O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.
![МА VZU: O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.
Re’ja ;
I . Kirish.
Ishning umumiy tavsifi.
II.Asosiy qism.
1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari.
1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar.
1.3.O’zbek tilida:
a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e)
eliziya hodisasi;
f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa
hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar.
III.Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_1.png)
![Kirish . Ishning umumiy tavsifi .
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e ’ tibor va
g ’ amxo ’ rlik ko ’ rsatishga davlat siyosatining eng assosiy va ustuvor
yo ’ nalishlaridan biri sifatida qarab kelmoqda . Chunki yoshlar - bizning
kelajagimiz . Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun
O ’ zbekiston Respublikasining “ Yoshlarga oid davlat siyosati to ’ g ’ risidagi ” qonuni
yangi tahrirda qabul qilindi . Qonun ijrosi yuzasidan bir qator amalliy ishlar amalga
oshirildi . Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari ham yoshlarga oid
siyosatni naqadar dolzarb ekanligi yana bir karra assoslaydi :
“ Farzandlarimizni mustaqil fikrli , zamonaviy bilim va kasb - hunarni
egallagan ’ mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega , chinakam vatanparvar insonlar
sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyztga ega bo ’ lgan masala
hisoblanadi ” 1
.
Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar
ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim
olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7
foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda
o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot
sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz
istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib
davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi.
Shuningdek , ayni vaqtda axborot - kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni
o ’ zlashtirish bilan birga , yoshlarimizning kitob o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini
oshirishiga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini
yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu g ’ oyat quvonarli hol , albatta .
Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini
ta ’ minlash va oshirishga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining
kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu
mamlakatimiz istiqboligiga , buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni
__________________
1
Шавкат Мирзиёв “ Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз”, - Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_2.png)
![kюelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag’ishlaydi.Bu
g’oyat quvonarli hol albatta. Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik
vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishda kitoblarning o ’ rnini
bosa olmaydi . Shu o ’ rinda Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari
benihoyat qimmatlidir :
“ Abatta , kompyuter , planshet - yaxshi . Nevaralarimiz, bollalarimizga odamning
havasi keladi. Bu narslar- zamon talabi hozir. Lekin madaniyat yoshlikdan,
insonni bolallar bog’chasida, maktabda kitob o’qishga o’rgatishdan
boshlanadi” 1
.Shuningdek ushbu fikirga uyg’unlik Prezidentimizning “Yoshlar
ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish
bo’yicha 5 ta muhim tashabbus” idan o’rin olgan 4- tashabbusda ham o’z
aksini topgan .
Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar
o’rtasidagi ruhiy ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu
fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror jozibasi bilan
singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir.
Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vositalari
sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda
oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar,
zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi
o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish,
etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama va iboralar, tushuncha va
kategoriylarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda
har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini ayglashdek ezgu
maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch asarida shunda deyiladi: “ Buyuk ma’rifatparvar
bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda : Har bir millatning
dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinayi hayoti til va adabiyotidur.
__________________
1
Шавкат Мирзиёв “ Миллий тарақиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб янги босқичга
қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_3.png)
![Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur” 1
.
Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari
boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV
bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat
yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat
yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga
ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash
va uni takkomillashtirib borish talab qilinadi.Shunday o’zgarish va
yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat
gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri
“Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2
.
XX asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik
hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz
o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan
B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar:
“Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda yuzaga kelishida
kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa
omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu
omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3
. Bundan tashqari fonetika va
fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi
shakilanishida
M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono
va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik
jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion
o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep
enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z
hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov assimilyatsiya va dissimilyatsiya
hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili
sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli:
_______________
1
I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:- 2008. 83-90-betlar.
2
Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент :Фан,
1992.113 - 117 - бетлар.
3
Абдусаид .А. Газета жанирларининг тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 -
бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_4.png)
![. “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy
tilda “periferiya”dagi b,p,f,v,m, ayniqsa y,q,g’,x fonemalari turli
sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq)
assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b
fonemasi t tasirida p ga, l sonata ta’sirida v ga ko’chadi: n+b=m( o’n
besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba-
shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_5.png)
![](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_6.png)
![1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va unung sabablari .
O’zbek tilida tovush o’zgarish hodisalari yuzasida
M.Quronov,B.Umurqulov,H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva kabi tilshunoslarning
fikirlarini solishtirgan holda o’rganamiz.B.Umurqulov Hozirgi o’zbek tili
adabiyotida tonetik hodisalarga quyidagicha fikrlar keltirilgan. “So’zlar talaffuz
qilinganda so’z tarkibidagi ayrim yonma yon tovushlarning bir-biriga ta’siri
natijasida tovush o’zgarishi hodisasi yuzaga keladi.Masalan, ketdi so’zi talaffuzida t
tovushi d tovushini o’ziga o’xshatib oladi va ketti shaklida talaffuz qilinadi.So’z
tarkibidagi bunday o’zgarishlar kombinator pozitsion o’zgarishlar deyiladi” 1
.Bu
fikirlar deyarli boshqa adabiyotlarda ham shu kabi izohlangan misol uchun
R.Sayfullayevaning Hozirgi o’zbek adabiy tili kitobida “Fonema nutqda voqelanar
ekan,uning variant nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo’shimchalar
ta’siriga uchrashi)tufayli turlicha namoyon bo’ladi.Natijada,tovush so’z mohiyatida
bo’lmagan xossalarga ega bo’ladi.Ayrim tovush yondosh tovushga
moslashadi,ayrimida o’zgarish kuchayib,boshqa tovushga almashib
ketadi.Natijada sodir bo’lgan o’zgarish tovushning kombinatorpozitsion o’zgarishi
deyiladi” 2
.
Yuqoridagi bu ikki tilshunoslarning fikirlari bir-biriga yaqin desak ham
adashmaymiz ammo H.Jamolxonov fonetik hodisalar yuzasidan quyidagicha
fikirlarni keltirib o’tgan: “Fonemaning nutq oqimida turli ottekalarda namoyon
bo’lishi,bunday ottenkalarning yuzaga kelishi kombinator,pozitsion yoki
aralash(kombinator-pozitsion)va boshqa omillarning ishtiroki borligi yuqorida
aytib o’tilgan edi.Fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida
sodir bo’ladi 1
”.
