Mavzu:Qipchoqlahjasining fonetik xususiyatlari. Reja 1.O’zbek tilining lahjalari. 2.Qipchoq lahjalari haqida ma’lumot. 3.Qipchoq lahjasining fonetik xususiyatlari. Foydalanilgan adabiyotlar.

O ‘zbek tili uch lahjaga bo‘linishi haqida birlamchi ma’lumot maktab darsliklari da beriladi. Filologiya fakultetlarida bu lahjalar ning o‘ziga xos jihatlari, tarqalish geografiyasi chuqurroq o‘rgatiladi. Lekin ba’zan hatto filologlar ham o‘zbek dialektologiyasi masalasida eskirgan fikrlarni aytishiga guvoh bo‘laman. Menimcha, buning sababi shundaki, o‘zbek dialektlarini o‘rganish borasida keng miqyosli tadqiqotlar o‘tkazilmayapti, sovet davrida to‘plangan materialga, yozilgan darsliklarga tayanish davom etmoqda. Dialektologiya (sheva tadqiqotlari) — tilshunoslikning muhim yo‘nalishi. U shunchaki nazariy ma’lumot taqdim etadigan, ko‘pchilik nazdidagi amaliy foydasi yo‘q soha emas. Dialektologiya, birinchidan, adabiy tilni boyitish, til tarixini va xalq madaniyatini o‘rganish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, u sotsio lingvistika bilan uzviy bog‘liq: jamiyatda adabiy til va sheva munosabatlarini o‘rga nishga, ular atrofida yuzaga kelayotgan ijtimoiy munosabatlarni tushu nishga yordam beradi. Bir misol keltiraman. O‘zbek tilining qipchoq shevalari orasida “j”lovchilari bor (hamma qipchoq shevalari “j”laydi degan, keng tarqalgan fikr haqiqatga mos kelmaydi). Ba’zi hududlarda “j”lovchi sheva egalarini kamsitish, masxaralash holat lari uchraydi. Bu — dolzarb ijtimoiy masala. Dialektologiya bu kabi masalalarni ochib beradi va ular hal etilishiga turtki bo‘ladi. Dia lektologiya barcha shevalar go‘zalligi ni va o‘zaro tengligini namoyish qiladi. Shunday qilib, u muhim amaliy vazifani bajaradi. O‘zbekistonda dialektologik tadqiqotlar o‘tkazish zarurati kun sayin oshib bormoqda. Bunda sovet davridagidek ekspe ditsiyalar o‘tkazib, nazariy material to‘plash bilangina cheklanib qolish kerak emas. Albatta, buning ham o‘z o‘rni bor — qaysi hududlarda qanday shevalar tarqalgani, bu shevalar qanday so‘z boyligiga egaligi ni bilish foydali. Lekin zamo naviy, amaliy dialektologik tadqiqotlar ham o‘tkazish lozim. Ular shevalar tarixini, ijtimoiy va madaniy hayotdagi o‘rnini ko‘rsatib beradi. Quyida o‘zbek tilining qipchoq shevalari misolida o‘zbek dialektologiyasining ayrim masalalarini ko‘rib chiqamiz.

