Chi g‘atoy ulusi va Temur iylar davriga oid tadqiqotlar Reja: 1. Chig‘atoy ulusi tarixiga oid yangi tadqiqotlar 2. Temuriylar davri tarixiga oid yangi tadqiqotlar

Ma’lumki, g‘arbiy Qoraxoniylar davrida o‘zbek elati shakllandi. Shakllangan xalqning XIII - XIV asrlardagi etnik tarixini bir qator forsiy, arabiy va turkiy (eski chig‘atoy tili) manbalar yoritib beradi. Xususan, Ibn al-Asirning “Al-komil fi-t- tarix” asari mazkur davr Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda asosiy manba bo‘lib, unda dunyoning yaratilishidan 1231 yilga qadar Sharq mamlakatlarida bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bayon etilgan. Manbaning mo‘g‘ullar istilosiga bag‘ishlangan 12-jildi alohida qimmatga ega. Unda Movarounnahr, hamda Sharq mamlakatlarining XIII asr birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bilan birga etnik tarixi yoritib berilgan. Asar Xivada Muhammad Rahim II (1863-1910) davrida Nurillo Muftiy, Muhammad Sharif oxundlar tomonidan eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan bo‘lib, hozirda mazkur tarjimaning o‘n uchta qo‘lyozmasi O‘zR FA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. XIX-XX asrlarda manbaning matni va qisqa tarjimalari bir necha bor turli tillarda nashr etilgan. Ayrim parchalarni rus tiliga N.A.Mednikov, A.E.Krыmskiy tarjima qilgan. Shuningdek, asarning O‘rta Osiyoga tegishli qismlari tarjimasini P.G.Bulgakov amalga oshirgan. Mazkur tarjimani o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan nashr Sh.S.Kamoliddin etgan. Bu davr etnik tarixi Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy (vaf. 1249 y.)ning “Sirot as-sulton Jaloluddin Menkburni” (bundan keyin “Sirot” ) nomli arab tilidagi asarida ham aks etgan. Muallif 1224-1231 yillarda Xorazmshoh Jaloliddinga (1199-1231) kotiblik qildi va asarda aks etgan tarixiy voqea- hodisalarni bevosita ishtirok etdi. Manbada O‘rta Osiyo, Kavkaz, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining mo‘g‘ul istilosi davridagi (1220-1231) ijtimoiy, siyosiy ahvoli keng yoritilgan bo‘lib, 1241 yil Halabda tugallangan. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat. Manbaning 1-4-boblarida mo‘g‘ul-tatar lar va Chingizxon tarixi, 5-22 boblarida Xorazmshoh Muhammadning hayoti va faoliyati, 23-108- boblarida mo‘g‘ul istilosi, hamda Jaloliddinning kurashi va faoliyati hikoya qilinadi. “Sirot” ning 1224-1231 yillar voqealarini o‘z ichiga olgan boblari original va katta tarixiy ahamiyatga ega.

