logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. BOTANIKA O’QITISH METODIKASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI.

BOTANIKA O’QITISH METODIKASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.3984375 KB
Ko'chirib olish
BOTANIKA O’QITISH METODIKASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI. Reja: 1. Botanika o‘qitish metodikasining maqsadi va vazifalari. 2. Botanika o‘qitish metodikasi fan sifatida. 3. Botanika o‘qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. 4. Botanika o‘qitish metodikasining o‘quv fani sifatida. 5. Botanika o‘qitish metodikasi ning predmeti va obyekti. 6. Uyg‘onish davri. 7. Abu Nas r Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 8. Abu Rayhon Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 9. Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 10. Jadidchilik, yangi usul maktablari, jadidlarning ilmiy qarashlari. 11. Jadidchilik harakatining tarqalishi, jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya. 12. O‘zbekiston jadidchilik harakati namoyandalarining qarashlari. Biologiya o‘qitish metodikasi ning maqsadi va vazifalari. Biologiya o‘qitish uslubiyati biologiya fani asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv jarayonlari, tamoyillar va qonuniyatlar to‘g‘risidagi fandir. Mazkur tamoyil va qonuniyatlarni bilish o‘qituvchiga maktab biologiya kursi bilan bog‘liq o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni zamon talablariga mos holda tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanlarining mazmuni, uning o‘qitish shakllari, usullari, vositalarini o‘zaro bog‘liq holda joriy etishning maqsad qilib qo‘yadi. Biologiya o‘qitish metodikasi ning asosiy vazifasi o‘quvchilarga biologik o‘quv fanlari bo‘yicha chuqur, atroflicha bilim berish, ularning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida kamol topishiga ko‘mak beruvchi o‘quv fanlari mazmunini, o‘qitish shakllari, vositalari va usullarini ishlab chiqishdan iborat. Biologiya o‘qitish metodikasi fan sifatida . Har qanday fan insonning tadqiqot faoliyati bilan aloqador bo‘lib, u narsa va hodisalar to‘g‘risida bilimlar to‘plashga yo‘nalgan hamda tadqiqot qilinayotgan narsa-hodisalar to‘g‘risida to‘liq va chuqur bilim olishga qaratilgan. Fanning asosiy vazifasi tadqiqot hisoblanadi. Biologiya o‘qitish metodikasi fan sifatida mazkur fan bilan bog‘liq holda o‘quvchilarning bilim olish, tarbiyalanish va rivojlanishini nazariy va amaliy jihatidan tadqiq qilishni maqsad qilib qo‘yadi. Fanning asosiy belgisi bo‘lib, maqsadning aniqligi, o‘rganish predmeti, bilimlarni bilish usullari va shakllari hisoblanadi. Shu bilan birga, fanning rivojlanish tarixi, uning boyishiga sababchi bo‘lgan kashfiyotlarni bilish ham muhim sanaladi. Biologiya o‘qitish uslubiyati pedagogik fanlar tarkibiga kiradi. Shu sababli uning oldida turgan maqsad va vazifalar ham umumpedagogik maqsad va vazifalardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitish metodikasi barcha o‘quv fanlariga taalluqli bo‘lgan pedagogik qoidalarni, biologik o‘quv materialiga tatbiq etishga yo‘nalgan. Shu bilan bir qatorda, biologiya o‘qitish uslubiyati tabiiy, ilmiy, biologik, psixologik, pedagogik bilimlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanining o‘qitish maqsadini, mazmunini, biologik bilimlarning tanlash prin s ipini belgilab beradi. Biologiya o‘qitishning hozirgi davrda samarali bo‘lishi o‘quvchilarning o‘quv, mehnat va jamoat faoliyatlarida qatnashishi uchun zarur bo‘lgan biologik bilimlar, ko‘nikmalar, malakalarni egallaganliklari bilan belgilanadi. Ular esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarning tarbiyalanganlik natijasida, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat, jamiyat va shaxsga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning rivojlanish darajasi, qobiliyati, jismoniy va aqliy jihatdan takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyoji bilan ifodalanadi. Biologiya o‘qitish metodikasi ning maqsadi yuqorida qayd qilingan omillardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitishning maqsadlarini bilish o‘qituvchiga o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi. Fan sifatida biologiya o‘qitish uslubiyatining vazifalari tubandagilardan iborat: 1. O‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash, kamolga yetkazishda o‘quv fanining o‘rnini aniqlash. 2. Maktab o‘quv dasturlari, darsliklarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish va uni maktab amaliyotiga tatbiq etish. 3. O‘quvchilarning yoshiga mos ravishda o‘quv fanlarining mazmuni, undagi mavzularning o‘rganish izchilligini belgilash. 4. Biologiya o‘quv fanlarining o‘ziga xos tomonlarini e’tiborga olgan holda o‘qitish usullarini, tashkiliy shakllarini ishlab chiqish. 5. O‘qitish jarayonida qo‘llash uchun zarur jihozlarni aniqlash. Biologiya xonasi tirik burchak, tajriba yer maydonini tashkil e tish, tabiiy, tasviriy, dinamik, audio va video vositalarni belgilash. Biologiya o‘qitish uslubiyatining obyekti mazkur o‘quv fani bilan aloqador bo‘lgan o‘quv tarbiyaviy jarayon hisoblanadi. Biologiya o‘qitish uslubiyatining predmeti biologik bilimlarning maqsadi, mazmuni, o‘qitish usullari, shakllari, o‘quvchilarning tarbiyasi va rivojlanishidir. Biologiya o‘qitish uslubiyatining ilmiy-tadqiqot metodlari: 1. Maktab o‘qituvchilarining ish tajribasini kuzatish va faoliyatdagi ijobiy, salbiy tomonlarini aniqlash; 2. Bu sohada to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va hal etilmagan muammolarni aniqlashtirish va ularni hal etish uchun zarur ishchi farazlarni ilgari surish; 3. Ilgari surilgan farazlarning qanchalik haqiqatga yaqin ekanliklarini aniqlash maqsadida maktablarda pedagogik tajribalar o‘tkazish hamda tajribaviy, nazorat sinflardan olingan ma’lumotlarni o‘zaro taqqoslash; 4. Kuzatish va pedagogik e ksperimentlardan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va xulosalash; 5. Olingan ma’lumotlarga asoslanib, metodik maqolalar, qo‘llanmalar yaratish va ishlab chiqilgan fikr mulohazalarning ommaviy maktablarda tekshirishdan o‘tkazish va tasdig‘ini olish. Hozirgi davrga kelib, biologiya o‘qitish uslubiyatida o‘tkazilgan pedagogik tajribalar natijasida “Biologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiyada o‘qitish shakllarining sistemasi”, “Biologiyada o‘qitish usullari”, “Biologiyada ekologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiya o‘qitishning moddiy bazaviy sistemasi”, “Pedagogika oliy o‘quv yurtlari talaba biologlarning maktabdagi ishga metodik tayyorlash sistemasi” kabi nazariyalar ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilgan. Maktablarda o‘qitiladigan biologiya o‘quv fanlariga qarab “Biologiya o‘qitish uslubiyati” fani “Biologiya o‘qitishning umumiy uslubiyati”, “Botanika o‘qitish uslubiyati”, “Zoologiya o‘qitish uslubiyati”, “Odam va uning salomatligini o‘qitish uslubiyati” va nihoyat “Umumiy biologiyaning o‘qitish uslubiyati” kabi xususiy o‘qitish uslubiy fanlariga ajratiladi. Biologiya o‘qitishning umumiy uslubiyati barcha biologik o‘quv fanlariga oid o‘qitishning maqsadi, vazifasi, mazmuni, prinsiplari, usullari, vositalari, shakllari, biologiyani o‘qitish tarixi, bosqichlari kabi masalalarni qamrab oladi. Xususiy uslublar esa u yoki bu o‘quv fanining mazmuni o‘quvchilarning yoshi bilan bog‘liq dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil etish, jihozlash kabilarni diqqat markazida tutadi. Biologiya o‘qitish