Fonetik hodisalar turlari haqida ham har bir tilshunosimizning o’z qarashlari bo’lib,
bu borada eng salmoqli ishlarni H.Jamolxonovning Hozirgi o’zbek adabiy tili
kitobida keltirilib o’tilgan.Ularning asosiy turlari quyidagilar iborat deyilgan:
___________________________________ 1
А.
Абдуазизов. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. - Тошкент , “ Ўниверситет”, 2010 . 46 –
бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_7.png)
![“ I.Kombinaror omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar:
1.Assimilatsiya 2.Akkomodatsiya 3.Dissimilatsiya 4.Nazalizatsiya
II.Pozitsion omillar:
1.Reduksiya 2.So’z oxiridagi ochiq bug’inda tor unlilarning biroz
kengayishi 3.Jarangli
III.Turkiy so’zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashishi:
1.Proteza 2.Epenteza 3.Epiteza
IV.Fonetik hodisalarning boshqa turlari:
1.Tovush tushishi (prokopa,ankopa,sinkopa,apokopa,) 2.Eliziya 3.Sandxi
hodisasi 4.Aferezis 5.Gaplologiya 6.Metateza 7.Geminatsiya 8.Sinerezis
9.Spirantizatsiya 1
”.
Fonetik hodisalar turlari haqidagi fikirlar B.Umurqulov va R.Sayfullayeva
adabiyotlarida deyarli bir-biridan farqlanmaydi faqatgina R.Sayfullayeva aytib
o’tgan bazi turlar ya’ni, prokopa,apakopa,sinerezis hamda reduksiya kabi ayrim
turlar B.Umurqulovda uchramaydi .Tilshunos olimamiz tomonidan bu fonetik
jarayon turlariga quyidagicha ta’rif keltirilgan:
“ Prokopa- bunda so’z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib
qoladi:misol,yiroq-iroq,yigna-igna,isirg’a-sirg’a,yig’ach-ag’ach,yirik-iri,yuz-uz
kabi so’zlar.
Apakopa- so’z o’zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi
hodisasidir:misol,do’st-do’s,go’sht-go’sh,xursand-xursan,gazeta-gazet,smena-
smen.
Sinerezis- bu hodisasaga ko’ra so’z o’rtasida bir joyda kelgan ikkita unlininig biri
kuchsizlanadi va nutiqa tushib qoladi,ikkichi unlifonema esa cho’ziq talaffuz
etiladi:misol,maorif- mo:rif,saodat- so:dat,qiroat- qiro:t,jamoat- jamo:t,sinoat-
sino:t kabi 2
1
Б.Умурқулов. Ҳозирги ўзвек тили . Термиз – 2012 . 14-18- бет.
2
R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “ Fan va texnologiya” ,2009-y:
65- 68- betlar.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_8.png)
![Reduksiya- so’zning birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda,tor unlining
kuchsizlanib talaffuz qilinishidir.Masalan ,bir,bil,til bir bug’unli bo’lganligi va
urg’u shu so’zdagi (i)unlisiga tushganligi tufayli bu so’zdagi(i)unlisi
me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi.lekin bu so’zlarning oxirigi ikkinchi
bir bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga
ko’chadi.Natijada,birinchi bo’g’indagi (i) unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-
eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi:misol, bilak,tilak,biroq ” 1
.
Birinchi bo’g’indagi urg’uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi
reduksiya hodisasi sanalib ( reduksiya so’zining lo’g’aviy ma’nosi
“kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish”demakdir).Reduksiyaga
quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan(i)ning kuchsizlanib talaffuz
qilinishi ham misol bo’la oladi: pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak
kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inda kelishi ham uchrab turadi.Bu hodisa
so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli
tamoman kuchsizlanadi va tushib qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin-
bo’yni,egin-egni,o’g’il-o’g’li,keyin-keyni singil-singli kabi . R.Sayfullayeva
adabiyotida apakopa deb nomlangan tovush hodisasi B.Umurqulovning
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida diarez deya nomlangan.Unga ko’ra:
“ Diarez- so’z tarkibidagi birorta tovushni talaffuz qilinmasdan tushib qolishi
diarez deyiladi.Misol past-pas,do’st-do’s,go’sht-go’sh,g’isht-g’ish,artist-
artis,kelsa-kesa,bo’lsa-bo’sa,Toshkent-Toshken,Samarqand-Samarqan” 2
.
SH.Shoabdurahmonov,M.Asqarova,A.Hojiyev,I.Rasulov,X.Doniyorovning
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida fonetik jarayon turlariga quyidagilar
keltirilgan:
“1.Assimilyatsiya 2.Dissimilyatsiya 3.Metateza 4.Proteza 5.Epenteza
6.Epiteza 7.Prokopa 8.Sinkopa 9.Apakopa 10.Sinerezis 11.Reduksiya
12.Eleziya” 3
Assimilyasiya- nutq tovushlarini qator kelganda ba’zan bir biriga ta’sir qilib,biri
biriga ta’sir qilib,biri ikkinchisini o’ziga moslashtira.Nutqdagi bunday hodisa
assimilyasiya deyiladi.Assimilyasiya 2 xil bo’ladi:
______________________________
1
H. Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “Talqin” , 2005. 72-78- betlar.
2
Ushbu ma’lumot Internet – “ ziyouz” tarmog’idan olingan .
3
R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G.Boqiyev, M.Qurbonova, Z. Yunusov , M. Abduzalov . Hozirgi
o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “ Fan va texnologiya”, 2009-y. 66- bet.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_9.png)
![1. Progressiv assimilyasiya
2.Regressiv assimilyatsiya
Agar oldingi tovush keying tovushni o’ziga o’xshatsa ,moslashtirsa,progressiv
assimilyasiya bo’ladi:misol,ket+di-ketti,ayt+di-aytti,ot+dan-ottan,yurak+ga-
Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib,uni o’ziga o’xshatsa,moslashtirsa
regressiv assimilyatsiya bo’ladi:misol,yigit+cha-yigichcha,yoz+sin-
yossin,uch+so’m-usso’m,tuz+siz-tussiz,yuz+siz-yussiz kabi so’zlar.