“Sirot” XIII asrdayoq fors tiliga o‘girilgan edi. Manbaning arabcha matni, fransuzcha tarjimasi bilan 1891-1895 yillarda Parij va Qohirada chop qilingan. Uning qisqartirilgan turkcha tarjimasini Yusuf Ziyo va Ahmad Tavhid, forscha tarjimasini Muhammad Ali Nosih va Mujtab Minoviy amalga oshirgan. Asarning XIII asrda Turkmaniston tarixini hikoya qiluvchi qismini S.L.Volin nashr etgan. “Sirot” ning fransuzcha tarjimasini Najib Osim turkchaga o‘girgan. Shuningdek, manbaning Z.M.Buniyatov amalga oshirgan rus tilidagi mukammal tarjimasi ham mavjud. Mazkur tarjima K.Matyoqubov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilib, chop etilgan. Xorazmshoh Jaloliddin tarixi bayon etilgan yana bir tarixiy asar “Nafsat al- masdur” dir. Asar muallifi haqida turli ziddiyatlar mavjud. Z.V.To‘g‘onning yozishicha, u Nuriddin Muhammad Munshiy qalamiga mansub. Shunisi qiziqki, u ham an-Nasaviy kabi Jaloliddinning kotibi bo‘lgan. I.Qofaso‘g‘li bu ikki muallif aslida bir odam ekanini yozadi. Asarning yozilgan vaqti haqida aniq ma’lumot keltirilmasa-da, Mirzo Muhammad Qazviniy u “Sirot” dan avval yozilganini aytadi. Asar tuzilish va voqealar bayoniga ko‘ra, “Sirot” ga o‘xshaydi. Manba hozirgacha to‘la o‘rganilmagan. Uning matni 1928 yil Tehronda toshbosma shaklida nashr etilgan. Jamol Qarshiyning “Mulhaqot as-suroh” asari ham XIII asr ikkinchi yarmi- XIV asr boshlaridagi Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda asosiy manbalardan hisoblanadi. Asar Abu Nasr Ismoil ibn Hammod al-Javhariyning (vaf. 1008 y.) “As-sahoh” nomli asariga yozilgan qo‘shimcha bo‘lib, unda Markaziy Osiyo xalqlarining XIII asrdagi etnik tarixi, madaniyati, yirik shaharlari, mo‘g‘ullar bosqini, chig‘atoy xonlari tarixi yoritib berilgan. “Mulhaqot as-suroh” hozirgacha biron-bir tilga to‘la o‘girilmagan bo‘lib, ba’zi qismlarigina tarjima qilingan. V.V.Bartold asar matnining bir qismini 1898 yilda nashr etgan. Manbaning qo‘lyozmalari Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya va O‘zbekistonda mavjud. Bu davr tarixi aks etgan yana bir manba Sa’duddin Muhammad Avfiy (XII asr so‘nggi choragi va XIII asr birinchi yarmi)ning “Javomi al-hikoyat” nomli

asaridir. Muarrix asli buxorolik bo‘lib, mo‘g‘ullar istilosi arafasida Hindistonga yo‘l oladi. Olim Movarounnahr va Xuroson bo‘ylab ko‘p sayohat qilib, 1227-1236 yillarda to‘rt qismdan (har bir qism 25 bobdan) iborat “Javomi al-hikoyat” asarini yozadi. Unda Hindiston, Eron, hamda Markaziy Osiyoning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga oid 2113 ta tarixiy latifa keltirilgan. Biz uchun asarning to‘rtinchi qismi ahamiyatli bo‘lib, unda O‘rta Osiyoning qadimiy turkiy xalqlari va Buxoro sadrlari haqida ma’lumotlar mavjud. Shuni ta’kidlash joizki, asar hozirgacha biron-bir tilga to‘liq tarjima qilinmagan. Avfiyning 1222-1223 yillarda yozilgan “Lubob al-albob” nomli tazkirasi ham bo‘lib, unda O‘rta Osiyo, Xuroson, Iroq, Ozarbayjon, G‘azna hamda G‘arbiy Hindistonda X-XII asrlarda yashab ijod etgan 299 shoir va adib haqida umumiy ma’lumot berilgan. Asarning forsiy matni E.Braun va Mirza Muhammad Qazviniy tomonidan nashr etilgan. “Mo‘g‘ullarning maxfiy tarixi” mazkur davr turk-mo‘g‘ul xalqlari etnik tarixini yoritishda asosiy manbalardan bo‘lib, 1240 yilda yozilgan. Unda mo‘g‘ul istilolari keng yoritilganiga qaramay Movarounnahr