logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar)

O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar)

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) R E J A : I. Kirish. II. Asosiy qism: 1. Tovush o’zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) va uning sabablari. 2. K ombinator va pozision fonetik o’zgarishlar . 3. O’zbek tilida: a) assimilyatsiya (to’liq va to’liqsiz, progressiv va regressiv assimilyatsiya) hodisasi; b) dissimilyatsiya (to’liq va to’liqsiz, progressiv va regressive dissimilyatsiya) hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f)reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apokopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1 Kirish Inson faoliyatida til borliqni bilish va rivojlantirish, fikr almashish vositasi hisoblaadi. Til vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan bilimlar nafaqat qayd etiladi va saqlanadi, balkim kelajak avlodlarga ham yetkaziladi. Til millat ruhining ko‘zgusidir. Ona tiliga xurmat va uning bebaho so‘z xazinzasidan foydalanish, til vositasida ravshan va ta`sirchan so‘zlab, yoza olish, nutqiy savodxonlikka erishish shu til vakili bo‘lgan har bir shaxsning burchidir. O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimovo‘zining ”Yuksak ma`naviyat – yengimas kuch” asarida shunday deydilar: ”O‘zlikni anglash ,milliy ong va tafakkurning ifodasi orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tili bilan singadi. Ona tili bu millatning ruhidir. Buyuk ma`rifatparvar inson Abdulla Avloniy aytganlaridek ”Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadirg‘on oyinayi hayoti tili va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdir” ” 1 Aytish mumkinki, til va xalq jon ila tandir. Shuning uchun har bir xalq o‘z tili taraqqiyoti uchun qayg‘uradi, uing iqboli uchun kurashadi. Olib borilayotgan islohotlar natijasida shuni aytish mumkinki, ta`limga berilayotgan e`tibor kishilarning o‘z ona tilisiga bo‘lgan muhabbatini yanada mustahkamlaydi. ”Joriy yilda yangi ta`lim masalalarini qurib, e`tibor qaratildi. Farzandlarimiz tarbiyasida eng asosiy bo‘g‘in hisoblangan maktabgacha ta`lim tizimining jamiyatimizda katta o‘rni va ahamiyatini e`tiborga olib, Maktabgacha ta`lim vazirligini tshkil etdik. Oliy ta`lim tizimini yanada takomillashtirish borasida ham ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 2017-2021-yillarda Oliy ta`lim tizimini yanada takomillashtirish dasturi qabul qilindi.” 2 1 ? Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. Toshkent; “Ma`naviyat” nashriyoti 2008, 83-bet 2 ? O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. Toshkent- O‘zbekiston; 2018. 11-12-betlar. 2 Umuman olganda bugun ta`limga,tilga qaratilayotgan munosabat bugungi glaballashuvga mos ravishda jadallashmoqda desak xato bo‘lmaydi. Buning isboti sifatida fandagi o‘zgarish va yangiliklarni ifodalash kifoyadir. Til taraqqiyoti va rivoji ma’lum qonuniyatlar asosida yuzaga keladi. Til murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib, undagi birliklar barcha jihatdan uzviy bog’langan. Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq hisoblanadi. Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar asosida ro’y beradi. Fonetik – fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari bilan bog’liq hodisadir. Tildagi tarixiy- fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy- tarixiy tilshunoslik sohasi qiyosiy-tarixiy fonetikadir. Qardosh tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy-fonetika aniqlab beradi. Qardosh va qardosh bo’lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida tipologik, qiyosiy –tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi. Til taraqqiyotidagi fonetik o’zgarishlarni tahlil etuvchi fonetik-fonologik qonuniyatlar quyidagilar: 1. Umumiy fonetik qonuniyatlar barcha tillarga xos umumiy holdagi tartib va qoidalarni tilning boshqa qonuniyatlari bilan bog’liqlikda aks ettiradi. Masalan, singarmonizm(tovushlarning uyg’unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik qonuniyatdir. 2. Xususiy fonetik qonuniyatlar muayyan til uchun xos bo’lgan qonuniyatlarni ifodalaydi. Masalan, turkiy tillarga mansub o’zbek tilining keyingi taraqqiyotidagi ichki o’zgarishlar hamda yondosh tillar ta’sirida yuzaga kelgan hodisalar shu tilning o’ziga xos rivojlanish omillari bilan bog’liqdir. Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtai nazardan ikkiga bo’linadi. 1) tarixiy fonetik qonuniyatlar tillar yoki muayyan bir tilning tarixiy taraqqiyotida yuzaga kelgan tarixiy-fonologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Til tarixining tarixiy tovush o’zgarishlarini o’rganuvchi bo’limi tarixiy fonetika va fonologiya deb yuritiladi. 3 2) davriy fonetik qonuniyatlar muayyan til doirasida hozirgi davrda sodir bo’layotgan fonetik o’zgarishlarni izohlaydi. Tarixiy-fonetik va fonologik o’zgarishlar turli murakkab jarayonlarni o’z ichiga oladi. Fonetik va fonologik o’zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki ko’payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro’y beradi; 1.Ikki fonemaning yaxlit bir fonema sifatida birlashishi konvergensiya deyiladi. O’zbek tili tarixida bo’lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho’ziq fonemalar keyinchalik birlashib, o’rta cho’ziqlikka ega bo’lgan 6 ta unli fonemani hosil qilgan. 