tahlil qilish metodikasi 2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash. 3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash. 4. “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili. III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1 Kirish. Yozuvchi hamda shoirlarning asarlarini o‘rganish, til va adabiy til namunalari bilan tanishish imkonini beradi. Badiiy adabiyot tili haqidagi soha tilshunoslikka ham, adabiyotshunoslikka ham oid bo‘lib, ikki sohaning kesishganidan hosil bo‘lgan, lekin ularning har ikkalasidan ham farqlidir. Badiiy asar tilining amaliy xususiyati uni lingvistik qahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Asarni lingvodidaktik tahlil qilish usullarida, uning badiiy tasvir vositalarini tahlil qilishda ko‘rinadi. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir. So‘zsan’ati – adabiyot asosida ham badiiylik yotadi. Adabiy asarlarda hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, ijodkorning badiiy tili va badiiy mahorati orqali ifodalanadi. She’r, hikoya, qissa, roman, drama va shu kabi asarlarni lingvistik tahlil qilish, undagi so‘zlarni tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va badiiy til darajasidan qanchalik foydalanganligini bilish mumkin. Adib, shoir voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlardan foydalanadi. Ushbu so‘zlar kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqeligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi. O‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilini o‘rganishga qaratilgan bir qancha kuzatishlar natijasida asosan lingvistik va lingvopoetik yo‘nalishlar ajralib turadi. 1. Lingvistik yo‘nalish . Tilning muayyan tarixiy davridagi holati, ayni holatga mos bo‘lgan badiiy xususiyatlar, leksik, fonetik va Grammatik o‘zgarishlar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli holatlari ilmiy talqin etish maqadida o‘sha davrga oid adabiy-badiy asarlarning tili o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi tadqiqot uchun faqat asasiy dalil bo‘lib xizmat qiladi. Til tarixini 2 tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana sifatida rivojlanib kelmoqda. 2. Lingvopoetik yo‘nalish badiiy asar tilini o‘rganishning asosiy maqsadi esa bulardan ancha farqlidir. Bu o‘rinda uning farqli jihati tilning turli vazifalarga egaligidadir. Tilshunoslikka oid zamonaviy darsliklarda asosan uch va to‘rt vazifasi keltirilgan. Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi: Kommunikativ vazifa –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi. Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi. Konstruktiv – fikrlarni shakllantirish, tartibga solish va ifoda jarayonini belgilab berish vasifasi. Akkumulyativ – ijtimoiy tajriba va bilimlarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish, tahrirlash vazifalaridir. Badiiy asarni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahorati mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qavariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiy –estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish kerak. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‘zlar, chet va vulgarizmga oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men badiiy asar tilini tahlil qilishda Saida Zunnunovaning “So‘qmoqlar” qissasiga to‘xtaldim. Badiiy asarni, badiiy nutqda qo‘llaniladigan so‘z va so‘zvositalarining ma’no xususiyatlarini ifodadorlik ko‘lamini hisobga olgan holda tahlil qilish, asarni tahlil qilish bilan bir qatorda, kitobxonlarning badiiy asardan estetik zavq olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi. Iboralarning semantik xususiyatlari: 3 Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan, nutq jarayoniga shu ko‘rinishda kiritgan til egalari xotirasida imkoniyat sifati mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Voqeylikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zo‘ngida aniq va ravshan tasvirlashda frazeologik iboralarning ahamiyati katta. Shu o‘rinda adibamiz, Saida Zunnunova ham “So‘qmoqlar” qissasida iboralardan samarali foydalangan. Barcha birliklar juda topib qo‘yilgan o‘sha vaziyat va bo‘lib o‘tayotgan voqeaga. Bu kabi iboralar so‘ztejash va so‘zma’nosini aniq lo‘nda keltirishga, yozuvchi bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqot jarayonini osonlashtirishga va asar mazmunini yanada teranlashtirishga yordam beradi. Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili: “Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq. “Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq. “Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik. “Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq. “Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq. “Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq. “Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida. “Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq. “Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq. “Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik. “Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik. “Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq. “Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq. 4 “Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq. “Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq. “Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq. “Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq “Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq. “Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq. “Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq. Adibamiz, tasvirga muvofiq iboralarni qo‘llash bilangina kifoyalanmagan. Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini hisobga olgan holda qo‘llagan. LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISH METODIKASI Leksikologiya (yunoncha lexis — so‘z, logos — fan, ta’limot) so‘zhaqidagi fan bo'lib (uni o'zbek tilida so‘zshunoslik deb ham atashadi), muayyan tilda ishlatiladigan barcha so‘zlar shu tilning lug‘at boyligini tashkil qiladi. Tilshunoslikning bu bo'limi so‘zva uning ma’nolarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Shu sababli, leksikologiya o‘quvchi so‘zboyligini oshirish va boyitishda katta imkoniyatlarga ega. Leksikologiyani o‘rganish jarayonida so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko'chma ma’nolari, bir ma’noli va ko'p ma’noli so 'z la r , m a ’no k o 'c h is h usullari, m a ’n o d o sh , u y ad o sh , zid ma’no li, sh ak ld o sh , talaffuzi y aq in , m a ’nosi farq q iluvchi paronim so‘zlar, umumxalq ko'p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar, tarixiy, shevaga oid, yangi paydo bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi. Talabalar nutqning go‘zalligi, izchilligi, ta'sirchanligi asosan ularning lug‘at boyligi bilan bog`liq. Boshlang‘ich sinflardan boshlab akademik litsey va kasb-hunar kollejlarigacha bo’lgan davrda O‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar 5 lug‘ati kengaytirilib boriladi. Bunda bir qator xususiyatlar e’tiborga olinadi. Xususan: — so‘zlarning amaliy ahamiyati, ya’ni butun ta ’lim jarayoni uchun ma’rifiy ahamiyatga ega bo‘lgan so‘zlar; — so‘zlarning amaliyotda qo‘llanish darajasi, uning muntazam yoxud alohida holatlardagina qo‘llanishi; — so‘zma'nosining to'la tushunilishi, o‘rinli va nutqiy vaziyatga mos ravishda ishlatilishi nazarda tutiladi. So‘zning o‘z va ko'chma ma’nosini o‘rganish usullari mavzusini o‘rganish jarayonini tahlil qilib ko‘ramiz: Topshiriq : quyidagi gaplarni o‘qing. O‘zva ko'chma ma’noda kelgan so‘zlarni ajrating. Me’mornikida bir yorqin yulduz o‘syapti, u – Badia Havo ochiq, yulduzlar yorqin nur sochmoqda Hovlimizda bir gul bor, uning ismi – Zulxumor Har o`zbekning hovlisin, Gilam kabi gul bezar.