yurishiga va mintaqadagi xalqlar tarixiga kam e’tibor qaratilgan. Manba turk-mo‘g‘ul xalqlarining kelib chiqishi, Onon, Kerulen va Ila bo‘ylaridagi etnik ahvolni o‘rganishda ham muhim ahamiyatga ega. Xususan, unda barlos lar va Chingizxon bir ildizdan ekani ta’kidlanib, ular Borchegin (Bo‘richegin, Bo‘rchegin – U.S) naslidandir, deyiladi. Manbadan o‘rta asrlarda ham yetakchi muarrixlar, jumladan Juvayniy keng foydalangan. “Mo‘g‘ullarning maxfiy tarixi” hozirgacha bir necha bor turli tillarga tarjima qilingan. Alouddin Otamalik Juvayniy (1226-1283) qalamiga mansub “Tarixi jahonkushoy” asari ham Movarounnahrdagi etnik jarayonlarni o‘rganishda muhim manbalardandir . Juvayniyning otasi Bahouddin Muhammad Xorazmshoh Muhammadning Xurosondagi noibi bo‘lib, dastlab mo‘g‘ullar istilosiga qarshi kurashadi. Movarounnahr to‘la egallangach, mo‘g‘ullar uni ma’lumotli ekanidan xabar topib, saroy xizmatiga jalb qiladilar. Uning farzandlari, xususan Alouddin Otamalik ham yoshligidan mo‘g‘ul hukmdorlari xizmatiga kirib, yuqori davlat

amallarini egallaydi. U o‘zi shohid bo‘lgan va eshitgan voqealar, shuningdek, turli manbalar (jumladan asarning Xorazmshohlar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha yetib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g‘avorib al-g‘aroib” , Faxruddin Roziyning (vaf. 1210 y.) “Javome’ al-ulum” asariga tayanib yozilgan.) asosida 1260 yilda “Tarixi jahonkushoy” asarini yozib tamomlaydi. Unda Mo‘g‘uliston, O‘rta Osiyo va Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi aks etgan va uch qismdan iborat: birinchi qismda mo‘g‘ullar, ularning Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249) davrigacha, shuningdek, Jo‘jixon, Chig‘atoyxon va avlodlari tarixi; ikkinchi qismda Xorazmshohlar va Xurosonning mo‘g‘ul hukmdorlari davridagi (1258 yilgacha) tarixi; uchinchi qismda Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Ismoiliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ismoiliylar davlati (1090-1258) tarixi yoritilgan. “Tarixi jahonkushoy” ning I-II qismlari Markaziy Osiyo xalqlari tarixida alohida ahamiyatga ega. Movarounnahr va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, Mo‘g‘uliston haqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan sayohatlari vaqtida to‘plangan. Keyingi davrlarda Juvayniy asariga bir qancha zayllar ham yozilgan. Xususan, Abdulloh ibn Fazlulloh al-Sheroziy Vassaf (XIV asr) “Tarixi Vassaf” nomli asarini “Tarixi jahonkushoy” ga ilova qilgan. Asarda asosan 1257-1337 yillardagi Elxoniylar tarixi aks etgan bo‘lsa-da, mazkur davr Chig‘atoy ulusi va Elxoniylar o‘rtasidagi munosabatlar ham aks etgan. Manba 1853 yil Bombeyda nashr etilgan. “Tarixi jahonkushoy” ning tanqidiy matnini Mirzo Muhammad Qazviniy amalga oshirgan. Uni J.Boyl ingliz tiliga tarjima qilgan. Mazkur tarjimani D.Morgan 1997 yilda so‘zboshi bilan qayta nashr etgan. Bundan tashqari manbaning ba’zi qismlari M.Defremeri, Ch.Shefer, M.Houtsma, V.Radlov, K.Zaleman, V.V.Bartold, D.Ross, J.Tehroniy, H.Elliot, K.d’Osson, B.Shpuler, I.Berezin kabi olimlar tomonidan tarjima yoki matn holida ham chop qilingan. Manbani G.Skarchiya italyan tiliga, M.O‘zturk turk tiliga o‘girgan. Shuningdek, “Tarixi jahonkushoy” ustida N.Toshev ham maxsus tadqiqot olib borib, manbani Markaziy Osiyo tarixiga tegishli qismlarini tarjima qilgan.