“Assimilyasiya to’liq va qisman bo’lishi mumkin.To’liq assimilyasiyada bir tovush
ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to’lig’icha uning tusiga kiradi.Yuqorida
keltirilgan so’zlarning hammasi to’liq assimilyatsiyaga misol bo’ladi
ya’ni :yossin,ketti,usso’m,ottan kabi.
Qisman assimilyasiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisiga biror
tomondan,qisman o’xshatadi ya’ni moslashtiradi :misol,osh+ga-oshka,ish+ga-
ishka,so’zlarida jo’nalish kelishigidagi g tovushi oldingi sh tovushining ta’sirida k
tovushiga aylanmoqda.Bu so’zda qisman assimilyasiya yuzaga kelmoqda,ya’ni g
jarangli tovushi o’zidan oldingi sh tovushiga faqat bir tomondan jarangsizlanish
tomonidan o’xshamoqda xolos.Lekin to’liq uning tusiga kirgan emas .Uchta
so’zining ushta,pochta so’zining poshta deb talaffuz qilinishi ham xuddi
assimilyasiyaga misol bo’la oladi” 1
.
Assimilyasiya hodisasini kengroq tahlil qilgan tilshunoslarimizdan
H.Jamolxonovni aytib o’tsak mubolag’a bo’lmaydi.Tilshunos olimimizning
ma’lumotlarida assimilyasiya hodisasini bir necha turlari keltirilib o’tilgan.
Assimilyasiya bir xil kategoriyadagi tovushlarning o’zaro moslashuvi .Bunday
moslashuvning quyidagicha turlari bor:
“a) progressive assimilyasiya- oldingi tovushning keying tovushni o’ziga
moslashtiradi; ketdi>ketti(td>tt),ekgan>ekkan,
(kg>kk),qishloqda>qishloqqa(qg>qq). b) regressive
assimilyasiya- keyingi tovushning oldingi tovushni o’ziga
moslashtirishi:tuzsiz>tussiz(zs>ss),birta>bitta(rt>tt)kabi d)to’liq
assimilyasiya-bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga aynan
moslashadi (ular o’rtasidagi neytrallashuv sodir bo’ladi):nonvoy>novvoy,
(nv>vv) terakga>terakka(kg>kk) kabi ____________
1
Ushbu ma’lumot Internet tarmog’I – uz.denemetr.com. dan olingan.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_10.png)
![e) to’liqsiz assimilyasiya –bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga
qisman moslashadi :tanbur>tambur (nb>mb) kabi.Bu so’zlarda “n”(til
undoshi )lab-lab “b”ga faqat artikulatsiya o’rni jihatdan moslashgan .Qiyos qiling :
“m”-sonor , “b”-sof portlovchi kabi.
f) kontakt assimilyasiya –ketma ket joylashgan tovushlarning o’zaro moslashuvi
(qishloqga>qishloqqa )kabi.
g) distant assimilyasiya- so’z tarkibida bir-biridan uzoqroqda joylashgan
tovushlarning o’zaro moslashuvi :sichqon-chichqon,(s>ch) soch>choch kabi” 1
.
O’zbek tilida o’zak bilan affiksdagi unlilar assimilyasiya ham
uchraydi.Assimilatsiyaning bu turi singarmonizm (unlilar uyg’unlashuvi ) deb ham
nomlanadi.Bunda unlilarning uyg’unlashuvi lab garmoniyasi va til garmoniyasi
(lingval garmoniya)shaklida namoyon bo’ladi.Masalan;keldi-“e”(old qator),
“i”(old qator).Bunda o’zak va affiksatsiya tarkibidagi har ikkala unli old qatordir
(til garmoniyasi):qoldi- “o”(orqa qator ) “i”(orqa qator).Bunda affiksdagi old qator
“i”o’zakdagi orqa qator “o”ga moslashgan “i”ning orqa qator “o” ga moslashgan
“i” ning orqa qator ottenkasi yuzaga kelgan (bu ham til garmoniyasi
hisoblanadi);lab garmoniyasi asosan shevalarda uchraydi:
Misol,o’g’lim (adabiy tilda )-ulum (qipchoq lahjasi shevalarida), ko’zim(adabiy
tilda )-ko’zum (ko’ у m qipchoq lahjasida).Bundao’zak va qo’shimchalardagi
unlilrning lablanish jihatidan moslashuvi sodir bo’ladi.Hozirgi o’zbek adabiy tili
da assimilatsiyaning bu turi deyarli uchramaydi. 2
Assimilatsiya fonemaning kombinator ootekasida yuzaga keladi (o’zgarish
tovushlarning bir biriga ta’siri narijasida bo’lgan
“Akkomodatsiya- turli kategoriyalarda tovushlarning ,masalan,unli bilan
undoshning o’zaro ta’siri tufayli yuzaga keladigan moslashuvidan yuzaga
keladigan fonetik jarayonlardan biri sanladi.Masalan,kisht “i” ning old qator
ottenkasi,u sayoz til orqa “k” undoshiga moslashgan –qish(q ы sh: “i” ning orqa
qator ottenkasi u sayoz til orqa qator ottenkasi “q” undoshiga moslashgan ).Ba’zan
unli undoshga ,emas aksincha, undosh unliga moslashadi.Masalan, lab-tish (labio-
dintal ) “f” undoshi lablashgan “u” unlisi ta’sirida lab-lab “f”ga aylanishi
mumkin.Qiyos qiling:faqat ( “f”-lab-tish),nufuz (“f”-lab-lab), saf (“f”-lab-tish ), tuf
(“f”-lab-lab) kabi”. O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin
yoki keyin kelishiga ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi
___________________
1
Ш. Шоабдураҳмонов , М. Асқарова , А. Ҳўжиев , И. Расулов, Х. Дониёров .Ҳозирги ўзбек адабий
тили. – Тошкент , “Ўқитувчи”, 1980-й.76-бет.