(A.Suyun) I-topshiriq. Berilgan gaplardagi gul, yulduz so‘zlarining ma’nolarini aniqlang. Namuna: 1-ustunda berilgan gaplardagi yulduz, gul so‘zlari qiz, farzand ma’nosini beradigan ko'chma ma’noda qo‘llanilgan. 2-ustundagi mazkur so‘zlar esa o 'z ma’nosida qo‘llangan. Demak, bir xil shakldagi so 'zlar ikkinchi tur ma’noda ham qo‘llaniladi va mazkur holatni so‘zning ko'chma ma’nosi deb yuritiladi. 2-topshiriq. Gapdagi gul va yulduz so‘zlarining uyadoshlarini toping. 6 Nannina: gul — atirgul, chinnigul, gulsafsar, bo'tako'z; gul-qiz, farzand, ona, ayol. singil; yulduz-sayyora. Yer, Oy, Quyosh, Mars, Yupiter, Neptun , yulduz-qiz, g o‘zal qiz, tarbivali, aqlli, ilmli qiz...v.h. Bu kabi o‘yin-topshiriqlar o‘quvchilardagi mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi, mustaqil mushohada malakasini chuqurlashtirishga, so‘zboyligini oshirish va boyitishga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. “Izchil kurs”ni o‘rganishda — o‘zva ko'chma ma’noli so‘zlar orasidagi ma’noviy munosabatlar, ma’no guruhlari (uyadosh, ma'nodosh, zid ma’noli so‘zlar kabi)ning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi ustida ishlash, til sathlarini bog‘lab o‘rganish orqali lug‘at xazinasini oshirish va boyitishga imkon beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida berilgan mashqlardagi so‘zlarning o‘z va ko'chma ma’nolari ustida ishlanadi. Bog‘larga namozgar salqini tushdi, Gullar ham bargini qayirdi asta. Oftob ham suv ichar tog 'lardan pastda, Loladek qip-qizil o‘t-shafaq o‘chdi. (U.Nosir) Ushbu satrlarda yasama go‘zallik yo‘q, tun bilan kunning o'zaro almashish daqiqalariga xos belgilami payqab, tuyib, ко‘rib, kun botishi bilan salqin tushishini nozik badiiy bo'voqlarda, ko'chma ma’noda tasvirlanadi: “Oftob ham suv ichar tog‘lardan pastda...” , "Loladek qip-qizil o't-shafaq o'chdi...” kabi. Matn ustida ishlash mashqlaridan so'ng, o‘quvchilarda mustaqil mushohada malakasini hosil qilish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin. 1-topshiriq. Hayvon, qush va o‘simlik nomlari ro‘yxatini tuzing. Har bir so‘zni o‘zma’nosida va ko'chma ma’noda qo‘llab, so‘zbirikmasi va gaplar hosil qiling. Namuna: 7 1 -ish. Burgut, arslon, qaldirg‘och, sher, lochin, ohu, kiyik...v.h. 2-ish. Burgutning qanoti, arslon n a’rasi, qaldirg‘ochlar qo‘shig‘i, hurkak kiyik. sherning yuragi...v.h. 3-ish. Bizning shirin uyqumizni arslonlarning n a’rasi buzdi. Burgutning qanotlari parvoz paytida salkam ikki metrga boradi. Arslon tongda ko'zini ochdi.Uni qaldirg‘ochlar galasining vijir-vijiri bezovta qilgan edi. 2-topshiriq. Hosil qilingan so‘zlarni ko'chma ma’noda qo‘llab, gap tuzing. 1-ish. Arslon, sher, kiyik, qaldirg‘och, Bobur, qarchig‘ay, burgut, lochin dek bola, Shoira ohudek qiz, gul, to‘ti 2-ish. Gaplarni kengaytiring. Namuna: Bobur — qarchig‘aydek yigit. Shoira - ohu ko'zli, kiyikdek chaqqon qiz; Arslon va sherlar o‘rmon va tog‘larda yashaydilar. Lochinning ko‘zlari nihoyatda o‘tkir bo‘ladi. O‘quvchilar hayvon va qush nomlari orqali insonga xos bo‘lgan salbiy va ijobiy xususiyatlarni tavsiflash bilan o‘zbilimlarini mustahkamlaydilar. Ular shaxsni qanday baholash va tavsiflashni so‘z birikmasi yoki gap qurish orqali izohlaydilar. Topshiriq javoblari baholangach, madaniy va yovvoyi o‘simlik nomlari, poliz ekinlari, uy-ro‘zg‘or nomlari kabi uyadosh so‘zlardan lug‘atlar tuzish; ularni o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llab, gaplar qurish, matn yaratish, so‘zlar ko'chma ma’noda ishlatilganda, qanday ma’noni anglatayotganini tushuntirish talab etilsa. bolaning ijobiy tafakkur doirasi kengayadi, so‘zlash mahorati rivojlanadi. Bunda, ayniqsa, badiiy asarlarga tayanish yaxshi samaralar beradi. O‘quvchilar e’tiborini so‘zma’nolarining doimiy yashash joyi — nutq jarayoniga qaratish nihoyatda zarur SO‘ZLARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATLARIGA KO‘RA TURLARI 8 Tilimizda ayrim so‘zlar o‘zlariga xos xususiyatlariga ko‘ra ma’noviy, shakliy, ma’no jihatdan o‘xshash yoki zidlanishni bildiradi. Shunga ko‘ra ular shakldosh, ma’nodosh. zid ma’noli va paronim so‘zlar kabi guruhlarga bo‘linadi. So‘zustida ishlash jarayoni murakkab va ko‘p qirrali. Shunga erishish lozimki, o‘quvchi yangi va notanish so‘zga e’tiborsiz bo‘lmasin. Uning ma’nosini anglashga, zarur paytlarda o‘z nutqida qo‘llashga harakat qiladigan bo‘lsin. Ma’nodosh so‘zlar (sinonimlar) ustida ishlash usullari Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sinonimiya hodisalari va uning nutqiy amaliyotini o‘rganish uchun maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari hamda oliy ta’lim amaliyotida xilma-xil shakl va usullar mavjud. Ularning orasida eng keng tarqalganlaridan biri sinonim so‘zlar qatorini hosil qilishdir. Buni o‘quvchi va talabalar mustaqil ravishda bajarishadi. O‘quvchining dunyoqarashi, tasavvur doirasi, tayyorgarlik darajasiga qarab, bu qatorlar ancha mukammal yoki ixcham bo'lishi mumkin. O‘quvchilar sinonimik qatorlami tuzish jarayonida yangi so‘zlami o‘zlug‘at bovliklari sirasiga kiritadilar. Shu bilan birga, hozirgacha nisbatan karri ishlatiladigan so‘zlarning faollashishiga ham zamin yaratiladi. Bu xildagi ko'nikma va malakalarni shakllantirish va takomillashtirish uchun: berilgan so‘zlarga sinonimlarni tanlash; tegishli matndan, darslikdagi mashqlar yoki badiiy asarlardan sinonim so‘zlarni ajratib yozish; sinonim so‘zlar asosida saylanma diktant o'tkazish; har bir sinonim so‘zning ma’no nozikliklarini izohlash kabi mashqlar bajarilishi mumkin. Eng oxirgi turkum dagi vazifalar talabalarning yangi so‘zlarni o‘rganishlari va o'zlashtirishlarida eng ko'p darajada yordam beradi. Bu jarayondagi mashqlarning turlari juda rang- barang bo'lishi mumkin. Ular orasida sinonimik qatordagi barcha so‘zlar uchun umumiy bo'lgan ma’noni topish asosiy o‘rin tutadi. Masalan, jahl, achchiq, g‘azab, qahr. zarda so‘zlarini ko‘raylik. Bularning hammasini birlashtirib turadigan bosh ma’no nojo‘ya xatti-harakat yoki hodisaga nisbatan qo'zg‘algan kuchli darajadagi his tuyg‘u va uning ifodasidir. Mazkur so‘zning ma’nolarini aniqlashda “O'zbek tilining izohli lug‘ati”dan foydalanish mumkin: 9 achchiq — qahr. jahl; zarda. zarda — ko'chma: jahl, g‘azab, zug‘um. qahr — qattiq achchiqlanish holati; g‘azab. g‘azab — kuchli darajada nafratlanish, achchiqlanish hissi, qahr, jahl. Keyingi bosqichda shu qatordan barcha so‘zlar uchun umumiy bo'lganlarini (jahl. achchiq), ulardan belgining darajasi nisbatan kuchli va yuqori bo'lganlarini (g‘azab, qahr) ajratish mumkin bo‘ladi. Ushbu qatordagi so‘zlarni ma’noning kuchayib borishi yoki pasayib borishi yo‘nalishida joylashtirib chiqish ham topshiriq sifatida yaxshi samara beradi. Bunda ham o‘quvchilar so‘z ma’nolari ustida bosh qotirishadi, natijada, mazkur so‘zlarning ular ongida mustahkamlanib, nutqlarida faollashib qolishiga imkon yaratiladi. Sinonimlar ustidagi ish jarayonida o‘quvchilar so‘zlarning faol yoki passiv darajadagi iste’molini ("barvasta” oddiy nutqda juda kam ishlatiladi, “gavdali” esa juda faol qo‘llanadi), ularning muayyan yo‘nalishdagi chegaralanishini (“norg‘ul” asosan yosh yigit kishilargagina nisbatan qo‘llanadi), ayrim hollarda ularning emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lishini (“barzangi” asosan salbiy ma’no tashiydi) anglab yetishadi. Bu sinonimlarni nutq jarayonida qo‘llash orqali ham o‘quvchilarning sinonim so‘zlarga bog‘liq bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish imkoniyatlari bor. Ular nutq jarayonida bir so‘zning o‘rniga boshqasini qoMiab bo'lmasligini, bordi-yu, qo‘llanganda ham u yerdagi ma’noning boshqacha noziklik bilan yuzaga chiqishini amaliy jihatdan sezib olishadi, ko‘rishadi. Sinonimlar ustidagi ishlar o‘quvchilar nutq bovligini oshiradi, ularning bitta ma’noni ifodalashdagi ortiqcha takroriylikdan qutulishlariga imkon beradi, fikrni nisbatan aniq, lo'nda va tiniq ifodalashga o‘rgatadi. Shunig uchun ham bu jarayonda badiiy adabiyotlarga ko'proq murojaat etish, o‘quvchilarning bevosita izohli lug‘atlar ustida ishlashlarini rag‘batlantirish maqsadga muvofiq bo'ladi. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatlariga ko' ra turlari ustida ishlashda ma’nodosh so‘zlar 10 guruhlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’nodosh so‘zlar — tilimizning leksik boyligi. Undan qancha o‘rinli foydalanilsa, fikrni ravon, go‘zal ifodalash imkoniyatlari shuncha kengayadi. so‘zdan to‘g‘ri va samarali foydalanish malakalari shakllanadi.Og‘zaki hamda yozma nutqni ma’nodosh so‘zlar bilan boyitishda so 'zlarni quyidagi leksik ma’no guruhlariga ajratish usullaridan foydalanish mumkin. 1-topshiriq. Istamoq, kengashmoq, so 'ram o q , salomlashmoq, xohlamoq, maslahatlashmoq, fikrlashmoq, orzu qilmoq, sog‘inmoq, ko‘rishmoq, omonlashmoq, ahdlashmoq. salom-alik qilmoq kabi ma’nodosh so‘zlarni leksik ma’no guruhlariga ajrating: — istamoq, xohlamoq, orzu qilmoq, sog‘inmoq; — maslahatlashmoq, kengashmoq, fikrlashmoq, ahdlashmoq; — salomlashmoq, so‘rashmoq, ko‘rishmoq, omonlashmoq, salom-alik qilmoq... 2-topshiriq. Ma’nodosh so‘zlarni ma’lum bir belgining oshib yoki kamayib borishi (so‘zning ma’no darajalari) bo‘yicha tartib bilan joylashtiring: — hujra, xona, kulba, uy, koshona, saroy, qasr, qal’a; — tuzuk, durust, yaxshi, ajoyib, a’lo... Yoshlarni mustaqil fikrlashga, leksik ma'no belgilarini farqlashga yo‘naltiradigan bunday topshiriqlarni bajarish gapda so‘zning o‘rnini aniqlashni osonlashtiradi, undan sharoitga mos ravishda foydalanish imkoniyatini yaratadi. 3-topshiriq. Berilgan so‘zlarga leksik ma'nosi yaqin so‘zlardan qator hosil qiling: gulzor, gumon, sezgi... Ularni ma’no darajalanishiga qarab joylashtiring: gulzor, gulbog‘, guliston, gulshan, chaman, chamanzor, bog:-u bo‘ston... v.h. Har bir so‘zga namunadagidek qatorlar hosil qilingach, so‘zlarning oshib borayotgan ma’no ко‘1 ami quyidagicha tasnif qilinadi: 11 — “gulzor” so‘zining ma’no darajasi gulbog‘ so‘zining ma’nosidan (ko‘lami) torroq, chunki “gulzor” deganda, gul ekilgan joy ma’nosi anglashilsa, gulbog‘ deganda, gul va manzarali butalar ekilgan joy tushuniladi. “Gulbog‘” so‘zida ma’no kengayishi hodisasi ko‘rinadi; — “guliston” so‘zining ma’no ko‘lami gulzor va gulbog‘dan ko‘ra kengroq, ya’ni unda gullar vatani (diyori, mamlakati) ma’nosi bor. Lekin mazkur so‘z umumiste’moldagi so‘z bo‘lib, “guliston”da “chaman” so‘zida anglashiladigan badiiy ko'tarinkilik, b o‘yoqdorlik ko‘rinmaydi. Shuning uchun guliston so‘zi gulshan, chaman so‘zlaridan pastroqda turadi. 4-topshiriq. Gapdagi m a’lum bir so‘zni uning ma’nodoshi bilan almashtiring. Namuna: 0 ‘zbekistonimiz (Respublikamiz, yurtimiz, o‘lkamiz, diyorimiz, mamlakatimiz...) kun sayin chiroyli (ko‘rkam, obod, go‘zal, suluv...) bo‘lib bormoqda. 5-topshiriq. Berilgan gap yoki m atndagi ajratilgan so‘zlarga ma’nodosh, uyadosh, zid ma’noli so‘zlar topib, ularni o‘zgartiring. Kulgi-yu tabassum hamrohing b o‘lsin, Sen kulsang, qalbing ham qo‘shilib kulsin, Yaratgan riyodan uzoqroq qilsin, Tabassum botiniy nurdan dalolat. (T.Z.) Namuna: hamrohing, qalbing, riyodan, botiniy nur... 1. Ma’nodoshlar — hamrohing, yaqining, sheriging, yo‘ldoshing, mahraming...v.h. Uyadoshlar: ham rohing — sheriging, q o‘shning, hamdarding, homiying, tanishing, ulfating...v.h. Zid ma’no: hamrohing — raqibing, dushmaning, yoving...v.h. 2. Ma’nodoshlar: qalbing, ko‘ngling, yuraging...v.h. 12 Matn ustida ishlash: M atndan m a ’nodosh so‘zlarni ajrating, guruhlang, ularga zid ma’noli so‘zlar tanlang. Topgan so‘zlaringizdan foydalanib, so‘zbirikmasi hosil qiling. “...Kulgi-yu tabassum Ollohning insonga bergan betakror marhamatidirki, bu xislat na hayvonot dunyosida, na parranda-yu darrandalarda uchraydi. Inson qiyofasidagi shodmonlik belgisi faqat insongagina xos. Kulgi-yu tabassum bebaho gavhardir, inson qalbining yuzdagi aksidir. 1-ish. kulgi — yig‘i marhamat — malomat, la’nat tabassum — jahl xislat — fe’l, badfe’l xursandlik — xafalik fazilat — xulq-atvor shodlik — g‘am n e’mat — falokat, balo-qazo O‘quvchilaming bu sohadagi bilim va malakalarini yanada kengaytirish uchun quyidagi o‘quv-topshiriqlardan foydalanish mumkin: — Matndagi yangi yoki sizga tanish bo‘lmagan so‘zni belgilang, uning ma’nosini izohlang; — matnda ajratilgan o'z va ko'chma ma’nodagi so‘zlarning uyadosh va ma’nodoshlarini toping; — ma’nodosh so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo'lgan ma’noni belgilang. — ma’nodosh so‘zlarning ma’no nozikliklarini aniqlang. — ulardan foydalanib, matn yarating. Ma’nodosh (sinonim) so‘zlar qatorini tuzing. Bunda darslikdagi muayyan mashqda berilgan so‘zga o‘quvchilar ma’nodosh (sinonim) so‘z izlashadi. Bunday mashqlar uchun o‘quv materiali sifatida adabiyot darsligiga murojaat etish mumkin. Ma’nodosh so‘zlarni o‘rganish yuzasidan bajariladigan ijodiy-nazorat ishlarining yana bir turi saylanma diktant tarzida o'tkazilishi mumkin. Bunda matn o‘qiladi, undan faqat (sinonim) ma’nodosh so‘zlargina ko'chirib yoziladi, agar o‘qituvchi lozim topsa, eshitib yozilgan ma’nodoshlarga shakldoshlar, zid ma’noli so‘zlar, 13 uyadoshlar tanlash, ular vositasida so‘zbirikmasi hosil qilishga qaratilgan qo‘shimcha mustaqil ishlardan biri topshirilishi mumkin. Ma’nodosh so‘zlar ustida ishlashning shakl va usullari nihoyatda xilma-xil. Ularning eng keng tarqalganlarini talabalarga eslatish, mavzuga oid ijodiy va mustaqil ishlar bajarish, nazorat testlari tuzish va ularni guruh oldida himoya qilish o 'ta foydali o‘quv topshiriqlaridan hisoblanadi. Bunday ijodiy-amaliy ishlar, og‘zaki nutqni ma’nodosh va uyadosh so‘zlar bilan boyitishda muhim o‘rin egallaydi. Zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash O‘quvchilar so‘zboyligini oshirishda zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash ham katta ahamiyatga ega. Ular nutqqa alohida aniqlik, ifodalilik, ta’sirchanlik bag‘ishlaydi. Ulardan foydalanish usullari xilma-xil: — Berilgan so‘zlarga zid ma’noli so‘zlar tanlash: katta - ..., xursand- ... , tez - ... , xunuk - ... , oq - ... , olmoq - ... , kelmoq - ... kabi. — zid ma’noli so‘zlarning ma’nosini sharhlash; — kecha-kunduz. oq-qora, yosh-qari, katta-kichik kabi juftliklar ma’nosini aniqlash, ular ishtirokida gap tuzish va matn yaratish kabi amaliy ishlar bilan shug‘ullanish, o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishga samarali yordam beradi. Nutqni zid ma’noli so‘zlar bilan boyitishda xalq maqollarining o'ziga xos o‘rni, vazifasi bor. O‘quvchilar “O'zbek xalq maqollari”, “Aql aqldan quvvat oladi”, “So‘zko‘rki — maqol” kitoblaridan zid ma’noli so‘zlar ishtirok etgan maqollarni ajratadilar va ma’nosini sharhlaydilar. Masalan: “Yaxshidan yetar sharofat, yomondan yetar kasofat” , “Do'st achitib gapirar, dushman kuldirib” , “Yaxshilardan hargiz chiqmas yomonlik, asli yomon bo'lsa, kutma omonlik”, “Yomonga bosh bo'lguncha, yaxshiga yoidosh bo'l”, “Yomondan qoch, yaxshiga quloch och” kabi maqollar ma’nosini sharhlash, ma’lum bir mavzuga oid maqollar topish va yozish ham qiziqarli, ham