uslubiyatining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Biologiya o‘qitish uslubiyati pedagogikaning bir qismi bo‘lgan didaktika bilan juda yaqin aloqadadir. Agar didaktika o‘quvchilar tomonidan bilimlar, ko‘nikmalar va malakalarni o‘zlashtirish qonunlarini o‘rgansa, va u maktabdagi barcha o‘quv fanlari uchun o‘qitish nazariyalarini va prinsiplarini ishlab chiqsa, biologiya o‘qitish uslubiyati biologiya bilan bog‘liq o‘qitish va tarbiyalash mazmuni, shakllari va uslublari hamda vositalari bilan bog‘liq nazariy va amaliy masalalarni ishlab chiqadi. Biologiya o‘qitish uslubiyati psixologiya bilan uzviy aloqadadir. Chunki biologiyani o‘qitish o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan taqdirdagina samara beradi. Masalan, o‘smirlarda, ya’ni V-VI sinf o‘quvchilarida diqqat beqaror bo‘lgani sababli biologiya o‘qituvchisi dars jarayonida bir necha uslublardan foydalanib, o‘quvchilar faoliyatini almashtirib turadi hamda ularning tafakkurini aniq ekanligini e’tiborga olib, ko‘rgazmali vositalardan ko‘proq foydalanadi. Yuqori sinflarda esa o‘quvchilar diqqati barqarorlashgani va ularda abstrakt tafakkur rivojlangani uchun darslar ko‘proq ma’ruza shaklida o‘tkazilishi va bir, ikki uslubdan foydalanish kifoya qiladi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya fani bilan uzviy aloqador. U biologik fanlarning deyarli barcha sohalari: botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, sitologiya, biokimyo, embriologiya, sistematika, ekologiya, evolutsion ta’limot, antropologiya molekular biologiya fan asoslarini o‘zida ifoda qiladi. Tirik tabiat vakillarining tashqi, ichki tuzilishini hayot faoliyatini tashqi muhit bilan aloqasini to‘g‘ri tushuntirish o‘simlik, zamburug‘, hayvon, mikroorganizmlarni aniqlash, ulardan mikro va makropreparatlar tayyorlash, ular ustida kuzatish, tajribalar olib borish, o‘qituvchidan yaxshi nazariy bilim, amaliy tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin maktab biologiya o‘quv fani bilan biologiya fani orasida muhim tafovutlar borligini o‘qituvchi yaxshi bilishi kerak. Biologiya fanining asosiy maqsadi tirik va o‘lik tabiat to‘g‘risida tadqiqot o‘tkazish orqali yangi bilimlarni hosil qilish bo‘lsa, maktab biologiya o‘quv fanining maqsadi, o‘quvchilarning yoshiga mos ravishda ularga biologik bilimlar, ya’ni biologik tushuncha, qonunlar, nazariyalar berishdan va ularni tushuntirishdan iborat. Maktab biologiya kursida fan emas, balki fan asoslari – o‘quvchilar uchun zarur asosiy ma’lumotlar mujassamlashgan. Shu bilan birga, maktab biologiya kursi “Kichik fan” emas, balki o‘quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga ko‘mak beruvchi biologiyaning asosiy tushunchalar sistemasi sanaladi. Biologiya o‘qitish metodikasi o‘quv fani sifatida umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi biologiya o‘qituvchisini tayyorlashda biologiya o‘qitish uslubiyati o‘quv fani nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Bu o‘quv fanini o‘qitish jarayonida talabalarda biologiyani o‘qitish uchun zarur kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Tabiiyki, o‘quv fanida fan to‘plagan hamma bilimlar emas, balki uning asoslari beriladi. Ular o‘qitish vazifalaridan, o‘quvchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasini e’tiborga olgan holda maxsus saralangan bilimlar majmuasidan iborat. Fandan farqli ravishda o‘quv fanining asosiy vazifasi bilim va ma’lumot berishdir. O‘quv fani fanning aniq nusxasi emas. O‘quv fanini yaratishda fan tomonidan to‘plangan bilimlar va tajribalar tizimini talabalarga berish ustunlik qiladi. U faqat ilmiy ma’lumotlarni to‘plash tartibi emas, balki tushunchalarni umumlashtirish, aniqlashtirish, ilmiy faktlarni, fikr-mulohazalarni tartibga solishdan tarkib topadi. O‘quv fani o‘zining asosiy bilim va ma’lumot berish funksiyasidan kelib chiqqan holda ma’lum tartib asosida tuzilgan. Oliy maktab biologiya o‘qitish uslubiyati darsligi o‘z tuzilishi va mazmuniga ko‘ra fanga yaqinroq. U o‘z tarkibiga ilmiy ma’lumotlardan tashqari, fandagi ayrim munozarali masalalarni yechishga qaratilgan turlicha qarashlarni, haqiqatni topishda muvaffaqiyatli yo muvaffaqiyatsiz izlanishlarni ham o‘zida ifoda qiladi. Shu bilan bir qatorda, ilmiy izlanishlar metodologiyasini, usullarini ham yaratadi. Biologiya o‘qitish uslubiyati o‘quv fani talabalarni nazariy va amaliy jihatidan tayyorlash jarayonida faqat maktab biologiya kursining tuzilishini bayon etish bilan cheklanmay, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida biologiyani o‘qitishni tashkil etishning o‘ziga xos tomonlari bilan ham tanishtiradi, biologiya o‘qitish usullari, vositalarni qo‘llash bo‘yicha ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga hamda o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan minimal bilimlar majmuasini talabalar tomonidan o‘zlashtirishga imkon beradi. Shu bilan birgalikda, zamonaviy pedagogik, axborot texnologiyalarini qo‘llash, biologiya o‘qitishda innovatsion yondashish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Biologiya o‘qitish metodikasi – maktab o‘quv predmeti xususiyatlariga bog‘liq holda ta’lim-tarbiya jarayonini bayon etishning sistemasi haqidagi fandir. Biologiya o‘qitish uslubiyati pedagogika fanlari tarkibiga kirib, maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha ta’lim berishning umumiy talablari asosida ish olib boradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya fanlarining qo‘lga kiritgan yutuqlari asosida ish yuritadi . Biroq biologiya o‘qitishda fanning qo‘lga kiritgan barcha yutuqlari haqida o‘quvchilarga ta’lim berish imkoniyati cheklangan. Binobarin biologiya o‘qitish uslubiyati biologiya fani kabi tirik organizmlarning rivojlanish qonuniyatlarini emas, balki biologiya ta’limidagi pedagogik jarayonlarning qonuniyatlarini o‘rganadi. Fanlarning o‘tilishini nasihatlar majmuasi deb qaramaslik kerak . Demak, biologiya o‘qitish uslubiyati fani o‘quv predmetining mazmunini – ta’lim va tarbiya uslublari hamda shakllarini o‘rgatadi. Shu bilan birga, nima sababdan biologiyani o‘rganish kerak? degan savollarga javob beradi. Biologiya fanlari tabiatshunoslik fanining bir bo‘lagi bo‘lib, uning obyekti odam, o‘simliklar va hayvonlar hisoblanadi. Bunda ko‘rgazmalilik va amaliy ishlarni qo‘llash juda samaralidir. Biologiya kurslarining o‘qitilishining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi maxsus o‘quv moddiy bazaga, o‘quv qurollari bilan jihozlangan kabinetga, tirik tabiat burchagi va o‘quv tajriba maydonchasiga ega bo‘lishi bilan belgilanadi. Materiallarning o‘ziga xos bo‘lishi faqat biologiya o‘qitish uslubiyatining o‘ziga xosligini emas, balki uning tarbiyaviy imkoniyatlarini kengligini ham belgilaydi. Biologik bilimlar tevarak-atrof tabiatining ahamiyatini, uni muhofaza qilish va takror ishlab chiqarish zarurligini, qishloq xo‘jaligi ekinlarining ilmiy asoslarini o‘rgatadi, shaxsiy va jamoat gigienasining rolini tushunishga imkon beradi, o‘quvchilarni hayotga tayyorlaydi. Tirik tabiat obyektlarini bevosita kuzatish, ularni taqqoslash va aniqlash, ular ustida tajribalar o‘tkazish o‘quvchilar tafakkurini rivojlantiradi. K.D. Ushinskiy bu borada shunday degan edi: “Menimcha, bolaning aqlini mantiqqa o‘rgatish uchun tabiat tarixiga oid predmetlar eng qulay keladi deb hisoblayman”. 