2.Bir fonemaning ikki mustaqil fonemaga ajralishi divergensiya deyiladi. Masalan, qadimgi turkiy tilda bitta a fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: a va o. Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o’zgarishlari ham kiradi. Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida o’rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega. 3 Tovush o’zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) va uning sabablari. Kombinator va pozitsion o‘zgarishlar. Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi. Yana bir adabiyotda esa fonetikani mana bunday ta`riflashdi “Tilshunoslikning fonetika (yunoncha phone-“tovush”)qismi tilning nutq tovushlari haqidagi fanidir” 4 Fonetik protsesslar qo‘shni tovush artikuliyatsiyasining boshlanishi va tugallanishi hamda tovushning so‘z tarkibidagi mavqeyi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, fonetik protsesslar ikki turli bo‘ladi: kombinator va pozitsion . Nutqda tovushlarning qo‘shni tovushlar ta`sirida miqdor va sifat belgilarining o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi. Bu hodisani o‘rganuvchi 3 Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980 y. 4 Содиков А. Абдуазизов А. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1981 52-бет. 4 bo‘lim kombinator fonetika deyiladi. Pozitsion o‘zgarishlar tovushlarning ma`lum holatda ro‘y beruvchi beruvchi hodisalarni o‘rganadi. 5 Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza, urg‘u, ohang kabilar kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga tayanib ish ko’radi. Fonetikaning bo’g’in, urg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot, she’riyat bilan aloqador. Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri shakllantirishga katta yordam beradi. Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir. Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. S h unga asosan uning quyidagi bo’limlari mavjud: 1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi. 5 Содиков А. Абдуазизов А. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1981 5 4 -бет . 5 2. Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovushlarini, ularning turlari fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. U quyidagi 2 qismdan iborat: A) tavsifiy fonetika – muayyan tilning fonetik tizimini statik (o’zgarmas) holatda (til taraqqiyotining oldingi bosqichida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay) o’rganadi. B) tarixiy fonetika – biror tilning tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’lab) o’rganadi va shu asosda tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar aniqlanadi. 3. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab o’rganadi. 4. Eksperemental fonetika – nutq tovushlari, u’rg’u kabi birliklarning fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan fonetikadir. Inson nutqi makon va zamonda ketma-ket paydo bo’ladigan kichik va katta birliklardan tashkil topadi. Tilda uch asosiy qatlam – fonetika, leksika, grammatika farqlanib, ular o’z oldiga qo’ygan vazifasiga ko’ra nutqni tarkibiy qismlarga ajratadi. Nutqning eng kichik bo’linmas birligi tovush bo’lib, tildagi so’zlar, iboralar va umuman nutq tovushlar orqali shakllanadi. Nutq tovushlari nutqning bu birliklari uchun ifoda materiali bo’lib xizmat qiladi. Nutq tovushlarining quyidagi o’ziga xos uch jihati mavjud: 1. Ular nutq apparati vositasida hosil qilinadi. 2. Nutq tovushlari eshituv apparati yordamida eshitiladi. 3. Ular ijtimoiy qiymatga ega. Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz. Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va 6 hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib, ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi. Tilning tovush tomoni murakkab hodisa bo’lib, uni (fonetik va fonologik) jihatdan quyidagi 4 aspektda o’rganiladi: 1. Fizik – akustik aspekt. 2. Anatomik – fiziologik aspekt. 3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt. 4. Lingvistik – funksional aspekt. Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. Ya’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-qisqaligi bilan izohlanadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki, harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga kiradi. Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini yohud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt o’rganadi. Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt fonologiya deb ataladi. XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U va shogirdi Krushevskiy o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari 7 shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. Shu ma’noda, fonologiya fonetika bilan uzviy bog’langan bo’lib uni fonetikaning yuqori bosqichi deyish mumkin. (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy, bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no farqlangan. Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi. Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi. Shu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan. Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas). Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.S h cherba) deb ham yuritiladi. Fonema ottenkalari deganda til 8 tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi-ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka – fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b» undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti). Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga ega. Masalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik h arakatiga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. Chunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. Shuningdek, undosh tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi. Nutq tovushlari va harfni farqlash kerak. Harf tovushning yozuvdagi shartli belgisi hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi. Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar 9 davriy ahamiyatga ega. Masalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ ) yoziladi, lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega. Nutq jarayonida tovushlar turli o’zgarishlarga uchraydi (ketdi-ketti, nonvoy- novvoy). Bunga fonemalarning turli ottenkalarda (variantlarda) namoyon bo’lishi sabab bo’ladi. ular dastlab ikkiga bo’linadi: 1. Kombinator o’zgarishlar – nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida ro’y beradigan o’zgarishlardir. Bunga assimiliyasiya, dissimilyasiya, akkomodatsiya, gaplologiya, sinerezis, eliziya kabi hodisalar kiradi. 2. Pozitsion o’zgarishlar – tovushlarning talaffuziga ularning so’zda tutgan o’rni, o’rg’uning ta’siri kabilarning sabab bo’lishi hodisasidir. Bunga reduksiya, proteza, epenteza, epiteza, prokopa, sinkopa, apokopa, metateza kabi hodisalar kiradi. Bu hodisalar fonetik jarayonda yakka va aralash holda ishtirok etishi mumkin. Turkiy tillarning barchasi, jumladan, o’zbek tili uchun ham singarmonizm hodisasi xarakterli sanaladi. Ayniqsa, o’zbek tilining tarixiy bosqichlarida singarmonizm keng tarqalgan edi. Hozirgi o’zbek adabiy tili va unga asos bo’lgan shevalarda singarmonizm zaiflashib bormoqda, lekin qipchoq va o’g’uz lahjalariga oid shevalarda bu hodisa hali ham mustahkam o’rin egallaydi. Singarmonizm – sin – o’xshash, xarmoni ohang (lotincha) so’zlaridan olingan bo’lib, tovushlar ohangdoshligi degan ma’noni ifodalaydi. Singarmonizm deyilganda tovushlarning bir-birniga uyg’unlashuvi tushuniladi. Tovushlarning uyg’unlashuvi unli va undosh tovushlarda kuzatiladi. So’z o’zagidagi unli tovushlar qo’shimchalardagi unli tovushlarni o’ziga moslashtirsa unlilar uyg’unligi deyiladi. Bular ikki xil bo’ladi: 1) tanglay singarmonizm; 2) lab singarmonizmi. 6 a) tanglay uyg’unligida unlilar qattiq va yumshoqlik, til oldi va til orqalik jihatidan moslashadi. Masalan: ketamiz, temirchilik; umrum, uyqum. Boshidagi ikki so’zda til oldi, keyingi so’zlarda esa til orqa unlilarining moslashuvi bor. b) lab uyg’unligida so’zning birinchi bo’g’inida u va o’ lablangan unlilari kelsa, keyingi bo’g’inlarda ham lablangan unlilar keladi: ko’rib - ko’rub. 6 10 Undoshlar uyg’unligida o’zakning oxiridagi undosh tovushga, qo’shimchaning boshidagi undosh tovush moslashadi: boshta(da), o’tka(ga). Assimilyasiya – ikki xil noo’xshash tovushlarning bir-biriga ta’siri tufayli o’xshash tovushlarga aylanish hodisasidir. Uning quyidagi turlari bor: 1. Progressiv assimilyasiya – bunda oldin kelgan tovush ta’sir etib, keyingi tovushni o’ziga o’xshatadi: ketdi – ketti, aytdi – aytti. Masalan: -Ena, biz odamlarni urug‘larini emas, shevalarini o‘ziga hos jonli so‘zlarini yig‘amiz . urug‘chilik davri o‘tib ketti, - dedi sumangi ittek oriq va bir joyda turolmaydigan ,bir joyda turolmay qilpillaydigan o‘qituvchi. ( Bahodir Qobul “Ena shamol” qissasi, 31-bet.) -Sanga bu gaplar yozilgan kitoblarni o‘qish nasib etadimi- yo’qmi, bilmadimu, har holda shu qishloqqa yetibsan shuni o‘zi katta gap. ( Bahodir Qobul “Ena shamol” qissasi, 31-bet .) 2. Regrissiv assimilyasiya – bunda keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir etadi va o’ziga moslashtiradi: karnay – kannay, tuzsin – tussin. 3. To’liq assimilyasiya – bunda tovushlar bir-biriga aynan moslashadi: nonvoy – novvoy. 4. To’liqsiz assimilyasiya – bunda tovushlar o’zaro qisman moslashadi: tanbur – tambur, yuzta – yusta. Bunda «b» lab-lab undoshi «n» til undoshini lab-lab undosh «m»ga aylantirish bilan o’ziga moslashtirgan. 5. Kontakt assimilyasiya – moslashayotgan tovushlarning ketma-ket joylashuvidir, yuqoridagi misollar. 6. Distant assimilyasiya – bir-biridan u zoqda joylashgan tovushlarning moslashuvi: sichqon – chichqon, soch-choch. Dissimilyasiya – so’z tarkibidagi bir xil yoki o’xshash tovushlardan birining noo’xshash tovushga aylanib qolishi hodisasi: birorta – bironta (ror - ron). Bu hodisa assimilyasiyaning aksi hisoblanadi. U ning assimilyasiya kabi bir necha ko’rinishlari mavjud: 1. Progressiv dissimilyasiya – bunda keyingi tovush o’zgaradi: zarur-zaril, nonni- nondi. 11 2. Regrissiv dissimilyasiya – bunda oldingi tovush o’zgaradi: maqtanmoq – maxtanmoq. 3. To’liq dissimilyasiya – bunda ikkita bir xil tovushdan biri noo’xshash tovushga aylanadi: nonni-nondi. 4. To’liqsiz dissimilyasiya. Bunda qisman o’xshash tovushlarning artikulyasion xususiyatlaridan ayrimlarigina o’zgaradi. Masalan, uchta-ushta, maqtov- maxtov. Bu misollardagi (cht>sht, qt>xt) «ch» va «t»; «q» va «t» undoshlarining barchasi portlovchidir, ammo «t» ning ta’sirida «ch» sirg’aluvchi «sh» ga, «q» esa sirg’aluvchi «x» ga aylangan. 5. Kontakt dissimilyasiya – bunda yonma-yon to’rgan tovushlardan biri o’zgaradi: maqsad-maxsad, zarar. 