samarali usullardan biridir. Berilgan ma’nodoshlarga zid munosabatda 14 bo'ladigan qator hosil qilish ham so‘z boyligini oshirish, gap tuzish malakasini mustahkamlashda, nutqda gap ma’nodoshligi hodisalaridan foydalanishda yaxshi samara beradi. Namuna: Bu ertakni barcha o‘qishi kerak. — Bu ertakni katta-kichik o‘qishi kerak. Turmush g‘avg‘olaridan xabardor. — Turmushning issiq-sovug‘ini bilgan kabi. Zid ma’noli so‘zlar ko'proq sifat va ravish so‘zturkumlaridan hosil bo'ladi.Ular so‘z birikmasi tarkibida: baland bino — past bino; oq marmar — qora marmar kabi; — butun bir birikmada: baland bo‘yli, semiz, keksa ayol — past bo‘yli, oriq, yosh ayol; qalin muqovali (jildli) katta kitob — yupqa muqovali (jildli) kichik kitob kabi; — ba’zi birikmada zid ma’noga ega bo'lgan so‘z boshqa birikmada aynan shu ma’noni bildirmasligi ham mumkin. Solishtiring: qalin daftar - yupqa daftar, ammo qalin soch - yupqa soch ernas, siyrak soch; issiq havo - salqin havo, ammo issiq suv — salqin ichimlik emas, sovuq yo muzdek ichimlik kabi; — so‘z zid ma’noli juftiga ega bo'lmaganda, yasovchi qo‘shimchani qo‘shish bilan zid ma’noli tushunchalarni ifodalash usulidan foydalanish orqali so‘z boyligini oshirish mumkin: ma’noli-ma’nosiz, bema’ni- bama’ni kabi. Zid ma’noli so‘zlarning ma’nosi, tuzilishini bilish — narsa va hodisalar orasidagi farqni to 'g 'ri ajrata ohsh imkonini beradi. So‘zning shakl va ma’nolarini belgilashda ayni bir so‘zning ma’nodoshlari va zid ma’nolilarini kontekstda qiyoslash ham talabada ijodiy tafakkurni rivojlantirishga katta yordam beradi. Sovuq, issiq so‘zlari ham o'ziga xos shakldoshlari va zid ma’nolilariga ega: — issiq havo — sovuq havo, qaynoq suv — muzdek suv, qaynoq hayot — sokin hayot, tinch mamlakat — notinch mamlakat, xushxabar — noxush xabar ..v.h. 15 Shoir va yozuvchilar voqelikni, narsa-hodisalarning xususiyatlari,sifatini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib tasvirlashda zid ma'noli so‘zlardan unumli foydalanadilar. Bor ekan dunyoda issiq va sovuq, Bor ekan dunyoda saxiy ila suq, Bor ekan dunyoda nur va koianka, Shoirga muhtojdir el-elat, o‘lka! (Shuhrat) (Bunday zid qo‘yish usuli mumtoz adabiyotda tazod san’ati deb yuritiladi). Nazmiy matnlarning lisoniy tahlili ustida ishlash ham talabaning mustaqil ilmiy mushohada yuritish, fikrni mantiqli, to‘g‘ri va ravon ifodalash, aytilgan fikr yuzasidan hukm va xulosalar chiqarish malakalarini mustahkamlaydi, mumtoz adabiyot javohirotlarini anglash, undan sharqona m a’naviyat va axloq tariqatlarini tuyish, adabiy til sehridan zavqlanish, fikr ifodasida she’riy san’atlardan foydalanish imkoniyatini yaratadi: Quyida berilgan she’mi she’r san’ati yuzasidan tahlil qiling. She’r vazni, qofiyasi, qaysi san’atga xosligi, unda yashirilgan ismni aniqlang. Komil-u, kamtar, sabmi ahli ziyodin o‘rgangan, Aql ila axloqni Kaykovus bobodin o‘rgangan. Rag‘bati bisyor, tasavvufdan kelib so‘z aytadur, Dm ila andishani ustoz Omondin o‘rgangan. Mas’ul ul aytqon so‘zig‘a, do‘st-u. ayol-u ahlig‘a, Jism-u jon, dunyo tavakkal ota-ona mahrig‘a. Otani e’zoz etib, tuzdi devon farzandi xush, Ne ajab, qo‘l ursa ul ilm-u lison tahririg‘a. 16 Nazmiy matn ustida ishlash uchun topshiriqlar: 1-topshiriq. Berilgan nazmiy matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nodoshlarini toping. Ular bilan so‘zbirikmalari hosil qiling. 2-topshiriq. Matndagi zid ma’noli so‘zlarning ma’nosini sharhlang. Ular ishtirokida gaplar tuzing. 3-topshiriq. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni o‘z ma’nosida qo‘llab, gaplar tuzing. Kichik matn yarating. Ko‘rinadiki, zid ma’noli so‘zlami so‘zlovchi nutqqa kontrast — ekspressiv bo‘yoq beruvchi vosita sifatida o‘rganish o‘zbek tili o‘qitish metodikasida muhim ahamiyat kasb etadi. Shakldosh so‘zlar ustida ishlash Har bir til lug‘atida tovush(harf)lar tarkibi va yozilishi jihatdan bir xil, ammo ma’nosi har xil so‘zlar — shakldoshlar mavjud. Ular ma’nolariga ko‘ra turli buyum, voqea-hodisa, tushunchalarni anglatadi. Ko‘pincha, tovush tarkibiga ko‘ra shakldoshlar bilan ko‘p ma’noli so‘zlarni ajrata olmaslik hollari uchraydi. Ayrim so‘zlar o‘zlarining asl ma’nolaridan boshqa ma’nolarga ham ega bo‘ladi. Chunonchi, inson organizmidagi a ’zo nomlari: bosh, ko‘z, qosh, yuz, burun, o g‘iz, til, q o‘l, oyoq, quloq.. v.h. lar o‘zining asosiy leksik ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’nolarda ham ishlatiladi; ularda ichki ma’no “ip ” lari saqlanadi. Masalan: bosh — organizmning bosh qismi — boshqaruvchi ma’nosini anglatadi va xuddi shu ma’no boshliq, boshqarma, bosh maqola, s o‘zboshi, yo‘l boshi, suv boshi, ish boshi, bir bosh uzumkabi so‘zbirikmasi va qo‘shma so‘zlarda saqlanadi. Natijada, lug‘atimiz tarkibida shakli bir, ma’nosi turlicha so‘zlar paydo bo‘ladi. Shakldoshlik va ko‘p ma’nolilik orasida farq ham mavjud: shakldoshlarda so‘zma’nolari bir-biriga o‘xshamaydi. 17 ko‘k — o‘simlik, rang, osmon, motam libosi; olma — daraxt, meva, buyruq fe’li kabi. Keldi bahor, pishdi tut (meva), Tut yesang, shunday ish tut (qil), Chug‘urchiq kelishin kut, Bekorga sinmasin tut (daraxt). Ushbu tuyuqda tut — meva, ish tut — ish qil — buyruq fe’li, tut — mevali daraxt turi ma’nolarida ishlatilgan va mazkur so‘zlar nutqning ravon, qiziqarli, ta ’sirli bo‘lishiga xizmat qilgan. — ko‘p ma’noli so‘zlarda so‘zma’nolari bir-biriga yaqin va aloqador bo‘ladi: ko‘z — ko‘rish a’zosi, uzukning ko‘zi, derazaning ko‘zi, taxtaning ko‘zi, ishning ko‘zi kabi; — shakldoshlarning uslubiy jihatdan nutqda ikki xil anglanishi tushuncha doirasini kengaytiradi: yuragiga o‘t tushdi — ynragi yondi. Nutqda bir o‘rinda so‘z, ikkinchisida so‘zbirikmasini qo‘llash bilan so‘zo‘yini yuzaga kelishi shakldoshlarda ham mavjud: 1. Sotuvchi do‘konda qirq uslub o‘ylar, Savdoda bo‘y — endan qirqishni o‘ylar. “Qing‘irlik qilmagin!” — degan kishining Darhol qadamini qirqishni o‘ylar. (Gazetadan). Yoki 2. Deydilarki, kungaboqar umr bo‘yi kunga boqar. Yuqoridagi birinchi to‘rtlik— tuyuqda, qirq ish—'‘son o t” , miqdor: qirqish — fe’l, kesish, qisqartirish; qadamini qirqish — haydash ma’nolarida ishlatilgan. Ikkinchi matnda kungaboqar — ot, o‘simlik, hamda ot+fe’l+ar” birikmasi — kunga boqar — shakldoshlardir. Shakldoshlarning o'ziga xos 18 xususiyatlaridan xalq og‘zaki ijodida, badiiy adabiyotda poetik janr — tuyuq tuzishda keng foydalaniladi. U mumtoz adabiyotda tajnis san’ati deb ataladi. Ko‘zyoshim tuproq ila gar qotila(aralashsa, qorishsa) Kelmagaymen javridin haqqo, tila, (tilga) G‘amzasi o‘ltirdi-yu, ul bexabar, Men agar o'lsam, ne kam ul qotila. (qotilga) (Lutfiy) Shakldosh so‘zlarni chuqur o‘rganish talabalar so‘zboyligini oshirish va nutqiy mahoratini yuksaltirishda nozik qochirimlardan foydalanish, ijodiy tafakkur, mustaqil fikrni shakllantirish va rivojiantirishda muhim ahamiyatga ega. Paronim so‘zlar ustida ishlash Tovushlar soni va turi jihatdan teng bo‘lmasa-da, talaffuzda o'xshash bo‘lgan paronimlar shakldoshlarga ko'p jihatdan yaqin turadi. Paronimlarni shakliy, ma’noviy hamda qo‘llanish doirasida quyidagi ma’no guruhlariga ajratish, o‘rganish yaxshi natija beradi: — bir-ikki ba’zan undan ortiq tovushga ko‘ra qisman farqlanuvchi shakliy umumiylikning mavjudligi: tahlil — tahrir, matbuot — matlubot, taqlid — taxlit kabi. — paronim juftliklar o‘rtasidagi tovush almashtirish va ma’no munosabatining turli xilligi: arosat — asorat, arg‘uvon — armug‘on kabi; — leksik ma’nolarida umumiy semantik qirralar mavjudligi: tanglay — manglay, kift — kaft,jiyron — jayron kabi; — leksik ma’nolari nisbatan yaqinligi, o'xshashligi: mahrum — marhum, mahram kabi; — m a’Lum tomonlari bilan ma’nodosh munosabatda bo'lishlik: bekinmoq — biqinmoq, nihon — pinhon, kurtak— murtakkabi. 