2
Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1- том , Тошкент , 1966. 13-27-бет](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_11.png)
![O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga
ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi:
a) progressiv akkomodatsiya- bunda oldingi tovush keyingi tovushga
moslashadi.Misol uchun,kulmoq so’zida, sayoz til orqa “k” undoshi orqa qator
“u”ni old qator “y” ga aylantirgani kabi.Qiyos qiling qul (“u”- orqa qator unli )-kul
(“y”-old qator unli ), qo’l ( “o’”-orqa qator “o” unlisi )-ko’l (“o’”-old qator “e”
unlisi )
b) regressive akkomodatsiya – bunda keying tovush oldingi tovushga ta’sir
qiladi.Masalan,to’k so’zida sayoz til orqa “k” undoshi orqa qator “o’” ni old qator
“y” ga aylantiradi.Assimilatsiyada bo’lgani kabi akkomodatsiyada ham fonema
+kombinator ottenkasi yuzaga keladi. 1
Tilshunos olimimiz B.Umurqulov dissimilatsiya fonetik jarayoniga quyidagicha
fikir bildirganlar:
“ Dissimilatsiya – og’zaki nutqda doimo tovushlar bir-biriga o’xshab
bormasdan ,ba’zan uning aksi bo’ladi .Ayrim paytda talaffuzda ikki o’xshash
tovush bir joyda yoki bir so’zda kelgan vaqtda ulardan biri noo’xshash tovushga
aylanib ham qoladi.Bunday xodisa dissimilatsiya hodisasi deyiladi.Dissimilatsiya
ham xuddi assimilatsiya kabi progressive va regressive bo’ladi.
Keyingi tovush noo’xshash tovushga aylansa ,progressiv dissimilatsiya yuz beradi:
misol, zarar-zaral,zarur-zaril,birorta-bironta,muyassar-muyastar,kissa-kista kabi.
Oldingi tovush o’zgarsa ,regressive dissimilatsiya yuz beradi;misol,tuptoq-
turpoq,koridor-karidor,ittifoq-intifoq kabi” 2
.
Dissimilatsiya hodisasi odatda juda kam uchraydi.Hatto assimilatsiyaning
regressive turiga nisbatan ham ancha kam qo’lanadi.Chunki dissimilatsiya hodisasi
nutqda,odatda o’xshashlikdan noo’shashlikka,ixchamlikdan qulaysizlikka
qaratilgan harakat bo’lib,tavtologiyadan qutulish uchun xizmat qiladi.
Hozirgi o’zbek adabiy tili 1-tom qo’lanmasida dissimilatsiya hodisasiga
quyidagishcha ta’rif berilgan: ”dissimilatsiya- lotinchada noo’xshashlik deya
ta’rifanib,ikkita o’xshash tovushdan birining o’zgarib noo’xshash tovushga
aylanishi dissimilatsiya deyiladi .
________________________________
1
У. Турсунов ва бошқалар . Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент , 1992 . 12 -25- бет .
2
Ushbu ma’lumot Internet ma’lumoti . www.ziyouz.com kutubxonasidan](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_12.png)
![Dissimilatsiya assimilatsiyaning teskarisi. Bu hodisa assimilatsiyaga nisbatan kam
uchraydi ;misol,zaril-zarur,kalidor-koridor,zaral-zarar,devor-devol kabi” 1
.
Yuqorida keltirilgan bu ikki adabiyotda ham dissimilatsiya hodisasiga aynan bir xil
tushunchalar keltirilgan bo’lib,ularning farqli jihati birgina turlarida.Ya’ni, aniq
qilin aytganda B.Umurqulov ma’lumotlarida dissimilatsiyaning bir necha turlari
(progressiv va regressiv )keltirib o’tilgan.
Sh.Shoabdurahmonov va H.Jamolxonov kabi tilshunoslarimizning adabiyotida
dissimilatsiya fonetik hodisasi haqida ancha kengroq ma’lumotlar keltirilib
o’tilgan.
Dissimilatsiya- so’z tarkibida bir xil yoki (yoki o’xshash)tovushlardan birining
boshqa tovushga ko’chishiga aytiladi.Misol,birorta >bironta(ror>ron),kissa >kista
(ss>st) kabi.Bu hodisani assimilatsiyaning aksi deyish mumkin.
Dissimilatsiya hodisasi yo’nalishiga qarab ikki xil bo’ladi:
a) regressiv dissimilatsiya b)progressiv dissimilatsiya .
Progressiv dissimilatsiya- bunda keying tovush o’zgaradi:zarur>zaril kabi.
Regressiv dissimilatsiya- bunda oldingi tovush
o’zgaradi:maqtanmoq>maxtanmoq kabi.
Tovushning o’zgarish darajasiga ko’ra dissimilatsiya yana ikki turga bo’linadi :
a)to’liq dissimilatsiya- bunda ikkita bir xil tovushdan biri noo’xshash tovushga
aylanadi :kissa >kista (ss>st) kabi.
b)to’liqsiz dissimilatsiya – (qisman dissimilatsiya) bunda tovushning artikulatsion
xususiyatlaridan ayrimlarigina o’zgaradi.Masalan,uchta>ushta (ch>sh) kabi:
“ch”va “t” undoshlarining ikkalasi ham portlovchi ,ammo “t”ning ta’sirida “ch”
sirg’aluvchi “sh”ga o’tgan.
Tovushlar o’rtasidagi masofaga nisbatan ham dissimilatsiya ikki xil bo’ladi:
a)kontakt dissimilatsiya- bunda yonma –yon turgan tovushlardan biri
o’zgaradi:kissa>kista kabi.
b)distant dissimilatsiya – bunda dissimilatsiyaga uchrayotgan tovushlar bir –biridan
uzoqroqda joylashgan bo’ladi.Masalan,birorta>bironta kabi.
Abduzuhur Abduazizovning O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi
qo’llanmasida metateza hodisasiga qisqacha to’xtalib o’tganlar.
________________
1
Б. Умурқулов . Ҳозирги ўзбек тили . – Термиз ,2012-й: 16-бет](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_13.png)
![“ Metateza- yunonchada o’rin almashtirish demakdir.So’z tarkibidagi tovushlarning
o’rin almashishi metateza deyiladi;misol,daryo-dayro,sunbul-sumbul,sayram-
saryam,yomg’ir-yog’mir,tuproq-turpoq,surpa-supra,axvol-avxol,o’xshaydi-
o’shxaydi kabi” 1
.
