BOShOKLI VA DUKKAKLI EKINLARNI ZARARLI KARANTIN X A ShAROTLARI VA KASALLIKLAR Reja: 1. Xitoy ururxurini utish yullari, rivojlanish xususiyatlari va karantin kurash tadbirlari. 2. Bu g‘ doyning Xind q orakuya kasalligini o‘ tish y o‘ llari, zarari va ularga karan tin kurash tadbirlari. 3. Bu g‘ doy sarik bakteriozining tashki alomatlari, kasallik qo‘ z zg‘a tuvchisining morfologiyasi va karantin kurash tadbirlari. 4. Makkajuxorining bakterial sulish kasalligining zarari, tashki alomatlari va karantin karshi kurash tadbirlari.

MDX Da x.isobga olinmagan. MDX ning Yevropa kismida, Kavkazda na O‘ rta Osiyoga tarkalib, muxitga moslashib zarar yetka- zishi mumkin. Zararlanadigan o‘ simliklar: soya, mosh, loviya, oddiy nuxat, xashaki dukkaklilar, nut va boshkalar. Daladagi ekinlarda zararlaydi, asosan kuchli zararlanish omborxonalarda kuzatiladi. Mosh dukkagini deyarli tulik ichini ye b fa kat pusti (kobigi) koladi. Imago. Tanasi kizgish-jigarrang, q is q a ovalsimon, deyarli t o‘g‘ ri burchakli, uzunligi 2,5 mm, eni 1,6 mm. E rkaklarning m o‘ ylovlari taroksimon, uzun buladi. Ur g‘ ochilarini m o‘ ylovlari esa arrasimon kiz g‘ ish-koramtir ran-gda. Ustki kanoti uzaygan turtburchakli och-jigarrangda. Pigi- diysi (ket kismi) tik, ok mayda tukchalar bilan koplangan. Tuxumi ovalsimon, 0,4 x 0,6 mm; yangi kUyilgan tuxumlar shaffof. Lichinka chikkandan keyin tuxum kobigi rangi qo‘ n g‘ ir buladi. Lichinkasi ok, uzunligi 4 mm gacha 1 yoshda uch juft 2 butimli oyogi buladi. Po‘ st tashlagandan keyin lichinkalar yu g‘ on bukil gan oyoksiz x o lda buladi. G‘ umbagi uzunligi 2,5 mm, sar g‘ ish-ok rangda, erkin tipda. Rivojlanishi t o‘ xtovsiz ravishda buladi. Qo‘ng‘izlar xayotining davomiyligi o‘ rtacha 12 kundan 36 kungacha b o‘ ladi. Ur g‘ ochi qo‘ng‘izlar quruq uruqqa (donga, dukkakka) yoki pishgan dukkaklarga o‘rtacha 60 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumlarini dukkakka yopishtirib, dona-dona kilib kuyadi. Bir dukkak yoki donga 30-60 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Bitta donda bir necha lichinka rivojlanib, xamda imago be rishi mumkin. Lichinkalar 3 marta pust tashlaydi va zararlagan urug ichida g‘ umbakka aylanadi. Rumbakdan qo‘ n g‘ izlar chikkandan keyin kobig sinib, tushib ketadi. Xamma davrlarini rivojla nishi xaroratga boglik bulib, 45 kundan 196 kungacha ch o‘ zilishi mumkin.

Kishda rivojlanishi 3-4 oyga chuziladi. Bir yilda Xitoy uru g‘ x o‘ r qo‘ n g‘ izi (donxuri) AKShda 6-8 ta, Tayvanda 10 ta avlod beradi. Xitoy uru g‘ x o‘ r qo‘ n g‘ izi xamma rivojlanish fazalarida urug‘ lik va dukkaklari orkali tarkaladi. Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tek- shirish va ekspertiza k.ilish. Don-dukkaklilarni rengenografiya orkali zararlanganligi yoki aksinchaligini aniklash. Zararlangan partiyani eksportyorlarga kaytarish yoki kamera-larda brommetil bilan zararsizlantirish. Yoki zararlangan maxsulotlarni zararkunanda moslasha olmaydigan xududlarda Kayta ishlash. Ilmiy- tekshirish ma q sadlarida oz mikdordagi don-dukkaklarni rengenoekspertizadan o‘ tkazib, brommetil bi lan zararsizlantirib, keyin foydalanish. Vaktincha sak l anayotgan eksport kilingan q ishlok x o‘ jalik maxsulotlarini omborlarda tekshirish. Agar zararlanish anik l ansa, tezda y o‘q kilish.(1,2) Bu g‘ doyning Xind kora kuya kasalligi Tilletia indica Mitra Xind kora kuya kasalligi Af g‘ oniston, Birma, Xindiston, Irok, Pokiston va Turkiyada tarkalgan. MDX davlatlarida bu kasallik r o‘ yxatga olinmagan. Lekin 1969-1972, 1974-1975 yillarda Meksika va AKD1 dan, xamda Shvesiyadan keltirilgan bu g‘ doylar Xind korakuya kasalligi bi lan kasallanganligi aniklangan. Yana shu narsani aytish joizki, birorta adabiyotda yukoridagi davlatlarda Xind kora kuya kasal ligi tarkalganligi keltirilmagan. O‘ rta Osiyoga tarkalish xavfi kattarok, chunki bu kasallik deyarli Osiyo davlatlarida tarkalgan. Infeksiya manbai Xind kora kuya kasalligi bilan kasallangan bu g‘ doy va tuprok xisoblanadi. Xindistonning shimoliy g‘ arbida 20 % gacha bug‘doy xrsildorligi yuXotilgan.