1. Biologiya fanining o‘quv-tajriba uchastkasi, tirik tabiat burchagi, yosh tabiatshunoslar to‘garagi o‘quvchilarga tirik tabiatni saqlashga, asrashga, unga muhabbat ruhini uyg‘otishda alohida ahamiyatga egadir. Biologiya o‘qitish metodikasining predmeti maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari biologiya fanlaridir. U biologiya fanlarini o‘z ilmiy tekshirish usullari yordamida o‘rganib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Biologiya fanlarining taraqqiyotiga mos ravishda o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muassasalari biologiya ta’limi uchun mavzular tanlaydi. 2. Biologiya ta’limining samarali usullari, shakllarini va uslublarini aniqlaydi. 3. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni tarbiyalash, tabiatga havas uyg‘otish, rivojlantirish masalalarini o‘rganadi. 4. Ta’lim uchun zarur bo‘lgan ko‘rgazmali qurollar, jihozlarni aniqlaydi. Biologiya o‘qitish metodikasi umumiy va xususiy usullarga bo‘linadi. Biologiya o‘qitish uslubiyatining boshqa fanlar bilan bog‘lanishini quyidagicha izohlash mumkin. Biologiya o‘qitish metodikasi, avvalo, biologiya fanlari bilan bog‘langandir. Ta’lim muassasalarining biologiya predmedlarining mazmuni ilmiylik talabiga javob berishi zarur. Shu boisdan har qanday usul yirik bo‘limlarga bag‘ishlanib, o‘qituvchi bu bo‘limlardan oldindan darslarning tiplarini, o‘quv- tarbiya ishlarini, maqsad vazifalarini aniqlab beradi. Masalan: 9-sinf umumiy biologiya predmetida hujayra mavzusi uchun 4 soat, genetika va seleksiya asoslari uchun 8 soat, ekologiya asoslariga esa 6 soat ajratiladi. O‘qituvchi bu mavzular uchun mavzular bo‘yicha reja to‘zib olishi natijasida u mazkur mavzularni o‘rganishda ko‘proq nimalarga e’tibor qilish, qaysi mavzulardan so‘ng o‘quvchilarning bilim va malakalarini aniqlashga qaratilgan darslar tashkil etish maqsadga muvofiq ekanligini rejalashtirib oladi. Undan tashqari, rejalashtirishda mavzularni o‘rganishga oid ekskursiyalar, darsdan, sinfdan tashqari ishlarning o‘rni, tashkiliy shakllari ham belgilab olinadi. Biologiya o‘qitish metodikasi ham umumiy ta’lim qoidalariga bo‘ysingan holda o‘zining xususiy uslublariga ham ega, ya’ni botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va umumbiologiya o‘qitish uslublariga bo‘linadi. Darslarga tayyorlanishda o‘qituvchi darslikdagi mavzularning tuzilishini o‘rganib chiqadi. Darslikdagi matnning izohi yoki tasdig‘i sifatida berilayotgan rasm, chizmalar mazmuniga e’tibor beradi. Berilgan rasm, chizmalar mavzu mazmunini qanchalik boyitishi, tasdiqlashi mumkinligini tahlil qiladi. Dars mavzusi uchun yana qanday rasm, chizmalar zarurligini o‘ylab ko‘radi. Darslikdagi savol, topshiriqlar o‘quvchi uchun qanchalik murakkab tarzda tuzilgan bo‘lsa, o‘qituvchi ularni sodda holga keltirib o‘quvchilarga yetkazish yo‘llarini belgilaydi. Dars mavzusini yanada boyitish uchun o‘qituvchi darslikda berilgan rasm, chizma yoki topshiriqlardan tashqari, o‘zi o‘quvchilarning ijodiy ishlariga xizmat qiluvchi, ya’ni topshiriqlarga, mantiqiy fikrlashga undovchi rasmlar, ayrim masalalarni, shuningdek o‘quvchilar ko‘rgan, bilgan tabiiy obyektlar, hodisalar haqida rasmlar berilishi maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Biologiya fanlari taraqqiyoti, yutuqlari, yo‘nalishlarini doimo kuzatib borish kerak. Biologiya fanlarining maqsadi turli tadqiqotlar orqali tirik tabiat haqida yangi-yangi bilimlarni o‘rganishga qaratilsa, maktab biologiya predmetlari maqsadi biologiya fani qo‘lga kiritgan yutuqlar haqida o‘quvchilarga ta’lim berishdan iborat. Bundan tashqari, biologiya o‘qitish uslubiyati agranomiya, tibbiyot, gigiena, falsafa, pedagogika va ruhshunoslik fanlari bilan ham yaqindan aloqadadir. Keyingi yillarda biologiya ta’limida predmetlararo bog‘lanishlardan foydalanish masalasiga e’tibor kuchayganligi munosabati bilan u kimyo, fizika, geografiya, matematika kabi qator fanlar bilan ham aloqasi mustahkamlanmoqda. Biologiya o‘qitish metodikasi fanining ilmiy tekshirish usullari. Boshqa fanlardagiga o‘xshash biologiya o‘qitish uslubiyatining o‘z ilmiy-tadqiqot usullari bo‘lib, bu usullarning qo‘llanishi natijasida olib borilayogan ishlar biologiya o‘qitish uslubiyatining fan sifatida taraqqiy etishiga xizmat qilmoqda. Biologiya o‘qitish uslubiyatining ilmiy-tekshirish usullariga quyidagilar kiradi: 1. Pedagogik kuzatish usuli. Bu usul qo‘llanilganda mutaxassis kuzatuvchilar maktablarda ishlayotgan biologiya o‘qituvchilarining ish tajribalarini o‘rganib, ular ichida eng samarali ishlayotganlarining ish tajribalarini o‘qituvchilar orasida tashviqot qilib boradilar. 2. Pedagogik eksperiment usuli. Ushbu usul ilmiy tekshirish ishlarida ko‘p foydalaniladi. Tadqiqotchilar maktablarda biologiya ta’limining muammolarini hal etishga qaratilgan yangi rejalar (darslar, darsdan, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish bo‘yicha) va ishlanmalar tuzib, bularni maktablardagi biologiya ta’limida sinovdan o‘tkazishadi. Biologiya ta’limi mazmunini yanada yaxshilashga mo‘ljallangan bu eksperimentlarning samaradorligini aniqlash uchun odatda tajriba-nazorat sinflar ajratib olinadi. Tajriba uchun tanlangan sinflarda o‘tkaziladigan ta’limda tadqiqotchilar tuzgan yangi reja asosida ish olib boriladi. Nazorat sinflarda esa ta’lim maktab o‘qituvchisining xohishi bilan tuzilgan reja bo‘yicha o‘tkaziladi. Tajriba va nazorat sinflarda bir xil mavzuning ikki xil reja asosida o‘qitilib, har ikkala sinfda mavzuning o‘rganilish samaradorligi tahlil qilinadi. Agar mavzuni o‘rganishda ilmiy tadqiqot natijasida tuzilgan reja yaxshi samara berib, mavzuni o‘rganishda o‘quvchilarning faolligi ortib o‘zlashtirish nazorat sinfidagiga qaraganda bir muncha yuqori bo‘lsa bu natijalar boshqa maktablardagi eksperimentlar natijasiga ko‘ra ham bir necha bor takrorlansa, yaxshi natija bersa, ushbu yangi ish reja o‘qituvchilar orasida keng yoyiladi. Ta’limga joriy etiladi. 3. Psixologik kuzatish usuli. Biologiya fanlari 6-9 sinflar, shuningdek litsey, kollejlarda o‘qitilganligi uchun uni turli yoshdagi o‘quvchilar o‘rganishadi. Shu boisdan ta’lim samaradorligini oshirish uchun turli yoshdagi o‘quvchilarning ruhiy holatlarini bilish, ularning biologiya ta’limiga munosabatlari, qiziqishlari, diqqatlari, o‘quv materialini esda saqlash, faolliklari kabi shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish zaruriyati tug‘iladi. Ushbu usul qo‘llanilganda tadqiqotchilar o‘quvchilarning darsga, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlab berishadi. O‘qituvchilarning darsning qanday tashkil etgani, o‘quvchilarga muomalasi, foydalangan ko‘rgazmali qurollaridan, noan’anaviy ta’lim yoki uning elementlaridan foydalanishi o‘quvchilarga qanday ta’sir etishi, faolliklariga sabab bo‘lishi yoki, aksincha, o‘qituvchilarning darsni qanday tashkil etishi, foydalangan ta’lim usullari, ko‘rgazmali qurollari, o‘quvchilar bilan aloqalari, o‘quvchilarning darsga loqaydligi, e’tiborsizligi, bilimlarni yaxshi o‘zlashtirmasliklariga sabab bo‘layotganligi, o‘quvchilarning dars mavzusini o‘rganishiga bo‘lgan qiziqishlari, faolliklariga sabab bo‘luvchi omillari ajratib olinadi va ularning o‘quvchilarga har tomanlama ma’qul jihatlari tashviqot qilinadi. Xulosa qilib aytganda, biologiya o‘qitish uslubiyati fani biologiya fanlarini o‘qitish sistemasi o‘quvchilar bilimining puxta va ongiga yetib borishini ta’minlaydi, bu esa maktab oldida turgan asosiy vazifa hisoblanadi. Biologiya bo‘limlari bo‘yicha dars o‘tishdagi xususiy uslublar o‘quv materialining mazmuni hamda o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga bog‘liq holda bir kurs uchun o‘qitishning maxsus masalalarini