Qipchoq shevalari qachon shakllangan? O‘zbek tilining uch lahjasi turkiy tillar ning uchta katta tarmog‘i bilan bog‘liq: qar - luq-chigil (yoki uyg‘ur), qipchoq va o‘g‘uz. Bu tillarda gapiruvchi qabilalar taxminan ming yil oldin bir-biridan ajralib chiqqan. XVI asrdan so‘ng, o‘zbek xonliklari davrida shu xonliklar hududida mavjud bo‘lgan qarluq, qipchoq va o‘g‘uz tillari qaytadan yagona til kontiniumi (o‘zaro yaqin sheva lar jamlanmasi) bo‘lib birlashgan. Ularni birlashtiruvchi kuch, siyosiy chegaralardan tashqari, Navoiy tili — chig‘atoy yozma me’yori bo‘lgan. Bu uch lahjaga mansub shevalar qachondan boshlab bu hududlarda tarqalgani borasida har xil qarashlar bor, lekin keng miq yosli tadqiqotlar o‘tkazilmagan hisob. Bugungi tilshunoslikda qipchoq shevalarining Movarounnahrga kirib keli shi XVI asr, Shayboniyxon bilan bog‘liq degan fikr hukmron. Shayboniyxon hamda uning davomchilari bilan kirib kelgan qabilalarni e’tirof etgan holda, bu hududlarda qipchoqcha gapiruv chi qabilalar oldindan bo‘lganini tan olish kerak. Bu masalani aniq hal etish uchun, albatta, tadqiqotlar zarur. Hozir esa bir-ikkita diqqat ga sazo vor faktni keltiraman. Xorazmda hukm surgan Anushteginiy lar sulolasi Saljuqiylardan ajralib chiqish maqsadida Mang‘ishloq yarimorolida istiqomat qiluvchi qang‘li-qipchoqlar bilan ittifoq tuzadi. Turkman-qipchoq ittifoqi natijasida Xorazm siyosiy mustaqillikka erishadi va hatto qisqa muddat musulmon Sharqining eng yirik davlatlaridan biriga aylanadi. Shu jarayonda qipchoqlar katta miqdorda Xorazmga va Movarounnahrga joylashadi. Ular Xorazm davlatining harbiy elitasi sifatida mo‘g‘ullarga qarshi jang larda qatnashadi. Masalan, O‘tror hokimi Inolchiq, Xo‘jand hokimi Temur Malik qang‘li-qipchoqlardan edi. Ular xorazmshoh Muhammadning onasi — Turkon xotunning qarindoshlari edi. Turkon xotunning yana bir qarindoshi — Tog‘ayxon Samarqandda 30 ming kishilik qipchoq qo‘shini bilan Chingizxonni kutib oladi. O‘zaro urush tugagach, qipchoqlar ning katta qismi Yevropaga va Kavkazga qochib ketadi, qolganlari esa mo‘g‘ullar bilan siyosiy birlikni tashkil etadi. Bu siyosiy birlikda qipchoqlarning madaniy, siyosiy o‘rni va soni qanchalik salmoq li

bo‘lganini bir narsadan bilsa bo‘ladi — Chingizxonning katta o‘g‘li Jo‘jiga tegishli ulus bo‘lmish Oltin O‘rda davlatidagi deyarli barcha qabilalar qipchoq tilida gapira boshlaydi, qipchoq yozma adabiy tili shakllanadi. Bu davrda Movarounnahr, Sharqiy Tur kiston, Yettisuv va Xorazmning janubi Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoy va uning avlodlariga tegishli ulus edi. Chig‘atoy ulusida qarluq me’yori asosiy tilga aylanadi. Lekin bu yerda ham qipchoq tili ma’lum ta’sirga ega edi. Misollarga o‘tsak. Mashhur shoh, munajjim va tarixchi Mirzo Ulug‘bek o‘zining “To‘rt ulus tarixi” kitobida Jo‘jining vafoti haqida hikoya qilar ekan, unga bog‘liq bir ri voyatni keltiradi. Unga ko‘ra, Jo‘ji Chingizxonning sevimli farzandi bo‘lgani bois hech kim buyuk xoqonning oldiga kirib, shumxabarni yetkazishga jur’at etmaydi. Shunda amirlardan Ulug‘ Jarchi Chingizxonga jir (xalqona qo‘shiq) bilan muro jaat qiladi. “To‘rt ulus tarixi” fors tilida yozilganiga qaramay, jir turkiycha, qipchoq shevasida keltirilgan: Tengiz boshdan bulg‘ondi, kim tindiruro, xonim? Terak tubtan jig‘ildi, kim tirg‘uzuro, xonim? Chingizxon javob beradi: Tengiz boshdan bulg‘onsa, tindurur ulim Jo‘chidir, Terak tubtan jig‘ilsa, tirg‘uzur ulim Jo‘chidir. Jir aytishish uzoq davom etadi, Ulug‘ Jarchining ko‘ziga yosh keladi. Shunda Chingizxon bir shumxabar borligini payqab, unga murojaat etadi: Ko‘zing yoshin chungur turli liq-liq to‘ldi bo‘lg‘aymi? Jiring ko‘ngil urkutur, Jo‘chi o‘ldi bo‘lg‘aymi? Ulug‘ Jarchi javob qiladi: So‘ylamakka erkim yo‘q, sen so‘ylading, o xonim, O‘z yarlig‘liq ozarg‘a javobdi o‘ylading, o xonim. Bu qatralar o‘zbek xalq og‘zaki ijodi ruhiyatiga va uslubiga naqadar yaqinligi bilan diqqatga sazovor. Ushbu noyob satrlarga tayanib, Shayboniyxondan ancha oldin ham Chig‘atoy ulusida qipchoq tili ma’lum bo‘lganini aytish mumkin. Navoiy asarlarida ham qipchoqcha so‘zlar uchrashi bu fikrga qo‘shimcha dalil bo‘ladi.