6. Distant dissimilyasiya. Bunda dissimilyasiyaga uchrayotgan tovushlar bir- biridan uzoqroqda joylashgan bo’ladi: birorta-bironta. Misol: U yerdan ushta rasm daftar ham oldim. Tovushlarning tushishi bilan bog’liq hodisalar ham nutqda ko’p uchraydi. Ularga quyidagilar kirradi: 1. Prokopa (ankopa) – so’z boshidagi tovushning tushib qolishi: yiring-iring, yirik-irik, Yusuf-Usuf. Prokopa asosan tarixiy jarayon maxsuli bo’lib, hozirgi o’zbek adabiy tilida uchramaydi. 2. Sinkopa – so’z o’rtasidagi tovushning tushib qolishi. Bu hodisa reduksiyaning davomi sifatida yuzaga keladi, ya’ni o’zak morfemaga affiks qo’shilishi natijasida, urg’u oxirgi bo’g’inga ko’chib, o’zakdagi unli kuchsizlanadi va tushib qoladi: burun-burnim, o’g’il-o’g’lim. 3. Apokopa – so’z oxiridagi tovushning yoki qo’shma so’z komponentlarining tushirib qoldirilishi: baland-balan, xursand-xursan, Toshkent-toshken, kilogramm-kilo. 4. Siperizis – so’z tarkibida yondosh qo’llangan ikki unlining diftonglashuvi – bir cho’ziq unli holiga kelishi: maorif – morif, saodat – so:dat, mutolaa – mutola. 12 5. Eliziya – unli tovush bilan tugagan so’zga unli bilan boshlangan so’zning qo’shilishi natijasida bir unli tovushning tushishi. Masalan, ayta oldi – aytoldi, Dili orom – Dilorom. Nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta’sir etishi natijasida tovush orttirilishi ham ro’y beradi. Tovush orttishining quyidagi turlari mavjud: 1. Proteza – so’z boshida tovush orttirilishi: ip-yip, ilon-yilon, rus-o’rus, stol-istol. 2. Epenteza – so’z o’rtasida tovush orttirilishi. Bu hodisa asosan boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar tarkibida yuz beradi. Bunda yonma-yon kelgan unlilar orasida bir undosh tovush, undoshlar o’rtasiga bir unli qo’shib aytiladi: doim- doyim, oila-oyila, hukm-hukum, faxr-faxir, radio-radiyo. 3. Epiteza – so’z oxirida tovush orttirilishi hodisasi: kiosk-kio s ka, tank-tanka. Tovush o’zgarishlarining yana quyidagi turlari ham bor: 1) reduksiya – unli fonemaning u rg’usiz bo’g’inda kuchsizlanishi: bilan –b:lan, biroq-b:roq, bilim-b:lim. 2) akkomodatsiya – bir tovush talaffuzining ikkinchi tovush talaffuziga moslanishi. Masalan, «i» til oldi unlisi qiz, g’isht, qiziq kabi so’zlarda q, g’ undoshlaridan keyin kelgani uchun til orqa ottenka bilan aytiladi. 3) metateza – so’z tarkbidagi tovushlarning o’zaro o’rin almashishi: tuproq- turpoq, isitma-istima, aylanmoq-aynalmoq ... 4) gaplologiya – so’z tarkibida yonma-yon kelgan ikkita bir-biriga o’xshash bo’g’inlardan birining tushirilishi: qaynona-qaynana-qayna, Mamarasul- Marasul. Transkripsiya – fonemalarning nutqdagi turli ottenkalarini, shuningdek, mahalliy lahja va shevalarning fonetik xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalash uchun qo’llaniladigan maxsus grafik belgilar tizimidir. Bunday tizimdan xalq og’zaki ijodi namunalarini, o’zga til matnlarini yozib olishda keng foydalaniladi. Kombinator va pozision fonetik o’zgarishlar Kombinator va pozitsion o‘zgarishlar, singarmonizm, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, proteza, epenteza, eliziya, diereza, reduksiya, apakopa, sinkopa, sinerezis, epiteza, prokopa. 13 Fonema nutqda voqealanar ekan, uning variantlari nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo‘shimchalar ta’siriga uchrashi) tufayli turlicha namoyon bo‘ladi. Ayrim tovushlar yondosh tovushlarga moslashadi, ayrimlarida o‘zgarishlar kuchayib, boshqa tovushlarga almashadi. Nutq jarayonida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar tovushlarning kombinator-pozitsion o‘zgarishlari deyiladi. Masalan, obod va yutdi so‘zlarida [ d] tovushi [ t] tarzida talaffuz qilinadi, ya’ni jarangsizlashadi. Yutdi so‘zida jarangsizlanish qo‘shni tovush ta’sirida yuz bersa, obod so‘zi talaffuzida o‘zgarish tovushning so‘z tarkibidagi mavqeyi bilan bog‘liqdir. Birinchi holat kombinator o‘zgarish bo‘lsa, ikkinchi holat pozitsion o‘zgarishdir. Biz quyida shu o‘zgarishlar haqida fikr yuritamiz. 1. Singarmonizm. Bu hodisada unli va undoshlarning o‘zgarishi farqlanadi. Unlilarning nutq jarayonida o‘zgarishi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm unlilarning moslashishi, uyg‘unligi demakdir. Singarmonizm faqat turkiy tillarga xosdir. Uning ikki asosiy ko‘rinishi mavjud : a) til garmoniyasi; b) lab garmoniyasi. Til garmoniyasida unli tovushlar yumshoqlik va qattiqlik, til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir-biriga moslashadi. Masalan, qalam so‘zidagi [ q] undoshi chuqur til orqa undoshi bo‘lganligi bois, birinchi bo‘g‘indagi [ a ] unlisi ham til orqalik xususiyatiga ega bo‘ladi. Buning natijasida esa keyingi bo‘g‘inda [ a] tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, birinchi [ a] unlisi [ q] undoshiga, keyingi bo‘g‘indagi [ a] esa oldingi bo‘g‘indagi [ a] unlisiga moslashadi. Lab garmoniyasida unlilarning moslashishi ikki tomonlama bo‘ladi. Bunda unlilar ham til oldi - til orqalik jihatidan, ham lablanganlik- lablanmaganlik jihatidan o‘zaro, shuningdek, undoshlarga ham moslashadi. Bunga ko‘ra, so‘z boshidagi unli lablangan til oldi unlisi bo‘lsa, so‘z oxirida ham lablangan til oldi unlisi keladi. So‘z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo‘lsa, so‘z oxiridagi 14 unli ham lablangan til orqa unlisi bo‘ladi. Masalan, boshqird, sog‘in, bo‘g‘in so‘zlaridagi kabi. 7 2. Assimilyatsiya. Nutq tovushlari qator kelganda ba’zan bir-biriga ta’sir qilib, biri ikkinchisini o‘ziga moslashtiradi. Nutqdagi bunday hodisa assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo‘ladi: progressiv assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilyatsiya yuz beradi: ket+di=ketti, ayt+di=aytti, ot+dan=ottan, yurak+ga=yurakka. Misol: -Sanga bu gaplar yozilgan kitoblarni o‘qish nasib etadimi- yo’qmi,bilmadimu,har holda shu qishloqqa yetibsan shuni o‘zi katta gap. ( Bahodir Qobul “Ena shamol” qissasi, 31-bet .) Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, regressiv assimilyatsiya yuz beradi: yigit+cha=yigichcha, yoz+sin=yossin, uch+so‘m=usso‘m, tuz+sin=tussin. Bu ham regressiv assimilyatsiyaga misol bo‘ladi. Regressiv assimilyatsiya odatda progressiv assimilyatsiyaga nisban nutqda kamroq uchraydi. Chunki assimilyatsiyaning bu turida keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga moslashtiradi. Demak, talaffuz jarayoni boshlanmasdan burun so‘zining talaffuz texnologiyasi haqidagi tasavvur ham hosil bo‘lmog‘i lozim. Assimilyatsiya to‘liq va qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq assimilyatsiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to‘lig‘icha uning tusiga kiradi. Yuqorida keltirilgan so‘zlarning hammasi to‘liq assimilyatsiyaga misol bo‘ladi. Qisman assimilyatsiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisini biror tomondan qisman o‘xshatadi (moslashtiradi): osh+ga-oshka, ish+ga-ishka so‘zlarida jo‘nalish kelishigidagi [ g] tovushi oldingi [ sh] tovushining ta’sirida [ k] tovushiga aylanmoqda. Bu so‘zda qisman assimilyatsiya yuzaga kelmoqda, ya’ni [ g] jarangli tovushi o‘zidan oldingi [ sh] tovushiga faqat bir tomonlama – jarangsizlanish tomonidan o‘xshamoqda, xolos, lekin to‘liq uning 7 Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1992 y. 15 tusiga kirgan emas. [ Uchta ] leksemasining ushta, [pochta] leksemasining poshta deb talaffuz qilinishi ham shu hodisaga misol bo‘la oladi. Rus tilidagi к a робк a, в o дк a: inglizcha: goods , cats so‘zlarida ham shu turdagi assimilyatsiya mavjud. Qator kelgan noo‘xshash nutq tovushlarining bir-biriga ta’siri natijasida biri ikkinchisini o‘ziga moslashtirgan holda, o‘xshash tovushga aylanishi assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo‘ladi: Progressiv assimily at siy a . Talaffuz jarayonida oldingi noo‘xshash tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, bu hodisani progressiv assimilyatsiya deyiladi: ke t+di=ketti, ot+dan=ottan, yet+di=yetti, to‘k+gan=to‘kkan, buyruq+ga=buyruqqa, yurak+ga=yurakka . Regressiv assimily at siy a . Keyingi noo‘xshash tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, bu hodisani regressiv assimilyatsiya deyiladi: yigit+cha=yigichcha, yoz+sin=yossin, tuz+siz=tussiz, bir+ta=bitta, non+voy=novvoy . Dissimilyatsiya. Og‘zaki nutqda tovushlar doimo bir-biriga o‘xshamasdan, ba’zan uning aksi bo‘ladi. Ayrim paytda talaffuzda ikki o‘xshash tovush bir joyda yoki bir so‘zda kelgan vaqtda ulardan biri noo‘xshash tovushga aylanib ham qoladi. Bunday hodisa assimilyatsiya kabi progressiv va regressiv bo‘ladi. Keyingi tovush noo‘xshash tovushga aylansa progressiv dissimilyatsiya yuz beradi: zarar- zaral, zarur-zaril, birorta-bironta, muyassar-muyastar kabi. Oldingi tovush o‘zgarsa, regressiv dissimilyatsiya yuz beradi: malol-malor, koridor-kalidor, ittifoq-intifoq kabi. Dissimilyatsiya hodisasi odatda juda kam uchraydi. Hatto assimilyatsiyaning regressiv turiga nisbatan ham ancha kam qo‘llanadi. Chunki dissimilyatsiya hodisasi nutqda, odatda o‘xshashlikdan noo‘xshashlikka, ixchamlikdan noqulaylikka qaratilgan harakat bo‘lib, tavtologiyadan qutilishga xizmat qiladi. Og‘zaki nutqda tumba-tunba, tramvay-tranvay, konbayn-kombayn deb talaffuz qilishimiz ham dissimilyatsiyaga misol bo‘ladi. 16 Dissimily at siy a . So‘zning bir o‘rnida yoki turli o‘rinlarida o‘xshash tovushlarning talaffuz paytida noo‘xshash tovushga aylanishi dissimilyasiya Deyiladi. Dissimilyasiya ham assimilyatsiya hodisasi singari ikki turga bo‘linadi: Progressiv dissimily at siy a keyin kelgan o‘xshash tovushning talaffuzda noo‘xshash tovushga aylanishidir: zarar-zaral, zarur-zaril, kissa-kista. Regressiv dissimily at siy a oldin kelgan o‘xshash tovushning talaffuzda noo‘xshash tovushga aylanishidir: koridor - kalidor, ittifoq - intifoq, nodon - lodon. Metateza. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o‘rni almashishi mumkin. Nutqdagi bunday jarayon metateza deyiladi: r-y: daryo- dayro: m-g‘: yomg‘ir-yog‘mir, b-r: tebratmoq-terbatmoq: m-l : yamlamoq- yalmamoq: h-v: ahvol-avhol: p-r: tuproq-turpoq, r-g : o‘rganmoq-o‘granmoq: g‘- r: to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq, n-m: aylanmoq-aynalmoq va b. Chunonchi, rus tilidagi т a р e л ka so‘zi aslida nemischa talerka shaklida bo‘lgan, arabcha oqvot so‘zi o‘zbek tiliga ovqat tarzida qabul qilingan. Demak, bu hodisa chetdan kirgan so‘zlarda ko‘proq uchraydi. Og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o‘rni almashinishi mumkin. Nutqdagi bunday jarayon metateza deyiladi: daryo - dayro, (r-y), yomg‘ir - yog‘mir (m-g‘), ahvol - avhol (v-h) tuproq - turpoq (p-r), aylanmoq - aynalmoq (n-m). Pozit sion o‘zgarishlar quyidagilar: proteza, epenteza, prakopa, anakopa, sinkopa, eliziya, reduktsiya. 1. Prot eza so‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi deyiladi: stol - istol, stul - istul, stakan - istakan. 17 2. Epent eza so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr - fikir, hukm - hukum, umr-umur, doklad - dokalad, mashq - mashiq, bank-banka, tank-tanka. 