bayon qilishga yordam beradi. Biologiya o‘qitish uslubiyati boshqa tabiatshunoslik fanlari bilan chambarchas bog‘liq. Biologiya fanlarini o‘qitish chuqur bilim va tajriba talab qiladi. Biologiya fanida kuzatish, tajriba o‘tkazish va to‘plangan faktlarni nazariy jihatdan umumlashtirish, tadqiq qilishning asosiy uslublari hisoblanadi. Biologiya fanlarining maqsadi - tadqiq qilish yo‘li bilan tabiat haqida yangi ma’lumotlar olishdir. Maktab biologiya fanlarining maqsadi fan erishgan yutuq va qonuniyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘quvchilarga yetkazishdan iboratdir. Ayniqsa, maktab predmetini o‘qitishda cheklangan vaqt ajratiladi va o‘quvchilarga mavzularning aniq belgilangan asosda bayon etilishni hamda uning murakkablashtirilmagan holda eng muhim ilmiy muammolar bilan tanishtirishni taqoza etadi. Bilimlarning tuzilishi va ularni maktab fanlarida bayon etish shakli o‘ziga xos pedagogik mahoratni talab etadi. K.D. Ushinskiy o‘z davrida shunday degan edi: “Fanni ilmiy tarzda va pedagogik jihatdan bayon etish - bu ikki xil narsadir, shu boisdan, barcha mamlakatlarning pedagoglari pedagogika sohasidagi ilmiy sistemalarni pedagogik sistemalarga aylantirish ustida faol mehnat qilmoqdalar” 2 . Biologiya o‘qitish uslubiyatining tuzilishi: 1. Pedagogika. 2. Psixologiya. 3. Biologik fanlar. 4. Biologiya o‘qitishning umumiy uslubiyati. Biologiya o‘qitish uslubiyatining umumiy usullari: 1. Maktab biologiya predmeti mazmuninig tuzilishi va sistemasi. 2. Biologik kurslarning ketma-ketligi va predmetlararo bog‘liqligi. 3. Tarbiya sistemasi. 4. O‘qitish shakllarinig sistemasi. 5. Usullar va metodik uslublar sistemasi. 6. Biologik tushunchalarni rivojlantirish. 7. Material ba’zasining umumiy tarzda tashkil e tilishi. Biologiya o‘qitish uslubiyati fanining xususiy tarmoqlari: 1. Tabia tsh unoslik. 2. Botanika. 3. Zoologiya. 4. Odam anatomiyasi, fiz i ologiya va gigienasi. 5. Umumiy biologiya . Ushbu fanlar kurslarining o‘ziga xosligi: 1. Kurs mazmuni. 2. Tushunchalarning rivojlantirilishi. 3. Usullar va uslublar. 4. Tarbiyaning o‘ziga xosligi. 5. Material ba’zasi. Fanlarni o‘tish va o‘rgatish uslublari: 1. Dars o‘tish (suhbat, savol-javob, mavzu bayoni, ma’ruza). 5. Uy ishlari. 2. Darsdan tashqari bajariladigan ishlar. 3. E kskursiyalar. 4. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar. 5. Ijtimoiy foydali mehnat . VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos darajada rivojlandi. Ayniqsa aniq fanlarga qiziqishlar keskin ortdi. O‘sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Farobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar dunyoga keldi. Ular ta’sirida dunyoviy ilmlar rivojlandi. O‘sha ulug‘ mutafakkirlar inson madaniy-ma’rifiy qarashlarini o‘stirishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy rol o‘ynaydilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratdilar. Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili e di. X asr o‘rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila boshlandi. Bu davrda Buxoroda ko‘plab kitob do‘konlarda bo‘lib, ular yirik olimlar va fozil kishilar uchrashib, ilm-fan to‘g‘risida turli mavzularda bahslar yuritishar edi. Abu Ali Ibn Sino kitob do‘kondaridan birida Farobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozgan shar h larini sotib olganligi fikrimizning yorqin isbotidir. XI asrda ayniqsa Xorazmda ilm-fan rivojlandi. Xorazm shohi Ma’mun o‘z saroyiga eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Baytul hikmat” (“Donishmandlar uyi”) da qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq kabi olimlar ijod bilan shug‘ullandilar. Bu keyinchalik “Ma’mun” akademiyasi nomi bilan dunyoga mashhur bo‘ldi. Sharq “Uyg‘onish davri”da ilm-fan rivojlanishi uch yo‘nalishda bo‘ldi. Birinchi yo‘nalish - matematika-tibbiyot yo‘nalishi bo‘lib, bularga matematika, astronomiya, kimyo, geografiya, mineralogiya, tibbiyot, dorishunoslik kabi fanlar kiritilib, al-Xorazmiy, Ahmad Farobiylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy kimyo va tibbiyotga oid, Ibn Sino tibbiyot va falsafaga, Beruniy tibbiyotga oid, Jurjoniy tibbiyot va falsafaga oid yirik asarlar yaratdilar. Ikkinchi yo‘nalish - ijtimoiy-falsafiy yo‘nalish bo‘lib, bunda falsafa, tarix, mantiq, ruhshunoslik, notiqlik va boshqa fanlarni qamrab olgan bo‘lib, bu sohada Farobiy, al-Kindiy, Ibn Sino, Muhammad Narshaxiy kabi olimlar faoliyat ko‘rsatgan. Yuqorida aytib o‘tilgan olimlar qomusiy olimlardir. Uchinchi yo‘nalish - ta’limiy-axloqiy yo‘nalish bo‘lib, bu sohada qomusiy olimlar o‘z qarashlarini ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlari tarkibida yoki axloqiy asarlarida bayon etganlar. Sharq uyg‘onish davrida inson muammosi ma’naviy sohadagi asosiy masala bo‘lgan. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya masalasiga katta e’tibor berilgan, yaratilgan asarlarda sharqqa xos bo‘lgan insonning axloqiy- ruhiy kamolotini ulug‘lash yetakchi o‘rin tutgan. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolga etishi yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin degan g‘oya ilgari surilgan. Ilmiy bilimga asoslanuvchi uslublar shakllandi, natijada aqliy tarbiya olimlar e’tiborida bo‘ldi: Xorazmiy, Farobiylar bu metodni asoslab berishgan buyuk mutaffakkirlar edi. Tabiat va unga bog‘liq ta’lim-tarbiyani rivojlantirish bo‘yicha Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qarashlari alohida ahamiyatga ega. Bular haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Abu Nasr Farobiy – o‘rta asr sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining sharqdagi eng yirik davomchisi va targ‘ibotchisidir. Farobiy qadimgi yunon ilmining chuqur bilimdoni bo‘lgan, uning Sharqda tarqalishi va rivojiga katta hissa qo‘shgani uchun uni – “Sharq Aristoteli” - “Muallimi soniy” - “Ikkinchi muallim” (birinchi muallim Aristotel) deb ataydilar. Farobiy ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zururligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt-soatdatga erishuv to‘g‘risida”, “Aql maxnolari” kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan. Farobiy “Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida” asarida bilimlarni o‘rganish tartibi haqida fikr bayon etgan, uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo‘lgan ilm o‘rganiladi, bu olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o‘rgangach, tabiiy bilimlarni, tabiiy jismlarning tuzilishi, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o‘rganish lozim. Undan so‘ng, umuman, jonli tabiat, o‘simlik va hayvonlar haqidagi ilm o‘rganiladi, deydi. Farobiy ta’lim-tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim degan so‘z insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya- nazariy fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq me’yorlarni va amaliy malakalarini o‘rgatishdir, deydi olim. Farobiy o‘z asarlarida axloqiy fazilatlarga to‘xtalib o‘z fikrlarini bayon etadi. Axloqiy fazilatlar deganda bilimdonlik, donolik va mulohazali bo‘lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko‘pchilik manfadtini yuqori qo‘yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni tushunadi. Ammo bu xislatlarning e ng muhimi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo‘lishidir. Shuning uchun Farobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog‘liq holda tafakkurga asoslangan axloq asosida qaraydi. Farobiyning ta’lim-tarbiya yo‘llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l – ta’lim va tarbiya yo‘li bilan hosil qilinadi, ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya nazariy va amaliy fazilatlarni birlashtiradi, deydi. Har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo‘ladi. Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o‘rganilsa, tarbiyada ma’naviy axloqiy qoidalar, odob me’yorlari o‘rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Farobiy ta’lim-tarbiyada rag‘batlantirish, odatlantirish, majbur e tish usullarini ilgari surgan. Har ikki usul ham insonni kamolga yetkazish maqsadini ko‘zlaydi. Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari hozircha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Abu Rayhon Beruniy – jahon fanining taraqqiyotiga g‘oyat o‘lkan hissa qo‘shgan zo‘r iste’dod egasi va tadqiqotchi edi. Uning o‘lmas ilmiy asarlari jahon fani taraqqiyotida benihoya yuksak ahamiyatga molikdir. Beruniyning yirik asarlariga “Mineralogiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “O‘tmish yodgorliklari”, “Saydana” kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Beruniy har bir yaratgan asarining kishi ruhiyatiga, qobiliyatiga mos, uni toliqtirmaydigan bo‘lishiga e ’tibor beradi. Beruniy yozadi: “Bizning maqsadimiz o‘quvchini toliqtirib qo‘ymaslikdir. Hadeb bir narsani o‘qiy berish zerikarli bo‘ladi. Agar o‘quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o‘tib tursa, u xuddi turli-tuman bog‘- rog‘larda sayr qilgandek bo‘ladi, bir bog‘dan o‘tar-o‘tmas, boshqa bog‘ boshlanadi. Keyin uning hammasini ko‘rgisi va tomosha qilgisi keladi”. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davrda ham dolzarbdir. O‘quvchiga bilim berishda: - o‘quvchini zeriktirmaslik; - bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik; - uzviylik, izchillik; - yangi mavzularni, qiziqarli, asosan, ko‘rgazmali bayon etish kerak deb uqtiradi. Bilim olishda tushunib o‘rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya etishiga alohida e’tibor beradi, jamiyatning ravnaqi ma’rifatning rivojiga bog‘liq degan g‘oyani ilgari suradi. Abu Rayhon Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog‘laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilidir. Beruniy inson har tomonlama kamolga yetishi uchun u ilmli bo‘lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo‘lishi ham kerak deydi. U inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasida ham e’tirof qilinadigan irsiyat, muhit, tarbiyadir. Ma’lum bir davrda inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oladilar. Lekin Beruniy o‘z zamondoshlari - Farobiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Ya’ni u insonning kamolotga yetishida ilm-u ma’rifat, san’at va amaliyot asosiy rol o‘ynasa-da, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Beruniy nazarida inson kamolga yetishning eng muhim omillari ilm-ma’rifatli bo‘lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilimga oid ta’lim usullari haqidagi qarashlari bilan ta’lim nazariyasida o‘ziga xos maktab yaratadi. Beruniy ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq ilmiy asar yozib qoldirdi. Abu Ali ibn Sino – butun musulmon Sharqning ulkan qomusiy aqli, jahon ilmi va madaniyatining eng mashhur namoyandalaridan biridir. Ibn Sino o‘rta asr fanining turli sohalari - falsafa, tibbiyot tabiatshunoslik, badiiy adabiyot bo‘yicha yozgan asarlari bilan o‘chmas iz qoldirgan, u o‘z davrida “Olimlar raisi” unvoni bilan taqdirlangan. Uning yirik asarlariga quyidagilarni kiritish mumkin: “Tib qonunlari”, “Ash-Shifo”, “Al-Qonun”, “An-Najot”, “Donishnoma” va boshqalar. Ibn Sino o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog‘liq holda ifodalagan va maxsus risolalarda talqin qilgan. Shuningdek, fanlarni tasnif etgan. Bunda u birinchi o‘ringa tibbiyot fanini qo‘yadi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o‘qitish zarurligini qayd etar ekan, ta’limda quyidagi tomonlarga rioya qilish zarurligini ta’kidlaydi: - bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo‘ymaslik; - ta’limda yengildan og‘irga borish orqali bilim berish; - o‘qitishda jamoa bo‘lib maktabda o‘qitishga e’tibor berish; - bilim berishda bolalarning qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; - o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib boorish. Bu talablar hozirgi davr tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir. Ibn Sino o‘qituvchining o‘quvchilar bilan qanday munosabatda bo‘lish kerakligi to‘g‘risida qator fikrlarni bayon etadi. Ular quyidagilardir: - bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo‘lish; - berilayotgan bilimni talabalar qanday o‘zlashtirib olayotganiga e’tibor berish; - ta’limda turli usul va shakllardan foydalanish; - talabaning xotirasi, bilimlarini e gallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi; - fanga qiziqtira olish; - berilayotgan bilimlarning eng muhimlarini ajratib bera olish; - bilimlarni talablarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish; - har bir so‘zning bolalar hissiyotini uyg‘otish darajasida bo‘lishiga kirishish zarur, deydi olim. Ibn Sino ta’limotida bilim olishda qaysi usullardan foydalanilmasin, u og‘zaki ifodalash, tajribalarini bari-bir talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tatbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bo‘lgan. Ibn Sino aqliy, axloqiy tarbiya bilan bir qatorda, inson kamolotida jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham amaliy jihatidan tahlil qiladi. Ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta’siri haqida bir yaxlit ta’limot yaratilmagan edi. Jismoniy mashqlar, to‘g‘ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish, tartibga rioya etish, inson sog‘lig‘ini saqlashda muhim omillardan ekanini ham ilmiy, ham amaliy jihatdan asosladi. Xulosa qilib aytganda, Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlarida insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga yetishining asosiy mezoni sifatida talqin etiladi. Jadidlar harakatida ta’lim va tarbiyaning rivojlantirilishi. “Jadid” so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, “Yangi”, “Jadidchilik” e sa yangilik tarafdorlari degan ma’noni bildiradi. XIX asr oxiri –XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida o‘lkada jadidchilik harakatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va boshqa o‘lkalarda siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar o‘z davrining eng ilg‘or kishilaridir. Bu kishilar jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan qat’i nazar, yangilik, taraqqiyot, ma’rifat va madaniyat tarafdori bo‘lib chiqdilar. Turkistonlik jadidlar ona vatanlarini mustaqil, ozod holda ko‘rishni o‘zlarining bosh maqsadlari deb bildilar. Milliy ozodlik kurashida qurol kuchi bilan muvaffaqiyat qozonib bo‘lmasdi. Shu bois ular milliy istibdodga tushib qolishlarining sabablarini tahlil qilib, bularning tub ildizlarini yo‘q qilib tashlash lozimligini anglab yetdilar. Natijada jadidlarining hamma narsadan oldin x alqqa ma’rifat berish lozim degan g‘oyasi yuzaga keldi. Jadidlar 1906-yilda “Taraqqiyot” deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o‘z g‘oyalarini tarqata boshladilar. Turkistonning turli shaharlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda, dunyoviy bilimlar, jumladan tabiat haqidagi bilimlar ham targ‘ib qilina boshlandi. Jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo‘lib, ular shu qurol yordamida ulkada ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo‘ldilar. Jadidlar