19 — zidlanishdagi m a’lum umumiylik hollari: e’tiroz — e’tirof, bema’ni— bama’ni, import — eksport kabi. Paronimlarni nutqda xato q o‘llash, juftliklarni qorishtirish so‘zma’nolarini yaxshi bilmaslikdan kelib chiqadi. O‘qituvchi bunday xatoning oldini olish uchun mashg‘ulot jarayonida shakliy, ma’noviy bir-biriga o‘xshash yoki yaqin bo‘lgan paronimlar ma’nosini sharhlash, ularni so‘z birikmasi va gap ichida qo‘llash kabi amaliy ishlardan foydalanishi nihoyatda zarur. Namuna: Matbuotda (gazetajurnal) e ’lon qilindi. Matlubot — iste’mol hamkorligi, keng iste ’mol mollari; asorat — qoldiq, shamollash asorati,yomon asorat, arosat — ikkilanmoq, ik k iy o‘l orasida (arosatda) qolmoq; bog‘cha— kichik bog bog‘cha — maktabgacha tarbiya maskani; о‘qituvchimehnatiga tahsin aytmoq — Alisher Hirot va Mashhadda tahsil kо‘rdi. Xullas, talabaning nutqiy taraqqiyotida shakldosh, paronim so‘zlarning har biriga ma’nodosh va uyadosh so‘zlar tanlash, ular ishtirokida so‘zbirikmasi va gap tuzish, so‘zo‘yinlari tashkil qilish, tuyuqlar va hikmatli so‘zlar, maqol va matallar ustida ishlash; turli izohli lug‘atlardan foydalanib, so‘z ma’nolarini sharhlash, xilma-xil iboralar, matal va hikmatli so‘zlardan foydalanib matnlar yaratish kabi amaliy ishlarni bajarishi keyingi pedagoglik faoliyatida o'ta foydalidir. Kam ishlatiladigan so‘zlar Kam ishlatiladigan so‘zlar ustida ishlashda berilgan so‘zlarni kasb-hunarga oid, shevaga oid, tarixiy so‘zlarkabi guruhlarga ajratish, gumhlarni mustaqil davom ettirish, shunday so‘zlar ishtirokida matnlar yaratish, asosiy e’tiborni kam ishlatiladigan so‘zlar ma’nosi va ularning nutqda qo‘llanishiga qaratilishi darkor. Atamalar (terminologiya) shunday so‘zlar jumlasiga kiradi. Atamalarning qaysi fanga mansubligiga ko‘ra guruhlarga ajratish, so‘zva atamalar orasidagi munosabatni aniqlash (til — anatomiya atamasi; til — muloqot vositasi, ona tili 20 faniga oid atama; izg‘irindek dilni tilgan (sifatdosh) o‘ylar ... kabi); uyadosh va shakldosh atamalar yordamida matn tuzish kabi topshiriqlarni bajarish — talaba lug‘at zaxirasini atamalar bilan boyitishga yordam beradi. 1. Ma’lum bir fan sohasida tor, xususiy ma’noga ega bo‘lib, ko'pchilik boshqa ma’noda keng qo‘llaydigan so‘zlar toping. Tor va keng qo‘llanish ma’nolari doirasida gaplar tuzing. Namuna: Quyosh sistemasining to 'rtinchi sayyorasi — Yer. Osmon uzoq, yer qattiq (М.), Sen yerni boqsang — yer seni boqadi. Dehqon rizqni yerdan topadi. 2. "Geografiya”, “ Matematika” , “Tabiatshunoslik” darsliklarining ma’lum bir betini sinchiklab o‘qing. Ularda xususiy, tor ma’noda qo‘llanilgan va keng qo‘llanishda boshqa ma’nolarga ega bo'lgan so‘zlar ro‘yxatini tuzing. Ularning ma’nosini tushuntiring. Har bir fan uning o‘zigagina xos bo‘lgan, muayyan atamalar tizimiga ega. Shunday ekan, ularni bilish, tushunish, keng va tor ma’nolarini farqlay olish, to‘g‘ri ishlatish bilan birga fan, kasb-kor uchun xos bo‘lgan atamalar sirasini o‘zlashtirishlariga erishish mashg‘ulotlarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi kerak. Atamalarni o‘rganishda talabalarga tanish va yaqin bo'lgan kasb-hunarga oid so‘zlar lug‘atini tuzish, ularni izohlash va shu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish va matnlar yaratishga oid topshiriqlarni bajarish samarali natija beradi. Olinma so‘zlar ustida ishlash Boshqa tillardan kirib, o‘zbek tiliga o'zlashib qolgan so‘zlar — olinma so‘zlar hisoblanadi. Ularni og‘zaki va yozma nutqda bemalol ishlatish uchun ular anglatgan ma’no talabalar ongiga singdirilishi zarur. Ayniqsa, ilmiy atamalar borasida olinma so‘zlar muhim mavqega ega. Aniqfanlarga xos “kvadrat ” “kub ”, tilshunoslikdagi “morfologiyci ”, sintaksis ”,“leksikologiya”, kundalik 21 turmushda ishlatiladigan EHM, kompyuter,disket, kasseta kabi atamalarni almashtirish o‘zbek xalqini jahon madaniyatidan uzishga olib kelmasligi lozim. Tilimizda maktab, maorif, mashq, tolib (talaba) kabi arabcha; barg, daraxt, shirin kabi forscha-tojikcha lag‘mon, shiypon kabi xitoycha so‘zlar mavjud; boshqa xorij tillaridan kirgan stol, stul, ruchka, buxgalteriya, soldat (nemischa), palto, triko (fransuzcha), klub, futbol, biznes, kompyuter (inglizcha), tomat, limon ( ispancha ) kabi atamalar ham o‘zbek tilida keng iste’mol qilinadigan va o‘zlashgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Bunday so‘zlaming ma’nosini sharhlash, imlosi va ma’nosi ustida ishlash, ular ishtirokida gaplar tuzish va turli matnlar yaratish kabi amaliy ishlardan dars jarayonida unumli foydalanish mumkin. Turli sohalar bo‘yicha olinma so‘zlarning ro‘yxatini olish, ularning lug‘aviy ma’nolari ustida ishlash, olinma so‘zlardan so‘z birikmalari va gaplar tuzish kabi amaliy ishlar izchillik va o'zaro uyg‘unlikda olib borilsagina, bunday so‘zlar talabalar so‘zboyligini oshirish, ularning nutqiy ko'nikma va malakalarini shakllantirish, matn yaratish mahoratining oshishiga xizmat qiladi. Nutqimizda kvadrat, kub, grammatika, leksika, stol, stul, shkaf, palto, kostum, tufli, botinka, traktor, kombayn, rektor, universitet, professor, kompyuter, multimedia, kodoskop kabi ko'pgina so‘z va atamalar borki, ularni boshqa so‘zlar bilan almashtirishga hech qanday ehtiyoj ham, zururat ham yo‘q. Ibora va tasviriy ifodalar ustida ishlash Talaba lug‘at boyligining muhim qismini ibora va tasviriy ifodalar tashkil qiladi. Ma’nosi va qo‘llanishi jihatdan bir so‘zga teng keladigan, ko'chm a ma’no ifodalaydigan so 'zlar qo‘shilm asi iboralardir. U nutqmizni boyitadigan, go‘zallashtiradigan va ta’sirchanligini oshiradigan vositadir. O'zbek tilini o‘qitish metodikasida berilgan so‘zlarni iboralar bilan (yoki aksincha) almashtirish, ular ma’nosini sharhlash ma’no darajalarini oshib yoki kamayib borishini taqqoslash kabi amaliy ishlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 22 1. Tadbirkor о 'z ishini biladi. 1. Tadbirkor ishning ko‘zini biladi. 2. Onamning jahli chiqdi. 2. Onamning sabr kosasi to`di. 3. U ishni yaxshi bajardi. 3. U ishni xamirdan qil sugurganday bajardi. 4. Masalani yechishda Shahlo juda qiynaldi. ona suti og‘ziga keldi. Bundan tashqari, o‘quvchilarga ona tili mashg‘ulotlarida iboralar lug‘atini tuzdirish, iboralarga zid ma’noli, muqobil ibora yoki so‘zbirikmalari tanlash kabi mashqlardan foydalanishni o‘rgatish ham so‘zboyligini oshirish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Quyida iboralar ustida ishlash yuzasidan bajariiadigan mashqlardan namunalar beramiz. 1. Iboralar mazmunini sharhlang, ularni awal ma’nodoshlari, so'ngra oddiy so‘zlar bilan almashtiring. 1. Gapi bir joydan chiqdi, og‘iz-bunin o'pishdi — kelishdi. 2. Dimog‘i chog‘ bo 'Idi, vaqti chog‘, chehrasi ochildi, og‘zi qulog‘iga yetdi, boshi osmonga yeidi... — xursand b o‘Idi. — Yeng shimarib, ishga tushdi, boshi bilan sho‘ng‘idi, g‘ayrat qildi —astoydil ishga tushdi. — Oq-qorani tanidi, do‘st-dushmanni cijratdi— hayot tajribasiga ega bo‘Idi. — Terisiga sig‘madi og‘zining tanobi qochdi, boshi ko'kka yetdi — suyundi. — Tili qichidi— gapirgisi keldi. 2. Iboralarni zid ma’nodagi muqobillari bilan almashtiring. — Dimog‘i chog‘ — kayfiyati buzuq. — Yeng shimarib — q o‘1 uchida, naridan-beri. — Terisiga sig‘madi— tarvuzi q o‘ltig‘idan tushdi. — Tili qichidi— tovushi o‘chdi, dami chiqmadi... 23 Shu bilan birga, talabalar tomonidan to'plangan iboralarni gumh ishtirokida eshitish, to‘g‘rilash, tahlil qilish, to‘ldirish mashqlari o‘tkazilishi ularda til sezgirligi, so‘ztanlash mahoratini, matn yaratish madaniyatining shakllanishiga sabab bo'ladi. Matn ustida ishlash uchun topshiriqlar. 