H.Jamolxonovning ma’lumotlarida metateza hodisasiga ancha keng to’xtalib
o’tgan.
“ Tovushlarning o’rin almashinuvi (metateza)- bu hodisa ko’proq jonli
so’zlashuvga ,ayniqsa shevalarga xos bo’lib,adabiy tilda kak
uchraydi:misol,tuproq>turpoq(Toshkent shevasida),daryo>dayro ( qipchoq lahjasi
shevasida),to’rg’amoq>to’g’ramoq (ayrim shevalarda) kabi.O’rin almashinuviga
uchragan tovushlar so’z tarkibida bir-biriga yaqin yoki uzoq joylashgan bo’lishi
mumkin,shunga ko’ra metatezaning ikki turi farqlanadi:
a) kontakt metateza b) distant metateza
Kontakt metateza -yonma-yon joylashgan tovushlarning o’rin
almashinuvi ;misol,tuproq>turpoq(pr>rp),axvol>avxol (xv>vx) kabi.
Distant metateza- bir –biridan uzoqda joylashgan tovushlarning o’rin almashinuvi :
misol,aylanayin>aynalayin (bunda ikki bo’g’in boshidagi “l” bilan uchinchi
bo’g’in boshidagi “n” tovushlari orasida “a” unlisi bor).
Tarkibida metateza hodisasi bor bo’lgan ayrim so’zlar hozirgi adabiy tilda me’yor
darajasiga ko’tarilgan:misol,yog’mir (etimologik shakli) > yomg’ir ( hozirgi
adabiy tildagi shakli) kabi. 2
Fonetik jarayonlar to’g’risidagi samarali izlanishlarni tilshunos olimlarimizdan
H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonov kabi olimlar olib
borishgan bo’lsada ulardan eng ko’p natijaga H.Jamolxonov erishgan desak
adashmagan bo’lamiz.
Singarmonizm - unli va undoshning o’zgarishi farqlanadi.Unlining nutq jarayonida
o’zgarishi singarmonizm deyiladi.Singarmonizm ikki asosiy ko’rinishi mavjud:
a) til garmoniyasi;
b)lab garmoniyasi.
_____________________________________ 1
-
Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1-том , Тошкент ,1966 .13- 27-бет
2
Абдуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили фонологийаси ва морфонологияси. – Тошкент,“Университет”,
2010 - й: 46 - бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_14.png)
![Til garmoniyasi unli tovush yumshoqlik yokki qattiqlik , til oldilik yoki til orqalik
jihatdan bir - biriga moslashadi . Singarmonizmning til garmoniyasi qonuniyatiga
ko ’ ra so ’ zning boshida til oldi unlisi kelsa , so ’ z o ’ rtasi va oxirida ham til oldi unlisi
keladi . Boshqacha aytganda , so ’ zning boshida undoshning artikulatsion o ’ rniga
bog ’ liq ravishda unli tovushda yuz bergan o ’ zgarish so ’ zning keyingi
bo ’ g ’ inlaridagi unlida ham yuz beradi . Bu hol so ’ zning talaffuzida artikulatsion
qulaylikka olib keladi . Masalan ,( qalam ) so ’ zidagi ( q ) undoshi chuqur til orqa
undoshi bo ’ lganligi bois , birinchi bo ’ g ’ inda ( a ) unlisi ham til orqalik xussusiyatiga
ega . Buning natijasida esa keyingi bo ’ g ’ indan ( a ) tovushi ham til orqa unlisi sifatida
namoyon bo ’ ladi . Demak , birinchi ( a ) unlisi ( q ) undoshiga , keying bo ’ g ’ indagi ( a )
esa oldingi bo ’ g ’ indagi ( a ) unlisiga moslashadi . Lab garmoniyasi unlining
moslashishi ikki tomonlama bo ’ ladi . Bunda unli ham til oldi – til orqalik jihatdan ,
ham lablanganlik - lablanmaganlik jihatidan o ’ zaro va undoshlarga
moslashadi . Bunga ko ’ ra so ’ ra so ’ z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo ’ lsa ,
so ’ z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo ’ ladi . Masalan ,( boshqird ),
( sog ’ in ),( bo ’ g ’ in ) so ’ zlarida 1
. Singarmonizm hodisasi haqida
Sh.Shoabdurahmonov fikirlariga to’xtaladigan bo’lsak unga ko’ra
singarmonizmning turlari boshqacha nomlar bn keltirilib o’tilgan.Bular:
1) tanglay garmoniyasi yoki lingvial garmoniya ,
2 ) lab garmoniyasi yoki labial garmoniya .
Singarmonizm hodisasi turkey tillardan boshqatillarda yo’q.Lekin bu hodisa turkey
tillarning o’zida ham bir tekis uchramaydi.Hozirgi o’zbek adabiy tilida
singarmonizm hodisasi buzilgan.Masalan,bola so’zidagi birinchi unli til orqa
bo’lsa,oxirgisi esa til oldi.Shu so’zni qipchoq, ug’uz va boshqa ayrim shahar
shevalariga asosan talaffuz qilsak, har ikki unli ham til orqa bo’lib bolo tarzida
talaffuz qilinadi.
Singarmonizm aslida unlilarning moslashuvidan iborat bo’lsa-da biroq u
undoshlarda ham ta’sir qiladi.Singarmonizmning undoshilarga ta’siri asosan
assimilatsiya xodisasi tarzida namoyon bo’ladi .