o‘z ezgu orzularini, faqat maktab, ma’orif va ta’lim tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, uni rivojlantirish bilangina amalga oshirish mumkin, deb bildilar. Jadidlar ma’rifati haqida gap ketganda, dastlab, qirimlik Ismoil Gaspirinskiyni tilga olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi “Maktabi usuli jadida”, y’ani “Yangi usul maktabiga” asos soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan “Usuli jadid” maktabining tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, o‘qitish usullari, nazorat turlari ko‘p jihatdan Yevropa ta’lim tizimiga yaqin bo‘lgan. U madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni o‘qitish masalalarini ko‘tardi. Jumladan, diniy fanlar va arab tili bilan birga tibbiyot, kimyo kabi fanlarni o‘rganish zarurligi haqida so‘z yuritadi. I.Gaspirinskiy yangi usulni targ‘ib qilish, jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi. Turkistonda ham 2 marta bo‘lib, mahalliy xalq yordamida, dastlabki yangi usul maktablari ochishga muvaffaq bo‘ldi. Jadidlar, eng avvalo, o‘qitishning eski usuli yaramasligini, yoshlarga zamonaviy ilmlarni o‘rgatish zarurligini tushunishlari bilan birga, ta’lim tizimida ona tilini chuqurroq o‘rgatish, ona tilidagi darslarni ko‘paytirish, boshqacha qilib aytganda, o‘quv dasturida ona tilidagi darslarni ko‘paytirish, o‘quvchilarni ona tilida o‘qitish orqali yoshlarda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg‘usini shakllantirish mumkin degan xulosaga kelish va bu yo‘ldagi dadil harakat jadidlarning ma’rifat sohasidagi yangicha qarashlar, aniqrog‘i, konsepsiyasi edi. Ana shu harakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ham shakllanib bordi. Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga alohida e’tibor berdi. Ularning ayrim dasturlariga ko‘ra, boshlang‘ich maktab 4 sinfdan tashkil topishi kerak. Unga 7 yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. Dasturda nimalar o‘qitilishi bilan birga maktabning tashkiliy tomonlari haqida ham aniq ko‘rsatmalar bor. Jumladan, yilda to‘qqiz oy tahsil, uch oy ta’til bo‘lishi haqida, o‘quvchilarni maktabga avgustning 15-sanasidan 1-sentabrgacha qabul qilish, 15-mayda imtihon bo‘lishi haqida qaror keltirilgan. Dasturda bayram kunlari dam olish bo‘lishi, maktabda darslar boshlangandan so‘ng maktabga qabul qilish to‘xtatilishi to‘g‘risida qaror ham mavjud. Jadidlarning tarbiya haqida qarashlari ham ilg‘or fikrlar bilan boydir. Jadidlarning tarbiya odob-axloq haqidagi fikrlari, asosan, qadimdan islom olamida qaror topgan qarashlar negizida shakllangan. Jadidlar ajdodlardan bolalar, umuman, inson tarbiyasida musulmonlarga xos diyonatli, saxovatli, xushaxloq, xushmuomila bo‘lishi singari muhim xislatlarni qabul qildilar. Ayni zamonda, ularning pedagogik qarashlarida yangi bir tushuncha paydo bo‘ldi. Bu tarbiyada muhit, zamon, sharoitning o‘rni to‘g‘risidagi qarashdir. Jadidlar pedagogikasi ijtimoiy hayot, uning talablari, ehtiyojlarini hisobga olish bilan o‘zlarigacha bo‘lgan Sharq pedagogikasidan bir qadam siljish bo‘lgan edi. Jadidlar komil inson – bu eng zamonaviy insondir, zamonaviy inson esa, millat va vatan manfaatini barcha narsadan ustun qo‘yuvchi, ma’rifatli, diniy va zamonaviy ilm-fanlarni egallagan xushaxloq, tarbiyali kishidir, deydi. Markaziy Osiyo jadidchiligi haqida gap ketganda, buni Behbudiy, Munavvar qori, Shakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi o‘nlab ma’rifatparvar ilm darg‘alarining faoliyatisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, aksincha, ular haqida gap ketganda jadidchilikni chetlab o‘tib bo‘lmaydi: Mahmudxo‘ja Behbudiy Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri, jahonga mashhur bo‘lgan geografiyashunos, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, pedagog olimdir. Be h budiyning nomi Turkiston maktab - maorifida keng o‘rin e gallaydi. U birinchi bo‘lib o‘lkada yangicha usuldagi maktablarning tashkil e tilishning targ‘ibotchilaridan va amaliyotchilaridan biridir. Be h budiy “Usuli jadid” maktabining qonun qoidalarini I.Gasprinskiy va uning maqolalaridan o‘rganadi. U “Usuli jadid” maktablari uchun bir qancha darsliklar yozdi. “Qisqacha umumiy jo‘g‘rofiya”, “Bolalar maktubi”, “Aholi jo‘g‘rofiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha jo‘g‘rofiyasi”, “Amaliyot islomi”, “Islomning qisqacha tarixi” va boshqalar. Be h budiyning yangi maktablar uchun yozgan asarlari maktablarning islohida katta hodisa bo‘ldi. Ayni davrda bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qo‘llaniladi. Be h budiy Turkistonning kelajagi uchun yangi kadrlarida, mutaxassislarida va o‘qimishli yoshlarida deb biladi. Shuning uchun har bir yozgan maqolasida yangi taraqqiyotga javob beradigan kadr tarbiyalab yetishtirish masalasini qo‘yardi. Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li XX asrning birinchi choragida faqat Turkistondagida emas, Rossiya musulmon ziyolilari orasida ham mashhur edi. Jamoatchilik uni yangi usul maktablari asoschisi, mohir muallim, darslik va o‘quv kitoblari muallifi, jamoat arbobi sifatida hurmat bilan tilga oladi. Munavvar qori Toshkentda “Usuli savtiya” maktabini ochadi. U maktabni avval o‘z hovlisida, keyin boshqa joylarda ochishga harakat qiladi. U maktabni isloh qilmay turib, odamlarning ongida o‘zgarish yasab bo‘lmasligini yaxshi tushunib yetgan edi. Munavvar qori yoshlarni chet elga yuborishni, u yerda ilm-fanni o‘rganishlarini targ‘ib qiladi. U 1916-yili Toshkentda yig‘ilishda nutq so‘zlab shunday deydi: “O‘zbek ziyoli bolalarining Germaniyaga yuborib o‘qitishga juda muhtojmiz, bolalar o‘qib, ilm tahsil olib kelsalar, millatga katta xizmat qila oladilar”. Munavvar qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan. Munavvar qori 1917-yil may oyida taraqqiyparvar musulmon yoshlari va ruhoniylar ishtirokida o‘tgan quriltoyda “Sho‘royi islomiya” jamiyati raisining muovini etib saylanadi. Natijada ilg‘or fikrli kishilar uning atrofida to‘plana boshlaydi. U 1918- yil may oyida Toshkent shahrida “Turk o‘chog‘i” ilmiy-madaniy jamiyati tuzadi. U insonning ma’rifatli bo‘lib, ko‘zi ochilmaguncha na o‘zini, na xalqining erkini muhofaza qila olishini mutafakkirona noziklik bilan o‘z asarlarida ifoda etadi. Abdulla Avloniy 1907-yilda Toshkentning Mirobod mahallasida, keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Xadrada “Maktab kutubxonasi” nomli kitob do‘koni ochdi. Avloniyning maktabi o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga mashg‘ulotlarni sinf – dars tizimi asosida o‘z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qilar edi. U o‘z maktabida bolalarga tabiat, geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob kabi fanlardan ma’lumotlar berar e di. Ayniqsa o‘quvchilarni tabiat fanlari o‘simliklar, hayvonlarning xilma-xilligi ularni parvarish qilish usullari haqida ma’lumotlar berilishi juda qiziqtirgan. A.Avloniy maktablarida tabiiy fanlar ham o‘z rivojini topgan. A.Avloniy “Usuli jadid” maktablari uchun to‘rt qismdan iborat “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”, “Birinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”, “Maktab gulistoni” kabi darslik va o‘qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida dunyo xalqlari asarlarini ulug‘lab, o‘z xalqini dunyoviy ilmlarni egallashga, madaniyatli va ma’rifatli bo‘lishga chaqiradi. A.Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida “Turkiy guliston yoxud axloq” asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlash taraqqiyotini o‘rganish sohasida katta ahamiyatga egadir. Bu asar axloqiy, ta’limiy, tarbiyaviy asardir. O‘zbek pedagogikasi tarixida A.Avloniy birinchi marta pedagogikaga ta’rif berib, “Pedagogika bola tarbiyasining fani demakdir” deydi. A.Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga ajratadi: 1. Tarbiyaning zamoni. 2. Badan tarbiyasi. 3. Fikr tarbiyasi. 4. A x loq tarbiyasi. A. Avloniy tarbiya doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida g‘amxo‘rlik qilish lozimligini uqtiradi. A.Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. “Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga e ng kerakli narsadir. Chunki o‘qimoq, o‘qitmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz organizm lozimdir”. Bolalarda fikrlash qobiliyatini o‘stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishi benihoyat zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning “Diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadir... Negaki fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog‘liqdir”. A.Avloniy ilmning jamiyat taraqqiyotidagi rolini tushunardi. Shuning uchun yoshlarni ilm sirlarini bilishga, ayniqsa tabiiy fanlarni bilishga chaqiradi. Chunki bu fanlar tabiatda bo‘lgan hodisalarning mohiyatini yechishga imkon beradi. Yoshlarni kitob mutolaa qilishga chaqiradi. Uning fikricha, ilm agar jamiyat manfaatiga xizmat qilmasa, xalq farovonligi yo‘lida qo‘llanmasa, u o‘likdir. A.Avloniy o‘z ilmini amalda qo‘llay oladigan kishilarga yuksak baho beradi, ularni dono insonlar, deb biladi. Abdurauf Fitrat. XX asr boshlarida Vatan mustaqilligi va millat farovonligi uchun kurashgan jadidchilik harakati namoyandalaridan biri, u yirik olim, davlat va siyosat arbobi, mohir pedagog va buyuk ma’rifatparvardir. Fitrat o‘zbek olimlari ichida birinchi bo‘lib, o‘sha davrda professor unvoniga ega bo‘lgan olimdir. Fitrat o‘z asarlarida ta’lim-tarbiya va uning maqsadlari maktab-maorif ishlari, bilim berish usullari va vositalari haqida, ma’rifatli insonlarni tarbiyalash yo‘llari haqida to‘xtalgan. Fitrat yoshlarni chet tillarni o‘rganishga da’vat etgan. U mamlakatning rivojlanishi uchun chet ellar fani, madaniyatidan xabardor bo‘lishi lozim deb bilardi. U xalq maorifi noziri bo‘lgan davrda talabalarni Germaniyaga, Turkiyaga u yerdagi ilg‘or Yevropa ilm-fan, tabobat, texnika sirlarini o‘rganish uchun yuborish tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Fitrat insonning kamolotga yetishish uchun badantarbiya muhim ahamiyatga ega ekanligini aytib, insonning butun a’zosi salomat va quvvatga ega bo‘lmasa, unday inson uzoq yashamasligini qayd etadi. Bolalarning ilm olishi bilan birga ularning badantarbiyasiga ahamiyat berilishi lozim. Fitrat bolalarning sog‘lom bo‘lib, kamol topishi haqida gapirar ekan, ularni yoshligidan sof havodan bahramand qilishni tavsiya etadi. Fitratning axloqiy tarbiya haqidagi fikrlari ham muhim ahamiyatga ega. Fitratning uqtirishicha, bolalar suvga o‘xshaydilar. Suv qaysi rangdagi idishda bo‘lsa, o‘sha rangda tovlangani kabi bolalar ham qanday muhitda bo‘lsalar, o‘sha muhitning har qanday axloq va odatini qabul qiladilar. Madaniyatli millat bo‘lish uchun bolalarning axloqiy tarbiyasiga katta ahamiyat berish kerakligi ni qayd e tadi. Fitrat axloqiy tarbiyada, avvalo, ota-ona va muallimlarning o‘zlari go‘zal axloqli bo‘lishlari zarurligini aytadi. Fitrat Vatanning ravnaq topishi uchun dunyoviy ilmlarni e gallashga da’vat e tadi. Abduqodir Shakuriy. Jadidlar pedagogikasini Abduqodir Shakuriy siymosisiz tasavvur qilish qiyin. Chunki u o‘z zamonasining yetuk olimi, maorif fidoyisi edi. Shakuriy Samarqandda yangi usulda birinchi maktabni tashkil qilgan kishidir. Shakuriy maktabida aniq dastur asosida dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan . Taniqli olim Jo‘ra Yo‘ldoshev o‘zining “Ta’lim istiqloli yo‘lida” nomli kitobida Shakuriy ishlari haqida shunday fikr bildiradi “A.Shakuriy o‘qish, o‘qitish uslubidagi yangilikning ahamiyati shundaki, birinchidan u o‘sha davrda mavjud bo‘lgan eski o‘qitish usullarini qo‘llamaydi. Ikkinchidan maktabda kichik yoshdagi o‘g‘il va qiz bolalarni birga o‘qitish uslubini joriy qildi. Uchinchidan, bolalarning ona tilisida o‘qitishga qat’iy rioya qildi, chet tillarni o‘rganishga da’vat etdi. To‘rtinchidan, yangi usul maktablari uchun juda sodda, tushunarli tilda darsliklar tuzib, ularni nashr e tdi. Beshinchidan o‘z maktablariga mehnat va musiqa darsliklarini kiritdi. U o‘z o‘quvchilarini qishloq xo‘jaligi va bog‘dorchilikka oid ishlar bilan tanishtirdi. Bu mashg‘ulotlar uchun maktab dasturidan alohida soatlar ajratdi”. Bu so‘zlar Shakuriyning pedagogik faoliyatiga berilgan eng qisqa, ayni paytda batafsil ta’rifdir. Jadidlarning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari va harakatlar natijasida. O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda dunyoviy ilmlar tabiat fanlari, fan texnikaga, tabobatga oid ilmlarning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Jadidlarning ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qarashlari shu bilan xarakterliki, ular ajdodlarimizning bu boradagi qimmatli fikrlari ilg‘or, zamonaviy qarashlar bilan uyg‘unlashtirdilar. Shu bois ularning pedagogik qarashlari ijtimoiy zaminga asoslangani bilan hanuzgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar. Tavsiya qilinadigan asosiy adabiyotlar 1 Кадрлар тай ё рлаш Миллий дастури. Тошкент, 2020 й. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim tizimini takomillashtirish va rivojlantirish bo’yicha qonunlari, qarorlari va farmoyishlari. 3 Ғофуров Ж.О., Толипова, С.С.Файзуллаев, И.Т. Азимов, Ахмадалиева Б. Биологиян А.Т.и ўқитишнинг умумий методикаси. Т.,2005, 151 б. 4 Biologiya o’qitish uslubiyati. Toshkent: Lesson Press nashriyoti, 2019. -152 b. 5 Шефер И.Ф., Б.Э.Матчанов. Общая методика преподавания биологии.Т.,2005. 6 Yo’ldoshev J.F., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari(qo’llanma).-T.: O’qituvchi nashriyoti.2004.104b. 7 Уполномоченое образование. Пособие для тренеров.Т.:Информационо ресурсный центр. 2003. 203с. Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ 8 Азизходжаева Н.Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. Тошкент, 2006 й. 9 Ж.О.Толипова, А.Т.Гафуров. Биология таълими технологиялари. Тошкент, 2002 й. 10 Ж.Толипова ва бошқалар. Ботаника. 5-6 синфлар методик қўлланма. Тошкент, 2003 й. 11 Ж.Толипова, А.Т.Гафуров. Биология ўқ итиш методикаси. Методик қўлланма. ( академ лицей ва коллежлари учун ) . Тошкент, 2004 й. 12 И.Пономарева ва бошк. Биология ўқ итишнинг умумий методикаси . Москва , 2003 й.

BOTANIKA O’QITISH METODIKASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI. Reja: 1. Botanika o‘qitish metodikasining maqsadi va vazifalari. 2. Botanika o‘qitish metodikasi fan sifatida. 3. Botanika o‘qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. 4. Botanika o‘qitish metodikasining o‘quv fani sifatida. 5. Botanika o‘qitish metodikasi ning predmeti va obyekti. 6. Uyg‘onish davri. 7. Abu Nas r Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 8. Abu Rayhon Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 9. Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 10. Jadidchilik, yangi usul maktablari, jadidlarning ilmiy qarashlari. 11. Jadidchilik harakatining tarqalishi, jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya. 12. O‘zbekiston jadidchilik harakati namoyandalarining qarashlari.