1-topshiriq. Gap juftlarida ajratilgan qismlar orasida qanday ma’no munosabatlari borligini aniqlang. 2-topshiriq. Berilgan so‘zlarni iboralar bilan almashtiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Yuvosh, q o‘rqdi, chaqqon, toza, ko'p gapirdi, gapirildi, quvondi. Namuna: yuvosh — qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan, qo‘rqdi— kapalagi uchdi kabi Iboralar o‘rtasida o'zaro shakldoshlik va ma’nodoshlik ham bo‘lishi mumkin: boshga к о ‘tarmoq (e'zozlamoq), boshga ko'tarmoq (shovqinsuron solmoq) — shakldosh iboralar: tegirmonga fushsa butun chiqadi — suvdan quruq chiqadi— ma’nodosh iboralar. O 'quvchilar badiiy asarni o‘qiyotganda uchraydigan shakldosh, ma’nodosh, zid ma’noli iboralar ma’nosi sharhlangan izohli lug‘at daftari tutsalar, mazkur so‘zlar ishtirok etgan gaplar tuzsalar, so‘zboyligini oshirish va nutqiy mahoratni shakllantirishda yaxshi natijalarni qo‘lga kiritadilar. Tasviriy ifodalar — (po'lat ot chavandozi, zangori kema kapitani (mexanik — haydovchi o‘rnida); zangori ekran, oynayi jahon (televizor); qanotli do'stlar (qushlar); oq oltin (paxta)dan nutqda to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish nutq go‘zalligini ta ’minlovchi asosiy usullardan biri hisoblanadi.Bunda narsa yoki shaxs nomlarini tasviriy ifoda orqali berish yoki tasviriy ifodani predmet nomi bilan almashtirish, ularning ma’nolarini sharhlash, ular ishtirokida gap va matnlar tuzish foydalidir. 24 Leksikologiyani o‘rganishda bilimlarni mustahkamlash, takrorlash va umumlashtirishda so‘zning botiniy, lug‘aviy ma’nosini tavsiflash shu jarayonda to‘g‘ri va o‘rinli so‘zlash mahoratini egallash uchun leksik tahlildan foydalanish yaxshi natija beradi. Leksik tahlildan namunalar: 1-topshiriq. Viloyat so‘zining lug‘aviy ma’nosini sharhlang. Viloyat — mamlakatning muayyan bir millat vakillari istiqomat qiladigan qisrni, bo'lagi, yashash joyi; Samarqand viloyati, Farg‘ona viloyati... 2. Ma’nodoshlari: hudud, vodiy, depara, manzil... v.h. 3. Bugun respublikamizning Jizzax, Sirdaryo vaToshkent viloyatlarida havo issiq bo'ladi. O‘quvchi leksik tahlil jarayonida so‘zning lug‘aviy ma’nolari haqida o'zi mustaqil fikryuritadi. Shu so‘zga ma’nodoshlami o'zi izlaydi, iloji bo'lsa, boshqa tildagi taijimasini topadi. Shu so‘zishtirok etgan gaplar quradi va matn yaratadi. Shuni ta’kidlash iozimki, ravon, aniq, ta ’sirchan uslub tuyg‘usi tilning barcha sohalarini o‘rganish jarayonida, til birliklarida (tovush, so‘z, qo‘shimcha, so‘z birikmasi, gap kabi sintaktik qurilmalarda), so‘zlarning ma’no va shakl munosabatlari asosidagi bog‘lanishlami taqqoslash zaminidagina shakllanadi. O‘quvchi ongida ana shu xususiyatni tarkib toptirish, barcha ona tili o‘qituvchilarining diqqat markazida bo'lishi lozim. Shuning uchun o'zbek tili mashg‘ulotlarining bosh maqsadi o‘quvchi so‘z boyligini oshirish, uni nutqda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llash ko'nikmalarini shakllantirish, til bo'limlarini uslubiyat bilan bog‘liq holda o‘rganish hisoblanadi. 25 Tog`ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanidagi leksik vositalarning tahliliga doir Yozuvchi surxon shevasi orqali ko`plab tagma’nolar yaratadi:  « Энди ... аямга нима дейман ?» Epizodik qahramon bo‘lgan Ibodin soqov duduq bo‘ladi. Xalq borib Oqposhsho turargohni bosib, ularni o`ldirish uchun borayotganda yo`lda qatiq sotish uchun turadi. Hech kim qatiq olmaydi. Negaki, qatiqni o‘ylashga, qorinni o‘ylashga hech kimda toqat yo‘q edi. Maqsad - tezroq yurt tuprog`iga kirgan g`ayridinlarni qirish. Bu xabarni eshitgan oqposhsho odamlari xalqni bostirish uchun keladi. Yo`lda yana Ibodinga duch kelishadi. Qatiqqa tuflab ketishadi. Soqov esa qatiqni ularning ustiga sochib yuboradi. Oqposhsho odamlari uni otib o`ldirishadi. Va soqov tilidan aytilgan ushbu so‘zlar, o‘ylar Ibodin soqovning soddaligi, omiligi, shu bilan bir qatorda undaham oriyat borligini ko‘rsatadi.  — Ана , ол , ўзбак , — дейди Қурбон . — Қорақирғизда дала бўлмайди . Дала ўзбакда бўлади. Қорақирғизда мол бўлади. Қорақирғиз қир-адирда мол боқади. Ўзбак дашт - далада экин экади . Бобомиз Қурбон қорақирғизни қуруқ қўймайин дея , қўйин ковлайди . Қурбон қорақирғиз бобомиз билагидан ушлайди . — Тек ўтир , ўзбак , тек ўтир , — дейди . — Ўзбак қўйнида бўлди нима , қорақирғиз қўйнида бўлди нима . Qirg`izlar shevasi bilan aytilgan bu leksemalarda ham qirg`iz xalqining, ham o`zbek xalqining bir-biriga do‘stona munosabati va birovdan qardzor bo‘lishni xohlamasligi kabi munosabatlarni ifodalashga xizmat qilyapti.  — Ўрусияда сенинг башарангдай қоратупроқ бор. Сен ана ўша қоратупроққа ярашасан! 26 — Қоратупроқ— сарт-собака... Сарт-собака— қоратупроқ... Жуда ҳамоҳанг! Sinonimik qatorda “ bashara ” so ‘ zi salbiy bo ‘ yoqdor so ‘ z . Tinglovchiga bo ‘ lgan mensimaslik , haqorat munosabati singriligan ushbu so ‘ z ma ’ nosi keying jumlalar orqali yana ham kuchayganligini ko ‘ rishimiz mumkin : qoratuproq - sart - sabaka , sart - sabaka – qoratuproq .  — Ҳа, йўл бўлсин, нўғай? — дейди Оқподшо. — Мен ҳам намозимни ўқиб олайин, жаноблар, — дейди Асҳал нўғай. — Сен чўқинтирилмаганмисан? — Худога минг қатла шукур, мусулмон фарзандиман . Oqposhshoning no ‘ g ‘ ayga cho ‘ qintirilmaganmisan degan savoli zamirida o ‘ sha paytda ba ’ zi odamlar namozdan , sajdadan qaytib cho ‘ qinishga o ‘ tganligi , no ` g ` ayning oqposhshoga xizmat qila turib hali ham namoz o ‘ qiyotganligidan ajablanish munosabati bor . No‘g‘ayning javobi esa qahramonning majburlikdan, jonini saqlash uchungina xizmat qilayotganidan dalolat beradi. “xudoga shukr” degan jumla ham ishklatishi mumkin edi. “ming qatla” leksemasi ma’noni kuchaytiribgina qolmay, senlarga o`xshab bosqinchilik qilib odamlarga zulm o‘tkazayotganim yo‘q, musulmonlar bunday qilishmaydi, degan mpunosabatlar ham yashiringan.  Бир эрта Абил жарчи кўчама-кўча жар солади: — ...Барча-барча ҳовуз бўйлаб борсин! Йўқсиллар ҳукумати билан кўришув бўлади! — Ювуқсизлар ҳукумати дейдими? — дейди онамиз. Отамиз онамиздан бетини буриб-буриб кулади. — Деҳқонқул! — дейди отамиз. — Ювуқсизлар ҳукумати десанг-да бўлади, Шўролар ҳукумати десанг-да бўлади! “ Yo ‘ qsil ” hukumati so ‘ zining o ‘ rniga “ yuvuqsiz ” leksemasining Aqrabning turmush o ‘ rtog ` i tilidan aytilgani oqposhsho hukumatining obro ‘ sizligini , 27 oidamlarning hukumatga bo ‘ lgan nafratini kuchliligini ko ‘ rsatishga xizmat qilyapti . Er-xotin bir-birini ismi bilan emas, bosh farzandining ismi bilan atashi ham ifodalanyapti.  — Деҳқонқул! Неча маротаба айтаман, босмачи дема деб. Босмачилар ана— қизиллар! — Бари шундай деяпти-да, менда нима айб. — Бари айтса-да, сен айтма. Чин, бизнинг қишлоқдан Рашид икковимиз, чин. Биз нима қилайлик, бари дин-имонини сотаяпти. Бирови Шўро бўлаяпти, бирови фирқа бўлаяпти, бирови ҳосилот бўлаяпти. Деҳқонқул! Мен уларни жигит санамайман, Йўқ, жигит санамайман . Гапни ўроли келди, айтайин... Улар хунаса ! Ҳа, хунаса!  — Чанишев! Ўзбак қаерда таваллуд топади— ана ўша ерда ўлади! Ўзбак ўз эл-юртида ўлади! Ўзбак ўз ўлан-тўшагида ўлади! Ўзбак— ана шундай ўзбак! — Ўлимга маҳкум учун ерни фарқи нима, туземец, — дейди Успенский. — Ўрис! Чин, сен учун фарқи йўқ, чин. Қаерда хушҳаво табиат бўлади — ўша ер ўрис учун юрт бўлади. Қаерда қорни тўяди — ўша ер ўрис учун юрт бўлади. Ўрис— ана шундай ўрис! Aqrabning Chanisheyev bilan bo‘lgan suhbati ularning xarakterini ochishda juda muhim. Bu o‘rinlarda Aqrabning mardligi, o‘zvatani uchun jonidanda kechishga tayyorligi ko‘ramiz, hech bo’lmasa bitta “qizil”ni o’ldirib, vatan tuprog‘idan yo‘q qilishni o‘ylab yashagan, kezi kelganda gapga usta, nohaqlikni hazm qilolmaydigan qahramon gavdalanadi.  — Ўртоқлар, ўлан-лапарлар айтманглар! — дейди. — Партия- совет қўшиқларидан айтинглар! Paxtaga ketayotgan maktab o ‘ quvchilariga aytilgan ushbu birgina jumla , hattoki , nafas olayotganimiz ham bosim ostida ekanligini ko ‘ rsatadi . Butun hamma- 28 hamma narsa, hamma-hamma o‘y-xayollar sovet uchun bo‘lisi kerak edi, partiya uchun bo‘lishi kerak edi.  — Нега ўйнаб қўяй, дейди ? — Ким билади. Зиёд дегичи гапи ўролида масалан, масалан , дейди. Шундай гап-да. “O‘ynab qo‘yay”, “masalan” qahramon tilida ko‘p uchrab, takrorlanib turadigan so‘zlarga misol.  — Ўртоқлар ! — дейди . — Эгизак фарзандларим оталари шонли коммунистик партия сафига қабул этилган улуғ айём кунларда дунёга келди ! Мен шу улуғ санага бағишлаб, эгизак қизларимга шонли коммунистик партия асосчиларидан Роза Люксембург билан Клара Цеткин отларини қўяман! Бир қизимни Роза қўяман, бир қизимни Клара қўяман! Чалп-чалп чапак бўлади. Муаллимларимиз: — Ура-а-а, ура-а-а! — дея чапак чалади. Dehqonqul o ‘ qiydigan maktab direktori paxta terimida faol bo ‘ lgani uchun qizil bayroqni qo ‘ lga kiritib , kommunistik partiya a ’ zosi bo ‘ lish imkoniga ega bo ‘ lgani bir bayram edi . Muallimlaning “Ura-ura”sida ma’no bormi, manfaat bormi?! Og`ir yillar bo‘lgan. Tarvuzni to‘rtburchak shaklga bo‘lib tarvuz to‘rtburchak bo‘ladi, yumaloq bo‘lmaydi deysizlar desalar, shunday deyish kerak edi.  « Оғир бўлса - да майли , — дейман . — Ўлиб пахта тергандан кўра , шуни кўтариб юрабераман » . Bola Dehqonqulning bolalarcha o‘ylashi, paxta terimidan ko‘ra shu bayroqni olib yurishni afzal ko‘rgani, aslida, buning nima ekanliginin bilmasligi juda achinarli. Paxta dalasiga paxtani tezroq ochiltirish, hosilning yaxshi olinishi uchun busifot degan dori sepish kerak edi. Bayroq dori sepuvchi samalyotlarga bir belgi bo‘lishi kerak edi. Bu dori esa juda zaxarli. 5-sinf bola uchun bu juda achinarli holat. Majburlik. Zulm. Itoat. 29 Далаларимдан оппоқ-оппоқ ҳовур ҳаволанди. Далаларимдан элас- элас овоз ҳаволанди. Овоз далаларим остидан келдими ё олислардан келдими— билиб бўлмади. Далаларим хўрсинди. Овозда ранг-рўй-да бўлмади , овозда бўй-баст-да бўлмади. Овоз дейин дедим— овозг а менгзамади , овоз демайин дедим— овоз шундай пешонамдан келди. Далаларим энтикди. Далаларим уйғонди. Далаларим кўз очди. Далам мени имлади, далам мени чорлади. “ Ovoz ” leksemasi bu o ‘ rinda bahor kelayotganidan darak , yerdagi ishlar boshlanishidabn darak . Metonimiya ma’no ko`chish turi orqali ot so‘z turkumining boshqa ma’no berayotganini ko‘rishimiz mumkin.  Мен аёлни қизим-қизим, дейин дедим— катта одамни қизим дейиш учун тилим бўлмади. Мен аёл отига хон ё ғул қўшиб айтайин, дедим— фарғоначи бўлмадим. Бўлдим-бўлдим, сурхони бўлдим— байча дейин-да. — Қани, ё, бисмилло! — дея қўшқўллаб кўришдим. — Омонгинамисиз, Кларабайча? Вақтигинангиз хушми, Кларабайча ? Ўйнаб-кулибгина юрибсизми, Кларабайча?.. — Нима-нима? — Кларабайча? Аёл лаб бурди. Аёл қош керди. — Байча? Какая байча? — деди. — Мен Клара Ходжаевнаман ! Surxon shevasida “ baycha ” yanga ma ’ nosida ishlatiladi .” qizim ” deyishga uyalib “ baycha ” so ‘ zini tanlagan Dehqonqulning bunday deyishi Klara Xadjayevnaga haqoratdek tuylgani uning “ nima - nima ” degan savolida ko ‘ rinadi . Odatda , bu olmoshdan hayajonlanganda , ajablanganda , qabul qilolmaganda foydalaniladi . Bu o ‘ rinda ham “ nima - nima ” olmoshi orqali aytilgan fikrni qabul qilolmaslik akti namoyon bo ‘ lyapti . ” Qanaqa baycha , men Klara Xadjayevnaman ” deya urg ` u berilishi orqali qahramonning dimog ` dor , o ` zini katta olishi kabi xarakteri ochiladi . 30 Бобомиз Қурбон қорақирғизни қуруқ қўймайин дея, қўйин ковлайди Bobomiz - so ‘ z , leksik ma ’ nosi kishi otasining otasi , stilistik jihatdan neytral : unda so ‘ zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabati sezilmaydi . Bobo so‘zi adabiy so‘z. Shevalarda turli xil variantlari mavjud: ota, katata, kattadada . Qurbon – so‘z, leksik ma’nosi kishiga atab qo‘yilgan ism, stilistik jihatdan neytral. O`zbekcha so‘z. Polisemantik so‘z. Turdosh ot bo‘lib kelganda, fido bo‘lish ma’nosini ifodalaydi. Qoraqirg`iz – so‘z, leksik ma’nosi kishiga qo‘yilgan laqab, qirg`iz millat nomiga shu millatning nomiga ko`p sahroyi xalq bo‘lgani uchun issiqdan qorayganligi sababli qora so‘zi qo‘shilgan. Bu laqab ma’nosida kelyapti. Shevaga xos so‘z. Quruq qo‘ymayin – ibora, frazeologik ma`nosi- yordam olgan yoki oladigan insonga ishini bajarganligi uchun biron narsa berish . Frezaologik birliklarning turiga nisbatan bu ibora frazeologik qo‘shilmadir. Chunki umumiy ma’nosi uni tashkil qilgan so‘zlarning leksik ma’nolari yig‘indisidan iborat. Iboraning stilistik bo‘yog‘i iborada ifodalangan voqelik haqidagi fikrni kuchaytirishdan iborat. Quruq qo‘ymaslik monosemantik ibora, sinonimlari mavjud emas. Ibora zamonaviy qatlamga mansub. Deya – vazifadosh ko`makchi, aslida bu so‘z fe`lning ravishdosh shakli, bu o‘rinda vazifadosh ko`makchi bo‘lib kelyapti. Atash ma`nosiga ega emas. O`zidan oldingi ning maqsad ma’nosini ifodalashga ko`maklashyapti. Qo‘yin kovladi – ibora, frazeologik ma’nosi – pul olmoq, Frezaologik birliklarning turiga nisbatan bu ibora frazeologik qo‘shilmadir. Chunki umumiy ma’nosi uni tashkil qilgan so‘zlarning leksik ma’nolari yig‘indisidan iborat. Iboraning stilistik bo‘yog‘i iborada ifodalangan voqelik haqidagi fikrni kuchaytirishdan iborat. Qo‘yin kovladi- monosemantik ibora, sinonimlari mavjud emas. Ibora zamonaviy qatlamga mansub. 31 — Ёзувчи? Ким дейди? — деди косагул шоир. — Тоғай Мурод, дейди. — Тоғай Мурод? Тоғай Муродни биламиз! — деди косагул шоир. — О-о, Тоғай Мурод худони балоси у, худогинани балоси у! — Жиян тоғага тортади-да! — деди раисимиз. Идеология керма қош бўлди . Matndagi “kosagul”, “kermaqosh” iboralari ot va sifat so‘z turkumlarining ma’nosini ochadi. Qahramonlarga bunday sifat berilishi ularning tashqi ko‘rinishi va xarakteri bilan bog`liq.  — Ҳа , даланг билан қўшилиб чалпак бўлгин , чалпаккина бўлгин ! Ҳа, даланг билан қўшилиб қўшмозор бўлгин, қўшмозоргина бўлгин! Шу аёлга бир нима бўлсин қани, мен сени нима қиламан экан! — Ўзи, нима бўлди, айтинг қаникайин? — Очиқ мозор бўлди, очиқ лаҳад бўлди! “ Mozor ”, “ lahad ” sinonimlarini yonma - yon qo ‘ llash orqali ifodaning ta ’ sir kuchi , hayajonning yuqoriligi ifodalanmoqda . Dehqonqulning onasi o ` zini qo ‘ yishga joy topa olmayotgani seziladi . Sinonimik qator esa qahramonning ruhiy holatini ochib berishga , ma ’ noning kuchayishiga xizmat qilyapti . Xulosa o ‘ rnida shuni aytish joizki , badiiy asar tilini tahlil qilish , til vositalarining nutqda ma ’ lum bir uslubiy ma ’ nolarda qo ‘ llanilishini o ‘ rganish , ularning sintaktik vazifalarini aniqlash , har bir morfologik birlikning semantik , grammatik va sintaktik imkoniyatlarini aniqlash , hozirgi kunda o ‘ zbek tilshunosligi rivojida , xususan , badiiy asar tili yoki boshqa bir matnni tahlil qilishda katta amaliy ahamiyatga ega deb hisoblayman . Shuningdek, badiiy asarning lisoniy xususiyatlarini o‘rganish ta’lim jarayonida muhim uslubiy vosita ham sanaladi. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Dilmurod Quronov. “Adabiyot nazariyasi asoslari”, T. “Navoiy unversiteti”, 2018. 2. Qudratov T, Nafasov T. Lingvistik tahlil. – T.: O‘qituvchi, 1981. 181 b. 3. To`xliyev B va b.q. O`zbek tili o‘qitish metodikasi, T. 2006, 198 bet. 4. Qosimova K va b.q. Ona tilini o‘qitish metodikasi, T. – Nosir, 2009, 351 bet. 5. Qo`ziboyeva G. Badiiy asarning lingvistik tahlili. “Science and edicition” jurnali, 2020, oktabr, 7-9-betlar. 6. M.Hakimov. O`zbek tilida matnning pragmatik tahlili(avtoreferat). 7. Murod T. “Otamdan qolgan dalalar” . – T .: “ Sharq ”, 2012, 447 bet . 33

