BOSHOQLI VA DUKKAKLI EKINLARNI ZARARLI HASHAROTLARI VA KASALLIKLAR Reja: 1.Xitoy urug‘xo‘rini o‘tish yo‘llari, rivojlanish xususiyatlari va karantin kurash tadbirlari. 2.Bug‘doyning Hind qorakuya kasalligini o‘tish yo‘llari, zarari va ularga karantin kurash tadbirlari. 3.Bug‘doy sariq bakteriozining tashqi alomatlari, kasallik qo‘zg‘atuvchisining morfologiyasi va karantin kurash tadbirlari. 4.Makkajo‘xorining bakterial so‘lish kasalligining zarari, tashqi alomatlari va karantin qarshi kurash tadbirlari.

Zararlanadigan o‘simliklar: soya, mosh, loviya, oddiy no‘xat, xashaki dukkaklilar, nut va boshqalar. Daladagi ekinlarda zararlaydi, asosan kuchli zararlanish omborxonalarda kuzatiladi. Mosh dukkagini deyarli to‘liq ichini yeb faqat po‘sti (qobig‘i) qoladi. Imago. Tanasi qizg‘ish-jigarrang, qisqa ovalsimon, deyarli to‘g‘ri burchakli, uzunligi 2,5 mm, eni 1,6 mm. " E rkaklarning mo‘ylovlari taroqsimon, uzun bo‘ladi. Urg‘ochilarini mo‘ylovlari esa arrasimon qizg‘ish-qoramtir rangda. Ustki qanoti uzaygan to‘rtburchakli och-jigarrangda. Pigidiysi (ket qismi) tik, oq mayda tukchalar bilan qoplangan. Tuxumi ovalsimon, 0,4 x 0,6 mm; yangi qo‘yilgan tuxumlar shaffof. Lichinka chiqqandan keyin tuxum qobig‘i rangi ko‘ng‘ir bo‘ladi. Lichiikasi oq, uzunligi 4 mm gacha 1 yoshda uch juft 2 bo‘g‘imli oyog‘i bo‘ladi. Po‘st tashlagandan keyin lichinkalar yo‘g‘on bukilgan oyoqsiz holda bo‘ladi. G‘umbagi uzunligi 2,5 mm, sarg‘ish-oq rangda, erkin tipda. Rivojlanishi to‘xtovsiz ravishda bo‘ladi. Qo‘ng‘izlar hayotining davomiyligi o‘rtacha 12 kundan 36 kungacha bo‘ladi. Urg‘ochi qo‘ng‘izlar quruq uruqqa (donga, dukkakka) yoki pishgan dukkaklarga o‘rtacha 60 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumlarini dukkakka yopishtirib, dona-dona qilib qo‘yadi. Bir dukkak yoki donga 30-60 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Bitta donda bir necha lichinka rivojlanib, hamda imago berishi mumkin. Lichinkalar 3 marta po‘st tashlaydi va zararlagan urug‘ ichida g‘umbakka aylanadi. G‘umbakdan qo‘ng‘izlar chiqqandan keyin qobig‘ sinib, tushib ketadi. Hamma davrlarini rivojlanishi haroratga bog‘liq bo‘lib, 45 kundan 196 kungacha cho‘zilishi mumkin.

Qishda rivojlanishi 3-4 oyga cho‘ziladi. Bir yilda Xitoy urug‘xo‘r qo‘ng‘izi (donxo‘ri) AQShda 6-8 ta, Tayvanda 10 ta avlod beradi. Xitoy urug‘xo‘r qo‘ng‘izi hamma rivojlanish fazalarida urug‘lik va dukkaklari orqali tarqaladi. Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tekshirish va ekspertiza qilish. Don-dukkaklilarni rengenografiya orqali zararlanganligi yoki aksinchaligini aniqlash. Zararlangan partiyani eksportyorlarga qaytarish yoki kameralarda brommetil bilan zararsizlantirish. Yeki zararlangan mahsulotlarni zararkunanda moslasha olmaydigan hududlarda qayta iShlash. Ilmiy-tekshirish maqsadlarida oz mikdordagi don-dukkaklarni rengenoekspertizadan o‘tkazib, brommetil bilan zararsizlantirib, keyin foydalanish. Vaqgincha saqlanayotgan eksport qilingan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini omborlarda tekshirish. Agar zararlanish aniqlansa, tezda yo‘q qilish.(1,2) Bugdoshishg Hind qora kuya kasalligi Hind qora kuya kasalligi Afg‘oniston, Birma, Hindiston, Iroq, Pokiston va Turkiyada tarqalgan. MDH davlatlarida bu kasallik ro‘yxatga olinmagan. Lekin 1969-1972, 1974- 1975 yillarda Meksika va AQSh dan, hamda Shvesiyadan keltirilgan bug‘doylar Hind qorakuya kasalligi bilan kasallanganligi aniqlangan. Yana shu narsani aytish joizki, birorta adabiyotda yuqoridagi davlatlarda Hind qora kuya kasalligi tarqalganligi keltirilmagan. O‘rta Osiyoga tarqalish xavfi kattaroq, chunki bu kasallik deyarli Osiyo davlatlarida tarqalgan. Infeksiya manbai Hind qora kuya kasalligi bilan kasallangan bug‘doy va tuproq hisoblanadi. Hindistonning shimoliy g‘arbida 20 % gacha bug‘doy hosildorligi yo‘qotilgan.