3. Prok opa bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi: yirik- irik-iri, yog‘och - ag‘ach. 4. Sink opa bu hodisa asosan o‘zlashma so‘zlar talaffuzi jarayonida yuzaga kelib, so‘z o‘rtasi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qilinadi hamda ayrim hollarda tushiriladi: traktor-traktir, direktor - direktir, doktor - duxtir. 5. Anak opa so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushish hodisasidir: do‘st - do‘st, go‘sht - go‘sh, gazeta - gazet, smena-smen, mashina-moshin Proteza. So‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, sonor [ r] tovushidan oldin [ o‘] va [ i] unlilari orttiriladi : ro‘mol-o‘ramol, ro‘za-o‘raza, rayhon-irahon, rozi-irozi, rais-irais, rang-irang, ro‘zg‘or-o‘razg‘or kabi . Ayrim holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda [ i ] unlisi orttirilishi mumkin: shkaf-ishkaf, sprafka-isparafka, stol-istol, shtraf-ishtarap, stansiya- istansa. Epenteza. So‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda ular orasida [ i ], ba’zan [ u] va [ a] unlisi orttiriladi: fikr-fikir, hukm- hukum, doklad- dakalad, klass-kilass. Epiteza. So‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng [ a] tovushining qo‘shilish hodisasidir: disk-diska, bank-banka, tank-tanka, kiosk- kioska, otpusk-otpuska kabi. 18 Prokopa. Bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi : yiroq-iroq, yigna- igna, yog‘ach-og‘och, yirik-iri. Sinkopa hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: valochka-valichka, traktor-traktir, avtor-avtir, director-direktir, generator-generatir kabi. Apakopa so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st-do‘s, xursand-xursan, gazeta-gazit, smena-smen va h. Sinerezis hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif-mo:rif, saodat-so:dat, qiroat-qiro:t, jamoat-jamo:t. Bu hodisa asl o‘zbekcha so‘zlarga xos emas. Reduksiya. So‘zning birinchi bo‘g‘nida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til sozlari bir bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi [ i ] unlisiga tushganligi tufayli bu so‘zlardagi [ i ] unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so‘zlarning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan urg‘u ham ikkinchi bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘indagi [ i ] unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo‘g‘indagi urg‘ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasiga misol bo‘la oladi (reduksiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish” demakdir). Reduksiyaga quyidagi so‘zlarning birinchi bo‘g‘nida kelgan [ i ] ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo‘la oladi : pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi bo‘gin qo‘shilganda sodir bo‘ladi - ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan , burun- burni, bo‘yin-bo‘yni, egin-egni, keyin-keyni singari . Eliziya. Unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi : yoza oladi- yozoladi, bora oladi- boroladi, qora ot- qorot; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi 19 so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan-borarkan, borar emish- borarmish, yozgan ekan-yozgankan kabi : v ) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan formasi hisoblanadi. Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida so‘zlarning qisqargan shakli hosil bo‘ladi. Eliziya unli bilan tugaydigan va unli bilan boshlanadigan ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza olmoq - yozolmoq, bera olmoq - berolmoq; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushadi: borar ekan - borarkan, borar emish - borarmish, borar edi - borardi; v) so‘zlar tarkibida bir yo‘la ham unli, ham undosh tovushlarning tushib qolishi eliziyaning murakkab shaklini yuzaga keltiradi: Abdusalom - Absalom, Abusami - Apsami, olib kel - opke. Diereza. So‘z tarkibida birorta tovushning tushib qolishi. O‘zbek tilida go‘sht, do‘st, rost, bo‘lsin so‘zlari tarkibida kelgan [ t ] va [ l ] tovushlari tushirib talaffuz qilinadi: go‘sh, do‘s, ros, bo‘sin kabi. Demak, nutq tovushlari har bir til qonun- qoidalariga muvofiq ma’lum tartib bilan tutashib, birikib so‘z hosil qilar ekan, so‘z tarkibida aks ettirilgan harflarga nisbatan o‘zgargan holda ham talaffuz etilishi mumkin. Ba’zi hollarda bu imloda ham o‘z aksini toptadi.Bunda o‘zbek adabiy tilidagi [ -ga ] qo‘shimchasining variantlarini misol qilish mumkin: terak+ga=terakka, buloq+ga=buloqqa . Eliziya hodisasiga uchragan ba’zi so‘zlar ham shular jumlasidandir. Reduk t siy a so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda tor unlining kuchsiz talaffuz etilishidir. Masalan: pishiq, pishak, qiliq so‘zlaridagi birinchi i unlisi nihoyatda kuchsiz talaffuz qilinishi bunga misol bo‘la oladi. 