Qipchoq shevalarining tarqalish geografiyasi Qipchoq shevalari asosan Surxon daryo va Qashqadaryoda tarqalgan degan qarash juda mashhur. Toshkent va Farg‘ona vodiysi qipchoq shevalaridan xoli hudud deb qaraladi. Bunday qarash nafaqat xalq orasida, balki filologlar orasida ham uchrab turadi. Vaholanki, qipchoq shevalari O‘zbekistonning hamma mintaqalarida bor. Aslida bu masala o‘z vaqtida ba’zi tilshunoslar tomonidan yaxshi o‘rganilgan, lekin ularning tadqiqotlari bugun unutilganday, ularga kam murojaat qilishadi. Taniqli o‘zbek tilshunosi, qipchoq shevalarining eng yirik tadqiqotchisi Xudoyberdi Doniyorov 70-yillardayoq qipchoq shevalarining tarqalish geografiyasini juda to‘g‘ri tavsiflab bergan edi. Quyida uning tavsifini o‘z kuzatishlarim bilan omixtalashtirib, qipchoq shevalari qayerlarda qayd etilganini sanab o‘taman. Qipchoq tilli aholining asosiy qismi sobiq Buxoro amirligi hududida istiqomat qiladi. Surxondaryo viloyatining barcha tumanlarida qipchoq shevalari yoyilgan; ular Termiz, Denov, Boysun, Sariosiyo va Uzundan boshqa barcha tumanlarda ko‘pchilikni tashkil etadi. Qashqadaryo ning ham barcha hududlarida qipchoq tilli aholini uchratish mumkin. Hatto Shahri sabz, Kitob, Yakkabog‘ singari qarluq tilli tumanlarning chekka qishloqlarida ham qipchoq shevalari saqlanmoqda. Samarqand viloyati ham qipchoq sheva lari zonasiga kiradi. Urgut, Pastdarg‘om, Tayloq, Narpay, Kattaqo‘rg‘on kabi tumanlarda qipchoq shevalari qar luq shevalari bilan qo‘shnichilik qilsa, Jomboy, Bulung‘ur, Payariq, Ishtixon, Qo‘shrabot, Nurobod, Paxtachi kabi tumanlar deyarli to‘liq qipchoq shevalari da gapiradi. Jizzax, Navoiy, Sirdaryo viloyatlarida ham qipchoq tilli aholi ko‘pchilikdir. Bundan tashqari, Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumanida, Toshkent viloyatining Piskent, Ohangaron, Oqqo‘rg‘on, Bekobod, Parkent tumanlarida qipchoq shevalari qayd etilgan. Sobiq Qo‘qon xonligi hududlariga keladigan bo‘lsak, Farg‘ona viloyati ning Qo‘shtepa, Uchko‘prik, O‘zbekiston, Bag‘dod, Buvayda, Dang‘ara, Beshariq, Furqat, Namanganning Pop, Norin, Uychi, Andijonning Baliqchi, Shahrixon kabi tumanlarida ko‘p sonli qipchoq tilli aholi ya shaydi.