________________________________ 1
Абдуҳур
Абдуазизов . Ўзбек тили фонологийаси ва морфонологияси. – Тошкент,“Университет”, 2010 - й:
46 - бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_15.png)
![Bundan tashqari , ba ’ zan singarmonizm doirasida regressiv assimilatsiya hodisasi
ham yuz beradi : misol , qatnadi > qannadi . Singarmonizm fonetik hodisa bo ’ lishiga
qaramay , morfologiyaga ham katta ta ’ sir o ’ tkazadi . Bu hol singarmonizm mavjud
bo ’ lgan til va shevalardagi barcha affikslarning juft - juft bo ’ lib bir nechta
variantlarda uchrashida ko ’ rinadi . Singarmonizm qonuniyatiga ko ’ ra o ’ zakka
qo ’ shiladigan afiks variantlarining soni bir va ikki juftdan tortib , 3 va 4
juftgacha , xatto , nazariy jihatdan olganda ,5 va 6 juftgacha ham borib yetishi
mumkin . Masalan , o ’ zbek tilining qipchoq shevalarida – lar affiksining asosan 4 ta
variant uchraydi :- zar ,- nar ,- ler ,- ner ; qo ’ ylar , echkilar , otinnar , kelinner 1
.
Nazalizatsiya- so’z tarkibidagi burun sonantlari ta’sirida shu sonantlari yonida
qo’llangan unlining resonator ton bilan aytilishi; non,nok,men,meng kabi.Bunday
hollarda ham fonemaning kombinator ottenkasi (unlining ko’rinishi) paydo
bo’ladi. Reduksiya hodisasiga
H.Jamolxonov qisqacha tuxtalib o’tgan bo’lsa,Sh.Shoabdurahmonov tomonidan
esa reduksiya hodisasiga kengroq tariff keltirilgan ya’ni uni pozitsion omillar
ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar qatoriga kiritgan.
“ Reduksiya- unli fonemaning urg’usiz bo’g’inda kuchsizlanishi:misol,bilan-b:
lan,biroq-b: roq kabi.Bunda “i” unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar-bilinmas)
talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi”.So’z oxiridagi ochiq
bo’g’inda tor unlilarning biroz kengayishi:misol,bordi>borde kabi.Bunda ham tor
“i” unlisining biroz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzga keladi.Reduksiya
so’zining birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda tor unlining kuchsizlanib
talaffuz qilinishidir.Masalan, bir,bil,til so’zlari bir bo’g’inli bo’lganligi va urg’u shu
so’zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so’zlardagi i unlisiga normal holda
talaffuz qilinadi va normal holda eshitiladi.Lekin shu so’larning oxirigi ikkinchi bir
bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga ko’chadi.Natijada birinchi
bo’g’indagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz
qilinadi; bilak,tilak,biroq. Birinchi bo’g’indagi urg’ularning ana shunday
kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasi yaqqol misol bo’la oladi
(reduksiya so’zining lug’aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga
tushish” demakdir).
______________
1
H. Jamolxonov. Hozirgi o’zek adabiy tili. – Toshkent , “Talqin” ,2005-y: 73-b](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_16.png)
![Reduksiya quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan I ning kuchsizlanib
talaffuz qilinishi ham misol bo’la oladi;
misol,pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inida kelish
hollari ham uchrab turadi .Bu hodisa so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir
bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanib,tushib
qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin-bo’yni,egin-egni,keyin-keyni singari.
Proteza tovush hodisasiga R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonovning
adabiyotlarida deyarli bir xil ma’lumotlar keltirilgan .
Tilshunos olim H.Jamolxonovning izlanishlari natijasida proteza hodisasini
quyidagicha izohlaganlar.
“Proteza- so’z boshida tovush orttirilishi: a)rus >o’ris,ro’za >o’raza,ro’mol
>o’rimol kabi. Ma’lumki, qadimgi turkiy tilada sonor “r” tovushi so’zi boshida
qo’lanmagan, demak, uni so’z boshida qo’llash ko’nikmasi ham bo’lmagan, bu hol
boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar boshidagi sonor “r” dan oldin bir unlining
orttirilishiga olib kelgan, shu tariqa olinma so’zning fonetik tarkibi turkiy tillar
qonuniyatiga bo’ysundirilgan;
b) shkaf >ishkop,stakon> istakan kabi : turkiy tillarda so’z yoki bo’g’in boshida
(pozitsion omil ) undoshlar o’zaro birika olmaydi ( sintagmatik omil), ayni shu
qonuniyat yuqorida keltirilgan ruscha o’zlashmalar boshida bir unlining
orttirilishiga ,demak, shu so’zlarning turkiy til qonuniyatiga moslashtirilgan
shakilning yaratilishiga olib kelgan.
Proteza- so’z boshida bitta unlining orttirilishi ptoteza hodisasi
sanaladi.Odatda,aksariyat sonor p tovushidan oldin o’ va i unlilari orttiriladi:
ro’mol – o’ro’mol, ro’za –o’ro’za ,rayhon- irayhon, rozi- irozi, rais- irais, rang-
irang ,ro’zg’or- o’razg’or 1
.
Ayrim holatda so’z boshida sirg’aluvchi portlovchi ikki undosh qator kelganda i
unlisi orttirilishi mumkin; shkaf- ishkaf,spravka- ispravka, stol- istol, stul- istul,
shtraf- ishtraf, stansiya-istansiya kabi.
Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalardan yana biri bu- jarangli “b”
va “d” undoshlarining so’z oxirida jarangsizlanishi:
______________________________ 1
R.
Sayfullayeva, B. Mengliyev , G.Boqiyev, M. Qurbonova, Z.Yunusov , M. Abdullayev. Hozirgi o’zbek
adabiy tili . – Toshkent , “ Fan va texnologiya”, 2009 –y: 65-68-bet](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_17.png)
![maktab >maktap (b>p),savod >savot (d >t) gab >gap (b>p) kabi.
Bunday holat jarangli j,j (dj),z undoshlarida ham uchraydi:misol,massaj >massash
( j >sh ),dilxiroj >dilxiroch (j >ch ),sakkiz >sakkis (z >s ) kabi.Yuqoridagi barcha
holatlarda b,d,j,j(dj),z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion ottenkalari
qo’langan.O’zbek tilida ko’p bo’g’inli so’zlarda portlovchi, jarangsiz “q” ning so’z
oxirida sirg’aluvchi ,jarangli “g’” tarzida talaffuz qilinishi hollari ham
uchraydi ;baliq >balig’, o’rtoq >o’rtog’,taroq >tarog’,quloq >qulog’ (q>g’) so’zlari
kabi 1
.
So ’ z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variatlarining orttirilishi
muammosi dastalab Mahmud Qoshg ’ ariy tomonidan bayon qilingan edi .