20 Ba’zan so‘zga biror affiks qo‘shilishi bilan o‘zakdagi tor unli kuchsizlanib, tushib qolishi ham mumkin: burun - burni, egin - egni, o‘g‘il - o‘g‘li, singil - singlim kabi. Mazkur holat pozitsion o‘zgarish doirasida sodir bo‘ladi. Qo‘sh unli v a undoshlarning qo‘llanishi. O‘zbek tilida so‘z tarkibida tovushlarning qo‘shaloq qo‘llanishi asosan o‘zlashma so‘zlar ta’sirida paydo bo‘lgan hodisadir. Chunki o‘zbek tilidagi so‘zlar tarkibida tovushlar aksariyat hollarda unli+undosh yoki aksincha undosh+unli tarzida joylashadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilida bir xil unlilarning yonma-yon kelishi, asosan, so‘z o‘zlashtirish orqali vujudga kelgan bo‘lib, so‘zning quyidagi o‘rinlarida uchratish mumkin: 1.So‘z o‘rtasida: manfaat, badiiy, murojaat, taajjub; 2. So‘z oxirida: mudofaa, matbaa, mutolaa. Har xil unlilarning yonma-yon kelishi ham tilimizdagi o‘zlashma so‘zlarga xos bo‘lib, so‘zning barcha o‘rinlarida uchraydi: oila, aorta, qoida, jamoat, jamoa, qanoat kabi. Adabiy tilda har xil va bir xil unlilarning yonma-yon ishlatilishiga nisbatan undoshlarning ana shunday qo‘llanishi kengroq tarqalgan. Masalan, bir xil undoshlarning yonma-yon kelishi o‘z va o‘zlashma so‘zlarda so‘z o‘rtasida kuzatiladi: sakkiz, ikki, ellik, chappa, to‘qqiz, o‘ttiz, sodda, mudarris, Muzaffar, Izzat, gijja, hamma kabilar. So‘z oxirida esa bu hodisa faqat o‘zlashma so‘zlarda uchraydi: progress, kilovatt, gramm, matall kabi. Har xil undoshlarning yonma-yon kelishi: stol, spravka, shtrix, traktor kabi o‘zlashmalarda so‘z boshida; qavart, yugurt, muzey, do‘st, 21 qand, past, baland, baxt kabi o‘z va o‘zlashma so‘zlarda esa so‘z oxirida uchraydi. 8 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, til murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib, undagi birliklar barcha jihatdan uzviy bog’langan. Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq hisoblanadi. Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar asosida ro’y beradi. Fonetik – fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari bilan bog’liq hodisadir. Tildagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy-tarixiy tilshunoslik sohasi 8 Jamolxonov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 2005 y. 22 qiyosiy-tarixiy fonetikadir. Qardosh tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy-fonetika aniqlab beradi. Qardosh va qardosh bo’lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida tipologik, qiyosiy -tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi. Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza, u’rg’u, ohang kabilar kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi. Fonetikaning maqsadi: fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga tayanib ish ko’radi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Siyosiy adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. Toshkent; “Ma`naviyat” nashriyoti 2008, 83-bet 23 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. Toshkent O‘zbekiston; 2018. 11-12-betlar. Ilmiy adabiyotlar: 1. Содиков А. Абдуазизов А. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1981 -y 52-бет. 3. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980 - y. 4. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev S h . Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1992 y. 5. Jamolxonov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 2005 - y. 6. Irisqulov A. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1992 - y. 7. Abduazizov A. O’zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1992 - y. 8. Nurmanov A, Yo’ldoshev V. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Toshkent, 2001 -y 9. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1996 - y. 10. Nurmonov A. O’zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1990 - y. Internet sahifalari: www.ziyonet.uz , www.arxiv.uz 24

Mavzu: O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) R E J A : I. Kirish. II. Asosiy qism: 1. Tovush o’zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) va uning sabablari. 2. K ombinator va pozision fonetik o’zgarishlar . 3. O’zbek tilida: a) assimilyatsiya (to’liq va to’liqsiz, progressiv va regressiv assimilyatsiya) hodisasi; b) dissimilyatsiya (to’liq va to’liqsiz, progressiv va regressive dissimilyatsiya) hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f)reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apokopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish Inson faoliyatida til borliqni bilish va rivojlantirish, fikr almashish vositasi hisoblaadi. Til vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan bilimlar nafaqat qayd etiladi va saqlanadi, balkim kelajak avlodlarga ham yetkaziladi. Til millat ruhining ko‘zgusidir. Ona tiliga xurmat va uning bebaho so‘z xazinzasidan foydalanish, til vositasida ravshan va ta`sirchan so‘zlab, yoza olish, nutqiy savodxonlikka erishish shu til vakili bo‘lgan har bir shaxsning burchidir. O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimovo‘zining ”Yuksak ma`naviyat – yengimas kuch” asarida shunday deydilar: ”O‘zlikni anglash ,milliy ong va tafakkurning ifodasi orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tili bilan singadi. Ona tili bu millatning ruhidir. Buyuk ma`rifatparvar inson Abdulla Avloniy aytganlaridek ”Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadirg‘on oyinayi hayoti tili va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdir” ” 1 Aytish mumkinki, til va xalq jon ila tandir. Shuning uchun har bir xalq o‘z tili taraqqiyoti uchun qayg‘uradi, uing iqboli uchun kurashadi. Olib borilayotgan islohotlar natijasida shuni aytish mumkinki, ta`limga berilayotgan e`tibor kishilarning o‘z ona tilisiga bo‘lgan muhabbatini yanada mustahkamlaydi. ”Joriy yilda yangi ta`lim masalalarini qurib, e`tibor qaratildi. Farzandlarimiz tarbiyasida eng asosiy bo‘g‘in hisoblangan maktabgacha ta`lim tizimining jamiyatimizda katta o‘rni va ahamiyatini e`tiborga olib, Maktabgacha ta`lim vazirligini tshkil etdik. Oliy ta`lim tizimini yanada takomillashtirish borasida ham ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 2017-2021-yillarda Oliy ta`lim tizimini yanada takomillashtirish dasturi qabul qilindi.” 2 1 ? Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. Toshkent; “Ma`naviyat” nashriyoti 2008, 83-bet 2 ? O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. Toshkent- O‘zbekiston; 2018. 11-12-betlar. 2

Umuman olganda bugun ta`limga,tilga qaratilayotgan munosabat bugungi glaballashuvga mos ravishda jadallashmoqda desak xato bo‘lmaydi. Buning isboti sifatida fandagi o‘zgarish va yangiliklarni ifodalash kifoyadir. Til taraqqiyoti va rivoji ma’lum qonuniyatlar asosida yuzaga keladi. Til murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib, undagi birliklar barcha jihatdan uzviy bog’langan. Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq hisoblanadi. Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar asosida ro’y beradi. Fonetik – fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari bilan bog’liq hodisadir. Tildagi tarixiy- fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy- tarixiy tilshunoslik sohasi qiyosiy-tarixiy fonetikadir. Qardosh tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy-fonetika aniqlab beradi. Qardosh va qardosh bo’lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida tipologik, qiyosiy –tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi. Til taraqqiyotidagi fonetik o’zgarishlarni tahlil etuvchi fonetik-fonologik qonuniyatlar quyidagilar: 1. Umumiy fonetik qonuniyatlar barcha tillarga xos umumiy holdagi tartib va qoidalarni tilning boshqa qonuniyatlari bilan bog’liqlikda aks ettiradi. Masalan, singarmonizm(tovushlarning uyg’unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik qonuniyatdir. 2. Xususiy fonetik qonuniyatlar muayyan til uchun xos bo’lgan qonuniyatlarni ifodalaydi. Masalan, turkiy tillarga mansub o’zbek tilining keyingi taraqqiyotidagi ichki o’zgarishlar hamda yondosh tillar ta’sirida yuzaga kelgan hodisalar shu tilning o’ziga xos rivojlanish omillari bilan bog’liqdir. Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtai nazardan ikkiga bo’linadi. 1) tarixiy fonetik qonuniyatlar tillar yoki muayyan bir tilning tarixiy taraqqiyotida yuzaga kelgan tarixiy-fonologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Til tarixining tarixiy tovush o’zgarishlarini o’rganuvchi bo’limi tarixiy fonetika va fonologiya deb yuritiladi. 3

2) davriy fonetik qonuniyatlar muayyan til doirasida hozirgi davrda sodir bo’layotgan fonetik o’zgarishlarni izohlaydi. Tarixiy-fonetik va fonologik o’zgarishlar turli murakkab jarayonlarni o’z ichiga oladi. Fonetik va fonologik o’zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki ko’payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro’y beradi; 1.Ikki fonemaning yaxlit bir fonema sifatida birlashishi konvergensiya deyiladi. O’zbek tili tarixida bo’lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho’ziq fonemalar keyinchalik birlashib, o’rta cho’ziqlikka ega bo’lgan 6 ta unli fonemani hosil qilgan. 2.Bir fonemaning ikki mustaqil fonemaga ajralishi divergensiya deyiladi. Masalan, qadimgi turkiy tilda bitta a fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: a va o. Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o’zgarishlari ham kiradi. Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida o’rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega. 3 Tovush o’zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar) va uning sabablari. Kombinator va pozitsion o‘zgarishlar. Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi. Yana bir adabiyotda esa fonetikani mana bunday ta`riflashdi “Tilshunoslikning fonetika (yunoncha phone-“tovush”)qismi tilning nutq tovushlari haqidagi fanidir” 4 Fonetik protsesslar qo‘shni tovush artikuliyatsiyasining boshlanishi va tugallanishi hamda tovushning so‘z tarkibidagi mavqeyi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra, fonetik protsesslar ikki turli bo‘ladi: kombinator va pozitsion . Nutqda tovushlarning qo‘shni tovushlar ta`sirida miqdor va sifat belgilarining o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi. Bu hodisani o‘rganuvchi 3 Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980 y. 4 Содиков А. Абдуазизов А. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1981 52-бет. 4

bo‘lim kombinator fonetika deyiladi. Pozitsion o‘zgarishlar tovushlarning ma`lum holatda ro‘y beruvchi beruvchi hodisalarni o‘rganadi. 5 Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza, urg‘u, ohang kabilar kiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga tayanib ish ko’radi. Fonetikaning bo’g’in, urg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot, she’riyat bilan aloqador. Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri shakllantirishga katta yordam beradi. Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir. Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. S h unga asosan uning quyidagi bo’limlari mavjud: 1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi. 5 Содиков А. Абдуазизов А. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. Тошкент 1981 5 4 -бет . 5

O'xshashlar

O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.
Hozirgi oʻzbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar
O‘ZBEK TILIDA BARQAROR BIRIKMALAR. O‘ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI.
FONETIKA-FONOLOGIYA, UNING O‘RGANISH MANBAYI VA PREDMETI, YO‘NALISHLARI
fonemalarning variantlashuvi