Reja: I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. II. Asosiy qism: 1. Leksik tahlil qilish metodikasi 2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash. 3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash. 4. “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili. III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish. Yozuvchi hamda shoirlarning asarlarini o‘rganish, til va adabiy til namunalari bilan tanishish imkonini beradi. Badiiy adabiyot tili haqidagi soha tilshunoslikka ham, adabiyotshunoslikka ham oid bo‘lib, ikki sohaning kesishganidan hosil bo‘lgan, lekin ularning har ikkalasidan ham farqlidir. Badiiy asar tilining amaliy xususiyati uni lingvistik qahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Asarni lingvodidaktik tahlil qilish usullarida, uning badiiy tasvir vositalarini tahlil qilishda ko‘rinadi. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir. So‘zsan’ati – adabiyot asosida ham badiiylik yotadi. Adabiy asarlarda hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, ijodkorning badiiy tili va badiiy mahorati orqali ifodalanadi. She’r, hikoya, qissa, roman, drama va shu kabi asarlarni lingvistik tahlil qilish, undagi so‘zlarni tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va badiiy til darajasidan qanchalik foydalanganligini bilish mumkin. Adib, shoir voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlardan foydalanadi. Ushbu so‘zlar kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqeligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi. O‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilini o‘rganishga qaratilgan bir qancha kuzatishlar natijasida asosan lingvistik va lingvopoetik yo‘nalishlar ajralib turadi. 1. Lingvistik yo‘nalish . Tilning muayyan tarixiy davridagi holati, ayni holatga mos bo‘lgan badiiy xususiyatlar, leksik, fonetik va Grammatik o‘zgarishlar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli holatlari ilmiy talqin etish maqadida o‘sha davrga oid adabiy-badiy asarlarning tili o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi tadqiqot uchun faqat asasiy dalil bo‘lib xizmat qiladi. Til tarixini 2

tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana sifatida rivojlanib kelmoqda. 2. Lingvopoetik yo‘nalish badiiy asar tilini o‘rganishning asosiy maqsadi esa bulardan ancha farqlidir. Bu o‘rinda uning farqli jihati tilning turli vazifalarga egaligidadir. Tilshunoslikka oid zamonaviy darsliklarda asosan uch va to‘rt vazifasi keltirilgan. Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi: Kommunikativ vazifa –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi. Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi. Konstruktiv – fikrlarni shakllantirish, tartibga solish va ifoda jarayonini belgilab berish vasifasi. Akkumulyativ – ijtimoiy tajriba va bilimlarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish, tahrirlash vazifalaridir. Badiiy asarni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahorati mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qavariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiy –estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish kerak. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‘zlar, chet va vulgarizmga oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men badiiy asar tilini tahlil qilishda Saida Zunnunovaning “So‘qmoqlar” qissasiga to‘xtaldim. Badiiy asarni, badiiy nutqda qo‘llaniladigan so‘z va so‘zvositalarining ma’no xususiyatlarini ifodadorlik ko‘lamini hisobga olgan holda tahlil qilish, asarni tahlil qilish bilan bir qatorda, kitobxonlarning badiiy asardan estetik zavq olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi. Iboralarning semantik xususiyatlari: 3

Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan, nutq jarayoniga shu ko‘rinishda kiritgan til egalari xotirasida imkoniyat sifati mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Voqeylikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zo‘ngida aniq va ravshan tasvirlashda frazeologik iboralarning ahamiyati katta. Shu o‘rinda adibamiz, Saida Zunnunova ham “So‘qmoqlar” qissasida iboralardan samarali foydalangan. Barcha birliklar juda topib qo‘yilgan o‘sha vaziyat va bo‘lib o‘tayotgan voqeaga. Bu kabi iboralar so‘ztejash va so‘zma’nosini aniq lo‘nda keltirishga, yozuvchi bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqot jarayonini osonlashtirishga va asar mazmunini yanada teranlashtirishga yordam beradi. Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili: “Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq. “Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq. “Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik. “Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq. “Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq. “Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq. “Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida. “Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq. “Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq. “Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik. “Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik. “Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq. “Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq. 4

“Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq. “Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq. “Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq. “Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq “Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq. “Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq. “Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq. Adibamiz, tasvirga muvofiq iboralarni qo‘llash bilangina kifoyalanmagan. Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini hisobga olgan holda qo‘llagan. LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISH METODIKASI Leksikologiya (yunoncha lexis — so‘z, logos — fan, ta’limot) so‘zhaqidagi fan bo'lib (uni o'zbek tilida so‘zshunoslik deb ham atashadi), muayyan tilda ishlatiladigan barcha so‘zlar shu tilning lug‘at boyligini tashkil qiladi. Tilshunoslikning bu bo'limi so‘zva uning ma’nolarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Shu sababli, leksikologiya o‘quvchi so‘zboyligini oshirish va boyitishda katta imkoniyatlarga ega. Leksikologiyani o‘rganish jarayonida so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko'chma ma’nolari, bir ma’noli va ko'p ma’noli so 'z la r , m a ’no k o 'c h is h usullari, m a ’n o d o sh , u y ad o sh , zid ma’no li, sh ak ld o sh , talaffuzi y aq in , m a ’nosi farq q iluvchi paronim so‘zlar, umumxalq ko'p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar, tarixiy, shevaga oid, yangi paydo bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi. Talabalar nutqning go‘zalligi, izchilligi, ta'sirchanligi asosan ularning lug‘at boyligi bilan bog`liq. Boshlang‘ich sinflardan boshlab akademik litsey va kasb-hunar kollejlarigacha bo’lgan davrda O‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar 5

O'xshashlar

Badiiy asarlarni qiyosiy aspektda tahlil qilish. G‘azal tahlili. Sharq adabiyotshunosligi.
Badiiy matn bilan ishlash bosqichlari
BADIIY ASAR TAHLILI. TALQIN VA TAHLIL
Mexanizmlarni tuzilishi bo’yicha tahlil qilish
Inkuliziv talimga jalb qilish bosqichlari