Xususan u qipchoq , o ’ g ’ uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan ,
hoqonicha turkcha leksemalar boshidagi [ y ] undoshi qipchoq tillarida doimo
[ j ] ga , o ’ g ’ uz tillarida esa nolga aylanishi haqida bayon qilganar . Masalan ,
turkcha jinji , qipchoqcha jinji , o ’ g ’ uzcha inji tarzida ifodalanadi .
Epenteza - so ’ z o ’ rtasida tovush orttirilishi hodisasidir . Bu hodisa ham asosan
boshqa tillardan o ’ zlashtirilgan so ’ zlar tarkibida turkiy til qonuniyatlariga
moslashtiriladi ( so ’ z yoki bo ’ g ’ in boshida qatorlashib kelgan ikki undosh orasida
bir unli orttiriladi : plan > pilon , klubnika > qulupnay , traktor > tiraktor kabi ).
Malumki turkiy so ’ zlar tarkida ikki unli ham yonma - yon qo ’ llanmaydi . Bu hol
Said , oila , soat , radio , qoida kabi arabcha o ’ zlashmalarning jonli tilda
Sayid,oyila,sog’at,radiyo,qoyida kabi deb (ikki unli orasida bir undoshning
orttirilib ) talaffuz qilinishiga sabab bo’ladi.
Misol:doira- doyira,qoida- qoyida 2
.
Yuqorida keltirilgan bu fikirlarda birozgina jumboqli tomon ko’zga korinadiku bu
bo’lsa ham ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi kabi fikirlarda.Ya’ni
misollarda ikki unli orasida orttirilgan bir undoshga ko’zimiz tushsada ammo
epenteza ta’rifida ikki undosh orasida bir unli orttiriladi degan ma’lumot
keltirilgan.Ammo boshqa tilshunoslarimiz fikirlariga nazar soladigan bo’lsak bu
fikirlarga duch kelmaymiz.
________________
1
Ш. Шоабдураҳмонов ва бошқалар . Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент , “Уқитувчи”,1980.
76.b 2
Ushbu ma’lumot Internet – www.ziyouz.com kutubxonasi](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_18.png)
![Jumlada,Sh.Shoabdurahmonov va B.Umurqulov kabi tilshunoslarimizda bu fikrlar
(ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi )keltirilmagan.Fikrimizning izzohi
sifatida ularninning epentezaga ta’rifini keltirib o’tamiz.
Epenteza-So’z boshida, o’rtasida va oxirida ikki undosh qator kelgan undoshlar
orasida i, u va ba’zan a unlilari orttiriladi.Misol,fikr-fikir,hukm-hukum,doklad-
dokalad,klass-kilass kabi.Bu yuqoridagi ma’lumotlar tilshunos olim
Sh.Shoabdurahmonov adabiyotida keltirilib o’tilgan bo’lsa quyidagi keltiradigan
ma’lumotlarimiz B.Umurqulov ga tegishlidir.Ya’ni: Epenteza-so’z oxirida yonma-
yon kelgan ikki undosh orasida bitta unli qo’shib aytish:Misol,fikr-fikir,mehr-
mehir,ilm-ilim,ahl-ahil kabi.
Bu ikki tilshunos fikirlarida ba’zi farqlarni ko’rib o’tishimiz mumkin.Bu unlining
qaysi o’rinda qo’lanishika ko’ra farqlangan 1
.
Epiteza – ( austeza ) so’z oxirida tovush orttirilishi ; bu hodisa ko’proq so’z
oxirida qatorlashib kelgan sk, nk undoshlaridan so’ng yuz beradi : Misol,
otpusk > otpuska , kiosk > kioska, tank > tanka, blank > blanka kabi.
Bunda ham pozitsion – sintagmatik omil ( turkiy so’z oxirida sk, nk undoshlari
birikmasining uchramasligi ) ko’proq darajada asos bo’lgan .
B.Umurovning Hozirgi o’zbek adabiy tili adabiyotida fonetik hodisalarning
turlari maktab darsliklari ma’ lumotlariga o’xshash holatlar ko’zatiladi.Bular:
Tovush tushishi – so’z o’zagidagi yoki unga qo’shilgan qo’shimchalar
tarkibidagi ayrim tovushlarning ma’lum fonetik qurshov yoki pozitsiya
ta’sirida talaffuz etilmasligi. Bu hodisaning quyidagi turlari bor:
a) prokopa, ankopa – so’z boshidagi tovushning tushib qolishi ; misol, yilon >
ilon, yog’och > ag’och > og’och, yigna > igna, isirg’a > sirg’a kabi. Bunda til
o’rta “y” da ovozning ustunligi demak, uning unliga yaqinligi o’zidan keyingi
unliga singib ketishi kabi omillar ta’siri bor.
Prokopa, asosan, tarixiy jarayon mahsuli bo’lib, hozirgi o’zbek adabiy tilida
uchramaydi.
b ) sinkopa – so’z o’rtasidagi tovushning tushib qolishi.
__________________
1
М. Миртожиев . Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент , 2004й. 29 -39- б](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_19.png)
![Bu hodisa reduksiyaning davomi sifatida ko’proq uchraydi – o’zak
morfemaga affiks morfema qo’shilganda, urg’u oxirigi bo’g’inga ko’chib,
o’zakdagi unli kuchsizlanadi va tushib qoladi; misol, burun > burnim, burning,
burni, o’g’il > o’g’lim, o’g’ling, o’g’li kabi .
So’z o’rtasidagi unlining tushib qolishi ba’zan tarixiy ( deaxron ) planda sodir
bo’lgan bo’lib, hozir sezilmasligi ham mumkin; misol, olcha < olicha, kelyapti
< kelayapti kabi. O’zbek tilida undosh tovushlar sinkopasi ham uchraydi;
misol, pastqam > pasqam, pastda > pasda kabi. Ularning ba’zi turlari tarixiy
plandagina qaralishi mumkin; misol, erdi > edi kabi.
d ) apakopa – so’z oxiridagi tovushning yoki qo’shma so’z komponentining
tushib qoldirilishi : misol, baland > balan, xursand > xursan, g’isht > g’ish,
go’sht > go’sh, obro’y > obro’, do’st > do’s, podshoh > podsho, past > pas,
daraxt > darax kabi 1
.