Biologiya o‘qitish metodikasi ning maqsadi va vazifalari. Biologiya o‘qitish uslubiyati biologiya fani asoslari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv jarayonlari, tamoyillar va qonuniyatlar to‘g‘risidagi fandir. Mazkur tamoyil va qonuniyatlarni bilish o‘qituvchiga maktab biologiya kursi bilan bog‘liq o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni zamon talablariga mos holda tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanlarining mazmuni, uning o‘qitish shakllari, usullari, vositalarini o‘zaro bog‘liq holda joriy etishning maqsad qilib qo‘yadi. Biologiya o‘qitish metodikasi ning asosiy vazifasi o‘quvchilarga biologik o‘quv fanlari bo‘yicha chuqur, atroflicha bilim berish, ularning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida kamol topishiga ko‘mak beruvchi o‘quv fanlari mazmunini, o‘qitish shakllari, vositalari va usullarini ishlab chiqishdan iborat. Biologiya o‘qitish metodikasi fan sifatida . Har qanday fan insonning tadqiqot faoliyati bilan aloqador bo‘lib, u narsa va hodisalar to‘g‘risida bilimlar to‘plashga yo‘nalgan hamda tadqiqot qilinayotgan narsa-hodisalar to‘g‘risida to‘liq va chuqur bilim olishga qaratilgan. Fanning asosiy vazifasi tadqiqot hisoblanadi. Biologiya o‘qitish metodikasi fan sifatida mazkur fan bilan bog‘liq holda o‘quvchilarning bilim olish, tarbiyalanish va rivojlanishini nazariy va amaliy jihatidan tadqiq qilishni maqsad qilib qo‘yadi. Fanning asosiy belgisi bo‘lib, maqsadning aniqligi, o‘rganish predmeti, bilimlarni bilish usullari va shakllari hisoblanadi. Shu bilan birga, fanning rivojlanish tarixi, uning boyishiga sababchi bo‘lgan kashfiyotlarni bilish ham muhim sanaladi. Biologiya o‘qitish uslubiyati pedagogik fanlar tarkibiga kiradi. Shu sababli uning oldida turgan maqsad va vazifalar ham umumpedagogik maqsad va vazifalardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitish metodikasi barcha o‘quv fanlariga taalluqli bo‘lgan pedagogik qoidalarni, biologik o‘quv materialiga tatbiq etishga yo‘nalgan. Shu

bilan bir qatorda, biologiya o‘qitish uslubiyati tabiiy, ilmiy, biologik, psixologik, pedagogik bilimlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya o‘quv fanining o‘qitish maqsadini, mazmunini, biologik bilimlarning tanlash prin s ipini belgilab beradi. Biologiya o‘qitishning hozirgi davrda samarali bo‘lishi o‘quvchilarning o‘quv, mehnat va jamoat faoliyatlarida qatnashishi uchun zarur bo‘lgan biologik bilimlar, ko‘nikmalar, malakalarni egallaganliklari bilan belgilanadi. Ular esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarning tarbiyalanganlik natijasida, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat, jamiyat va shaxsga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning rivojlanish darajasi, qobiliyati, jismoniy va aqliy jihatdan takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyoji bilan ifodalanadi. Biologiya o‘qitish metodikasi ning maqsadi yuqorida qayd qilingan omillardan kelib chiqadi. Biologiya o‘qitishning maqsadlarini bilish o‘qituvchiga o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi. Fan sifatida biologiya o‘qitish uslubiyatining vazifalari tubandagilardan iborat: 1. O‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash, kamolga yetkazishda o‘quv fanining o‘rnini aniqlash. 2. Maktab o‘quv dasturlari, darsliklarini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish va uni maktab amaliyotiga tatbiq etish. 3. O‘quvchilarning yoshiga mos ravishda o‘quv fanlarining mazmuni, undagi mavzularning o‘rganish izchilligini belgilash. 4. Biologiya o‘quv fanlarining o‘ziga xos tomonlarini e’tiborga olgan holda o‘qitish usullarini, tashkiliy shakllarini ishlab chiqish. 5. O‘qitish jarayonida qo‘llash uchun zarur jihozlarni aniqlash. Biologiya xonasi tirik burchak, tajriba yer maydonini tashkil e tish, tabiiy, tasviriy, dinamik, audio va video vositalarni belgilash. Biologiya o‘qitish uslubiyatining obyekti mazkur o‘quv fani bilan aloqador bo‘lgan o‘quv tarbiyaviy jarayon hisoblanadi.

Biologiya o‘qitish uslubiyatining predmeti biologik bilimlarning maqsadi, mazmuni, o‘qitish usullari, shakllari, o‘quvchilarning tarbiyasi va rivojlanishidir. Biologiya o‘qitish uslubiyatining ilmiy-tadqiqot metodlari: 1. Maktab o‘qituvchilarining ish tajribasini kuzatish va faoliyatdagi ijobiy, salbiy tomonlarini aniqlash; 2. Bu sohada to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va hal etilmagan muammolarni aniqlashtirish va ularni hal etish uchun zarur ishchi farazlarni ilgari surish; 3. Ilgari surilgan farazlarning qanchalik haqiqatga yaqin ekanliklarini aniqlash maqsadida maktablarda pedagogik tajribalar o‘tkazish hamda tajribaviy, nazorat sinflardan olingan ma’lumotlarni o‘zaro taqqoslash; 4. Kuzatish va pedagogik e ksperimentlardan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va xulosalash; 5. Olingan ma’lumotlarga asoslanib, metodik maqolalar, qo‘llanmalar yaratish va ishlab chiqilgan fikr mulohazalarning ommaviy maktablarda tekshirishdan o‘tkazish va tasdig‘ini olish. Hozirgi davrga kelib, biologiya o‘qitish uslubiyatida o‘tkazilgan pedagogik tajribalar natijasida “Biologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiyada o‘qitish shakllarining sistemasi”, “Biologiyada o‘qitish usullari”, “Biologiyada ekologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiya o‘qitishning moddiy bazaviy sistemasi”, “Pedagogika oliy o‘quv yurtlari talaba biologlarning maktabdagi ishga metodik tayyorlash sistemasi” kabi nazariyalar ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilgan. Maktablarda o‘qitiladigan biologiya o‘quv fanlariga qarab “Biologiya o‘qitish uslubiyati” fani “Biologiya o‘qitishning umumiy uslubiyati”, “Botanika o‘qitish uslubiyati”, “Zoologiya o‘qitish uslubiyati”, “Odam va uning salomatligini o‘qitish uslubiyati” va nihoyat “Umumiy biologiyaning o‘qitish uslubiyati” kabi xususiy o‘qitish uslubiy fanlariga ajratiladi. Biologiya o‘qitishning umumiy uslubiyati barcha biologik o‘quv fanlariga oid o‘qitishning maqsadi, vazifasi, mazmuni, prinsiplari, usullari, vositalari,

shakllari, biologiyani o‘qitish tarixi, bosqichlari kabi masalalarni qamrab oladi. Xususiy uslublar esa u yoki bu o‘quv fanining mazmuni o‘quvchilarning yoshi bilan bog‘liq dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil etish, jihozlash kabilarni diqqat markazida tutadi. Biologiya o‘qitish uslubiyatining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. Biologiya o‘qitish uslubiyati pedagogikaning bir qismi bo‘lgan didaktika bilan juda yaqin aloqadadir. Agar didaktika o‘quvchilar tomonidan bilimlar, ko‘nikmalar va malakalarni o‘zlashtirish qonunlarini o‘rgansa, va u maktabdagi barcha o‘quv fanlari uchun o‘qitish nazariyalarini va prinsiplarini ishlab chiqsa, biologiya o‘qitish uslubiyati biologiya bilan bog‘liq o‘qitish va tarbiyalash mazmuni, shakllari va uslublari hamda vositalari bilan bog‘liq nazariy va amaliy masalalarni ishlab chiqadi. Biologiya o‘qitish uslubiyati psixologiya bilan uzviy aloqadadir. Chunki biologiyani o‘qitish o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan taqdirdagina samara beradi. Masalan, o‘smirlarda, ya’ni V-VI sinf o‘quvchilarida diqqat beqaror bo‘lgani sababli biologiya o‘qituvchisi dars jarayonida bir necha uslublardan foydalanib, o‘quvchilar faoliyatini almashtirib turadi hamda ularning tafakkurini aniq ekanligini e’tiborga olib, ko‘rgazmali vositalardan ko‘proq foydalanadi. Yuqori sinflarda esa o‘quvchilar diqqati barqarorlashgani va ularda abstrakt tafakkur rivojlangani uchun darslar ko‘proq ma’ruza shaklida o‘tkazilishi va bir, ikki uslubdan foydalanish kifoya qiladi. Biologiya o‘qitish metodikasi biologiya fani bilan uzviy aloqador. U biologik fanlarning deyarli barcha sohalari: botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, sitologiya, biokimyo, embriologiya, sistematika, ekologiya, evolutsion ta’limot, antropologiya molekular biologiya fan asoslarini o‘zida ifoda qiladi. Tirik tabiat vakillarining tashqi, ichki tuzilishini hayot faoliyatini tashqi muhit bilan aloqasini to‘g‘ri tushuntirish o‘simlik, zamburug‘, hayvon, mikroorganizmlarni aniqlash, ulardan mikro va makropreparatlar tayyorlash, ular ustida kuzatish, tajribalar olib borish, o‘qituvchidan yaxshi nazariy bilim, amaliy

O'xshashlar

O‘simliklar immuniteti fanining predmeti, uning maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi.
Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi. Parazitologiyaning rivojlanishida chet el olimlarining roli
Pedagogik texnologiyalarning rivojlanish tarixi
Sun’iy intelektning rivojlanish tarixi
Kompyuter texnalogiyalari rivojlanish tarixi