Kasallikning tashqi alomatlari. Hind bug‘doy qora kuya kasalligi boshqa qorakuya kasalliklardan farq qiladi: qisman g‘apla zararlanadi. Zararlangan o‘simlikda kasallik boshoqda paydo bo‘ladi. Odatda bittadan 5 tagacha boshoq zararlanadi. Ko‘p hollarda yosh organlar zararlanadi. Dala sharoitida kasallik faqat bug‘doy pishayotgan paytda ko‘rinishi (bilinishi) mumkin. Boshoqlar ochilganda kasallik aniq ko‘rinadi. Qo‘zg‘atuvchining xlomidosporalari qobiqning ichida bo‘lganligi tufayli ularga qarshi kurash qiyin. Hind olimlari M.Mitra va B.Mandxur larning olib bbrgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatDiki, kimyoviy preparatlar bilan ishlov berilgan va termik ishlov berilgan urug‘lar ham to‘liq zararsizlanmas ekan. Yagona yo‘l-chidamli bug‘doy navlarni yetishtirish. Qo‘zg‘atuvchini morfologiyasi va biologak asoslari. Ye tilgan sporalar to‘q jigarrangda, deyarli qoramtir, noto‘g‘ri sharsimon shaklda to‘rsimon qobikda bo‘ladi. Sporalar 22-42 x 25-40 o‘lchovda kamdan kam 55 mkm gacha, Yetilgan sporalar bilan •birgalikda ko‘p miqdorda sarg‘ish yoki deyarli rangsiz sterik hujayralar uchraydi. sporalari sporalarini eslatadi, lekin ular 2 marta katta va to‘q rangda bo‘ladi. sporalarining o‘lchami 14-22 mkm. Hind qora kuyasi sporalari shu oilaning boshqa turlaridan farq qilib, uzoq tinchlik davridan so‘ng o‘sadi. Infeksiya tuproqdan o‘simlikka o‘tadi. Keyin boshoqdar orqali tarqaladi. Sug‘oriladigan yerlarda yetishtiriladigan bug‘doyni Hind bug‘doy qorakuyasi kuchli zararlaydi. Hind bug‘doy qora kuyasi kasalligiga qarshi karantin tadbirlar va qarshi kurash choralari xuddi bug‘doy sariq bakterioziga qarshi kurashga o‘xshaydi. ( 1,2,3) Bug‘doy sariq bakteriozi. .

Bug‘doy sariq bakteriozi Hindiston, Xitoy, Eron, Misr, Efiopiya va avstraliyada tarqalgan. MDH mamlakatlarida ro‘yxatga olinmagan. Uning rivojlanishi uchun O‘rta Osiyo, Kavkaz va Ukrainaning iqlimi juda qulay kyoladi. Kasallik faqat bug‘doyni zararlaydi. Dala sharoitida Hindistonda 50 % o‘simlikni zararlagan. Kasallikning tashqi alomatlari. Birinchi byolgilar, bargda ensiz oq va sarg‘ish chiziqlar (yo‘l-yo‘l) paydo bo‘ladi. Keyinchalik boshoqchalar noto‘g‘ri (mayib) rivojlanib sariq bakterial shilimshiq chiqaradi, bu shilimshiq namlik yuqori bo‘lgan vaqtda yerga oqib tushadi. Qatgiq zararlanganda bug‘doy boshoqlari qiyshiq, mayib bo‘lib qoladi. Kasal o‘simlik o‘sishdan qoladi. Bu kasallik ko‘pincha gelmintoz bilan birga paydo bo‘ladi. Saryq bakterioz tarqalishining asosiy manbai zararlangan urug‘lar bilan birga-bug‘doy nematodasi hamdir. Bakggerioz qo‘zg‘atuvchisi 2,5 yilgacha o‘zini virulentligi va hayotchanligini saqlaydi. Qo‘zg‘atuvchining morfologiyasi va biologik asoslari Sariq bakterioz qo‘zg‘atuvchisi tayoqchasimon, harakatchan, bakteriya bo‘lib, 0,8x2,4-3,2 mkm o‘lchamda. Agaragardagi koloniyasi dumaloq sarg‘ish yaltiroq, yaqqol bilinadigan (do‘mboq). Bakteriyalar ta’sirida oqsil jelatin o‘zgarmaydi, kraxmal gidrolizlanmaydi. Rivojlanish uchun optimal harorat 20-30 °S, 50 °"Sda nobud bo‘ladi. Karantin tadbnrlar va kurash choralari: Zararlangan urug‘larni ekish taqik,lanadi. Yuqoridagi kasalliklar tarqalgan joylardan bug‘doy keltirish taqiqlanadi. Keltirilgan bug‘doylarni faqat karantin pitomniklarda ekishga ruxsat beriladi.