Kasallikning tashki alomatlari. Xind bu g‘d oy kora kuya ka salligi boshka korakuya kasalliklardan fark kiladi: kisman galla zararlanadi. Zararlangan o‘ simlikda kasallik boshokda paydo buladi. Odatda bittadan 5 tagacha boshok zararlanadi. K o‘ p x o llarda yosh organlar zararlanadi. Dala sharoitida kasallik fakat burdoy pishayotgan paytda k o‘ rinishi (bilinishi) mumkin. Boshokdar ochilganda kasallik anik k o‘ rinadi. K o‘ z g‘ atuvchining xlomidosporalari kobikning ichida b o‘l lganligi tufayli ularga karshi kurash kiyin. Xind olimlari M.Mitra va B.Mandxur larning olib borgan tadkikrtlari shuni k o‘ rsatdiki, kimyoviy preparatlar bilan ishlov berilgan va termik ishlov berilgan urug‘lar xam t o‘ lik zarar-sizlanmas ekan. Yagona y o‘ l-chidamli bu g‘ doy navlarni yetishtirish. K o‘ z g‘ atuvchini morfologiyasi va biologik asoslari. Yetilgan sporalar t o‘q jigarrangda, deyarli koramtir, not o‘g‘ ri sharsimon shaklda tursimon krbikda b o‘ ladi. Sporalar 22-42 x 25-40 o‘ lchovda kamdan kam 55 mkm gacha. Yetilgan sporalar bilan birgalikda k o‘ p mikdorda sargish yoki deyarli rangsiz sterik xujayralar uchraydi. Neovassia indica sporalari Tilletia tritici sporalarini eslata di, lekin ular 2 marta katta va tuk rangda buladi. Tilletia tritici sporalarining o‘ lchami 14-22 mkm. Xind kora kuyasi sporalari shu oilaning boshka turlaridan fark kilib, uzok tinchlik davridan s o‘ ng o‘ sadi. Infeksiya tu-prokdan o‘ simlikka o‘ tadi. Keyin boshoklar orkali tarkaladi. Sugoriladigan yerlarda yetishtiriladigan bug‘doy ni Xind burdoy Korakuyasi kuchli zararlaydi. Xind burdoy kora kuyasi kasalligiga karshi karantin tad birlar va karshi kurash choralari xuddi bug‘doy sarik bakterioziga karshi kurashga uxshaydi. ( 1,2,3)

Bug‘doy sarik, bakteriozi So rynebacterium trifici Burkh . Burdoy sarik bakteriozi Xindiston, Xitoy, Eron, Misr, Efiopiya va avstraliyada tarkalgan. MDX mamlakatlarida r o‘ yxatga olinmagan. Uning rivojla-nishi uchun Urta Osiyo, Kavkaz va Ukrainaning ikdimi juda Kulay keladi. Kasallik fakat bug‘doy ni zararlaydi. Dala sharoitida Xindistonda 50 % o‘ simlikni zararlagan. Kasallikning tashki alomatlari. Birinchi belgilar, bargda ensiz ok va sar g‘ ish chizikdar (y o‘ l-y o‘ l) paydo b o‘ ladi. Keyinchalik boshokchalar not o‘g‘ ri (mayib) rivojlanib sarik bakterial shilimshik chikaradi, bu shilimshik namlik yukori bulgan vaktda yerga okib tushadi. Kattik zararlanganda bu g‘d oy boshokdari kiyshik, mayib b o‘ lib koladi. Kasal O‘ simlik o‘ sishdan koladi. Bu kasallik kupincha gelmintoz bilan birga paydo buladi. Sarik bakterioz tarkalishining asosiy manbai zararlangan urug‘lar bilan birga-bug‘doy nematodasi xamdir. Bakterioz qo‘ z g‘ atuvchisi 2,5 yilgacha uzini virulentligi va xayotchanligini sakdaydi. K o‘ z g‘ atuvchining morfologiyasi va biologik asoslari Sarik bakterioz kuzratuvchisi tayokchasimon, xarakatchan, bak teriya b o‘ lib, 0,8x2,4-3,2 mkm o‘ lchamda. Agar agardagi koloniyasi dumalok sargish yaltirok, yakkol bilinadigan (d o‘ mbok). Bakteriyalar ta’sirida oksil - jelatin O‘ zgarmaydi, kraxmal gidrolizlanmaydi. Rivojlanish uchun opti-mal xarorat 20-30 °S, 50 ° Sda nobud b o‘ ladi. Karantin tadbirlar va kurash choralari: