“ Parazitologiya fanining rivojlanish tarixi. Parazitologiyaning rivojlanishida chet el olimlarining roli ” REJA: 1. Qadimgi Yunoniston va Rimda parazit hayvonlarni o’rganilish holati. 2. O’rta asrlarda parazitologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar. 3. XVIII-XX asrlarda G’arbiy Yevropa mamlakatlari olimlari tomonidan olib borilgan parazitologik ishlar. 4. 4.XVIII-XIX asrlarda Rossiyada parazitologiya fanining holati. 5. 5.XX asrda Rossiyada kashf qilingan parazitologik yangiliklar va ularning ahamiyati. 6. XX asrning mashhur parazitolog olimlari (K.I. Skryabin, Ye.N.Pavlovskiy, V.A.Dogel).

Parazitologiyaning rivojlanish bosqichlari Parazit hayvonlar haqidagi dastlabki ma’lumotlar qadimgi Yunoniston va Rimdan ma’lumdir. Eramizdan VI asr oldin yaratilgan Ebersning mashhur papirusdagi qo’lyozmasida odamda parazitlik qiluvchi askarida, rishta va solityorlar haqida ayrim ma’lumotlar bizga yetib kelgan. Eramizdan oldin 460-375 yillarda yashab ijod etgan mashhur yunon olimi va tibbiyot ilmining asoschisi Gippokrat “gelmint”, “askaris” degan atamalarni fanga kiritgan. U odamning parazit chuvalchanglari haqida yozar ekan, o’smir bolalar orasida askaridani keng tarqalganligiga e’tiborni qaratadi. Shuningdek unga boladagi teniidozning alomatlari va ushbu kasallikni quzg’atuvchi chuvalchangni bilgan. Odam va hayvonlar orasida exinokokkozning tarqalganlik darajasini ham aytib o’tgan. Lekin mashhur olim parazit chuvalchanglarni hasharotlarning lichinkalari (qurtlari) bo’lsa kerak degan noto’g’ri fikrda bo’lgan. Ushbu chuvalchanglarni ba’zan yomg’ir chuvalchanglari, hatto kichik ilonlar bo’lsa kerak degan xulosalar ham bo’lgan. Buyuk yunon ensiklopedist olimi Aristotel (eramizgacha 384-322 yillarda yashagan) askarida, bolalar ostrisasi, shuningdek cho’chqa solityori va uning finkasi (pufaklik davrdagi lichinka) haqidagi ma’lumotlarni bilgan bo’lsa ham ushbu chuvalchanglarni mustaqil tur hayvonlari emas, balki hasharotlarni qurtlari deb bilgan. U bunday noto’g’ri fikrda bo’lsa ham ushbu chuvalchanglarni tuzilishi, hayoti va odam uchun ma’lum darajada zararli bo’lishini yozib qoldirgan. Eramizdan qariyb bir asr oldin yashab, ijod etgan rimlik Varron hayvonlar sernam joylarda ko’p boqilsa ularning ichaklarida kasallik qo’zg’atuvchi parazitlar paydo bo’ladi deb aytgan. Eramizning IX-X asrlarigacha parazit hayvonlar haqida yangi, ilgari noma’lum bo’lgan ma’lumotlar deyarli bo’lmadi. Faqatgina X asr oxiri va XI asr boshlarida O’rta Osiyo olimlari va mutafakkirlari asarlarida odamning parazitlari va ularning keltirib chiqaradigan kasalliklari haqida ayrim qimmatli ma’lumotlarni topish mumkin. Masalan, Firdavsiyning “Shohnoma” asarida teri leyshmaniozi

haqida ma’lumotlar berilgan va unga ”ozor” (azob beruvchi yara) deb nom bergan. Hatto makedoniyalik Iskandar Zulmqaynarning betidagi chandiq aynan “ozor” yarasining o’rni deb izoh ham berilgan. Parazitologiyaning fan sifatida shakllanaborishida va rivojida mashhur mutafakkir olim va faylasuf Abu Ali Ibn Sinoning (980-1037 yillar) xizmatlari g’oyat qimmatlidir. Uning tibbiyotdagi kashfiyotlari jahon tibbiyot ilmining shakllanishi va rivojlanishiga asos bo’lishi bilan birga, parazitologiya sohasida ham birqator infeksion va invazion kasalliklarini odamga yuqishi, kechishi, davolash yo’llari hamda uni oldini olish bo’yicha aniq ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Abu Ali Ibn Sino infeksion kasalliklarni qo’zg’atuvchilari odamga havo orqali o’tishi mumkinligini isbotlab berish bilan birga parazit chuvalchanglardan solityorlarni, askaridani, bolalar ostrisasini va rishtani odam tanasida paydo bo’lishi, kasallik alomatlari, ularning zarari, oldini olish va davolash usullarini to’g’ri tushuntirib bergan. Ibn Sino odamda rishta chuvalchangining parazitlik qiluvchi joylarini, drakunkulyozda yaralarning paydo bo’lishi, uning kechishi, shuningdek yara ichida rishta parazitining joylashishi, uni olib tashlash usullarini aniq yozib qoldirgan. Ibn Sino odamlarda teri leyshmaniozining ikki turi, ya’ni quruq yara hosil qiluvchi shakli va suvli yara hosil qiluvchi shakllari bo’lishini, shuningdek bunday yaralarni hosil bo’lishida qon so’ruvchi hasharotlarning roli borligini yozadi. Odam va hayvonlar parazitlarini o’rganish keyingi asrlar davomida ham olib borildi. Lekin ilmiy jihatdan e’tiborga sazovor bo’lgan parazitologik kashfiyotlar va yirik yangiliklar deyarli bo’lmadi. Odam va hayvonlarning parazitlari haqida olingan ayrim ma’lumotlar XIII-XVI asrlarda yashab ijod etgan olimlarning ilmiy ishlarida ham o’z aksini topgan. Lekin ushbu ma’lumotlar va ishlarda parazitlarni organizmda paydo bo’lishi faqatgina “ilohiy kuchga” bog’liq deb hisoblashgan. Shunga binoan organizmda paydo bo’lgan kasalliklarni xudoni o’zi davolaydi deb kelishgan. Masalan, 1602 yilda Plater o’zining parazit chuvalchanglarga bag’ishlangan ishini e’lon qiladi.

Ushbu maqolada odamning ichagida sestodlarning ikki turi haqida, ya’ni keng tasmasimon chuvalchang va qoramol solityori parazitlik qilishini yozib, ular ichakda o’z-o’zidan paydo bo’lishini aytib o’tadi. Odam va hayvonlar tanasida parazitlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi degan g’ayritabiiy tushunchalar asossiz ekanligi bir qator tabiatshunos olimlarning ilmiy izlanishlari va kashfiyotlari orqali isbotlanib borildi. Masalan, italiyalik Franchesko Redi 1668 yilda uy pashshasi lichinkalari go’shtda o’z-o’zidan paydo bo’lmasdan, unga quyilgan tuxumlardan rivojlanishini eksperimental isbotlab beradi. Ushbu tajribasi bilan F.Redi parazitlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi degan tushunchalarni asossiz ekanligini isbotladi. Gollandiyalik tabiatshunos Antoni van Levenguk (1667 y) o’zi ixtiro etgan mikroskopi yordamida bir ho’jayrali hayvonlarni kashf etadi. Umuman olganda XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr davomida biologiya sohasidagi yangiliklar, uning barcha boshqa bo’limlari singari parazitologiyaning ham fan sifatida shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. XIX asrning boshlaridan odam va hayvonlarning parazitlarini o’rganish, ular ustida tajribalar o’tkazish hamda biologik xususiyatlarini aniqlash bo’yicha eksperimental ishlar avj oladi. 1827 yilda akad. K.M. Ber so’rg’ichlilarning lichinkalik bosqichlari mollyuskalar tanasida o’tishini isbotlab beradi. Nemis olim K.A. Rudolfi (1771- 1852) o’ziga ma’lum bo’lgan 1000 turga yaqin parazit chuvalchanglarni sinflarga ajratib o’rganishni yo’lga qo’ydi. U 1851-1852 yillarda chuchqa tanasidagi sistiserklar odam ichagida parazitlik qiluvchi solityorning lichinkasi ekanligini aniqlaydi. Bu davrda parazit hayvonlarni biologiyasi, ekologik xususiyatlari va ularning xujayin tanasida kasallik qo’zg’atish mexanizmlarini o’rganishda rus olimlarining xizmatlari ham katta bo’ldi. Peterburglik akademik va sayohatchi P.S. Pallas (1741-1811) parazit chuvalchanglar va hasharotlarni o’rganib, ularning yangi guruh va turlarini kashf etadi. Parazit chuvalchanglarni o’z-o’zidan paydo bo’lishi fikrlarini keskin tanqid qilib, bunday chuvalchanglar ham har qanday

boshqa hayvonlar singari tuxumdan rivojlanishi fikrini olg’a so’radi. U Karl Linney tuzgan chuvalchanglar sistemasini tanqid qilib, uni sun’iy, yuzaki va biron- bir aniq belgi hamda dalillarga asoslanmagan sistema ekanligini aytadi. P.S.Pallas zamonasining mashhur tabiatshunos olimi sifatida tirik tabiatda mavjud bo’lgan har qanday o’zgarish jarayonlariga evolyusionizm nuqtai nazardan qarash lozimligini o’qtiradi. Parazit chuvalchanglarni, shuningdek kasallik yuqtiruvchi ektoparazit bo’g’imoyoqlilarni o’rganishda G.N. Minx, O.O. Mochutkovskiy, I.I. Mechnikov, A.P. Fedchenko, M.M. Terexovskiy, D.F. Lyambl, F.A. Le щ va boshqalarning ishlari amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’ldi. 1874 yilda vrach G.N. Minx qaytalama tif kasalligini qo’zg’atuvchi tayoqchasimon bakteriyalarni bemordan sog’lom odamga yuqishida qon so’ruvchi hasharotlarning roli borligini isbotlaydi. Ushbu jarayonni u o’zida sinab ko’radi. Bunday tajribani nevropatolog O.O. Mochutkovskiy ham o’z ustida o’tkazadi. A.P. Fedchenko (1869) O’rta Osiyo bo’ylab sayohat jarayonida, ayrim parazit chuvalchanglarning biologiyasi bilan qiziqib, odamda drakunkulyoz kasalligini qo’zg’atuvchi rishtaning hayot siklida tuban qisqichbaqsimonlardan siklop oraliq xo’jayin bo’lishini aniqlaydi. 1887 yilda I.I. Mechnikov odamda bezgak kasalligini qo’zatuvchi parazit sodda (bir xujayrali) hayvonlarga mansub ekanligini aniqlaydi. Aynan shu davrda (1885-1886 yillarda) V.Ya. Danilevskiy qushlarda uchraydigan bezgak kasalligining qo’zg’atuvchilari ham bir hujayrali hayvonlarga mansub bo’lishini aniqlaydi. 1898 yilda rus harbiy vrachi, keyinchalik Toshkent tibbiyot institutining professori P.F. Borovskiy teri leyshmaniozini qo’zg’atuvchi parazitlarni aniqlaydi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida umumiy, tibbiyot va veterinariya parazitologiyalarining rivojlanishda chet el olimlaridan Leykart, A. Looss, Braun, Linstov, O. Byuchli, T. Boveri, van Beneden, rus olimlaridan D.K. Zabolotn ы y, I.A. Deminskiy, N.N. Klodniskiy, R.F. Gamaleya, N.M. Melnikov., N.A. Xolodkovskiy va boshqalarning xizmatlari g’oyat katta bo’ldi. Leykart odamdan tushgan qoramol gijjasining yetilgan proglottidlarni ikkita buzoqqa yedirib, ularda