Qo’shma so’z komponentining tushib qoldirilishiga asosan ruscha leksik
o’zlashmalarda uchraydi : Misol, metropoliten > metro, kilogramm > kilo,
taksomotor > taksi kabi.
Tovush yoki komponentning tushirib qoldirilishiga olib keladigan sabablar
qatorida pozitsion ( urg’usiz bo’g’indagi reduksiya ) va sintagmatik ( yonma –
yon ) qo’llangan tovushlarning singishib ketishi bilan birga fonatsion
energiyani tejash, ixchamlikka erishish kabi omillar ham qatnashadi .
H. Jamolxonov eleziya hodisasiga qisaqacha ta’rif berib o’tgan ya’ni; eliziya –
unli tovush bilan tugagan so’zga unli bilan boshlangan so’zning qo’shilishi
natijasida bir unli tovushning tushishi. Masalan, ayta oldi > aytoldi, Dili orom >
Dilorom kabi. Bu hodisa unlilar singishuvining bir ko’rinishidir. Yana qarang;
sinerezis hodisasi. Sh. Shoabdurahmonov esa eliziya hodisasini turlari bilan
izohlaganlar . Ya’ni :
Eliziya – unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so’zning
qo’shilishi natijasida unli bilan boshlanuvchi ikki so’zning qo’shilishi
natijasida unli tovushdan birining tushib qolishi hodisasidir. Bunda bir necha
holat kuztiladi :
________________
1
Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1 - том , Тошкент ,1966 ,13 -27- бет](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_20.png)
![a ) birinchi so’z oxiridagi unli tushib qoladi : misol, yoza oladi > yozoladi,
bora oladi > boroladi, qora ot > qorot kabi.
b ) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so’zning bosh unlisi tushib qoladi : misol,
borar ekan > borarmish, yozgan ekan > yozganakan kabi.
d ) Abdusalom so’zining Absalom, Abdujabbor so’zining Abjabbor, olib kel
so’zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning
tushib qolishi hodisasi ham eliziyaning yuqori murakkablashgan formasi
hisoblanadi . Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida
so’zlarning qisqargan formasini hosil qiladi 1
.
B. Umurqulovning Hozirgi o’zbek adabiy tili adabiyotida, o’zbek tilida tovush
o’zgarishi hodisalariga quyidagicha fikirlar keltirilgan . O’zbek tilida tovush
o’zgarishi hodisasi 3 xil bo’lib, ular;
a ) tovush almashinuvi
b ) tovush tushishi
c ) tovush orttirilishi.
Bu o’zgarishlardan tovush o’zgarishi va tovush qo’shilishi yozuvda ham aks
ettiriladi. Tovush o’zgarishlarining bu turlarida so’zlarga qo’shimchalar
qo’shish va tallaffuz qilish asos bo’ladi .
Ayrim so’zlarga turli qo’shimchalar qo’shilganda so’z o’zagidagi ba’zi tovush
boshqa tovushga aylanadi .
Tovush almashinuvi – ko’pincha so’zga so’z yasovchi qo’shimcha qo’shilishi
natijasida yuzaga keladi ; maslan, son + a = sana, o’yin +a = o’yna, qishla,
sayla, o’yla so’zlariga q va v, qo’shimchalari qo’shilganda so’z o’zagida a
tovushi o ga aylanadi ; sana + q = sanoq, qishla + q = qishloq, sayla + v =
saylov, o’yla + v = o’ylov kabi 2
.
Bu hodisa tovush almashinuvi hodisasidir. Tovush almashinishi so’zlarga so’z
o’zgartiruvchi ( aloqa munosabat shakillari yoki sintaktik shakil hosil qiluvchi )
qo’shilganda ham yuz beradi ; misol, qishloq – qishlog’im, o’rtoq – o’rtog’im,
quloq – qulog’im, tilak – tilagim yurak - yuragim kabi .
________________
1
Абдузуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент ,”Университет”,
2010 - й: 46.б
2
H. Jamolxonov .Hozirgi o’zbek adbiy tili. – Toshkent , 2005-y:73-bet.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_21.png)
![Tovush tushishi – so’zlarga ba’zan ayrim qo’shimchalar qo’shilishi
natijasida asosda yoki qo’shimchada tarkibida bir tovush tushishi hodisasi
sanaladi . Tovush tushishi quyidagicha bo’ladi ; a ) so’zlarga so’z
o’zgartiruvchi ( aloqa munosabati shakillari ) qo’shimchalari qo’shilganda sodir
bo’ladi. Masalan, burun , qorin, ko’ngil, o’rin, og’iz, o’gil, singil, kongil kabi
so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilganda bitta unli tovush tushib qoladi ;
misol, burun + im= burnim, qorin + im= qornim, ko’ngil + im= ko’nglim, o’rin +
im = o’rinim, og’iz + im=og’zim, o’g’il + im= o’g’lim, singil + im = singlim,
ko’ngil + im= ko’nglim kabi so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilganda bitta
unli tovush tushib qoladi ya’ni yuqorida ko’rsatilgan so’zlar kabi yoziladi .
Men, sen olmoshlariga -ni, -ning qo’shimchalari qo’shilganda bitta n tovushi
tushib qoladi. Misol, men + ning = mening, sen + ni = seni, sen + ning = sening,
men + ni = meni kabi aytiladi va yoziladi.
b ) so’zlarga shakil yasovchi qo’shimchalar qo’shilganda yuz beradi; misol,
ikki, olti, yetti sonlariga -ov, -ala qo’shimchasi qo’shilganda so’z asosidagi i
tovushi tushib qoladi ; ikki + ov =ikkov, olti + ov = oltov, ikki + ala =ikkala,
yetti + ovi =yettovi kabi aytiladi va yoziladi . Bu hodisa sinkopa deb yuritiladi 2.
Sinkopa hodisasiga boshqa tilshunos olimimiz tomonidan quyidagicha izoh
berilgan. Ya’ni
Sinkopa – bu biror so’z o’rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi
talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi. Misol, valochka > valichka,
traktor > traktir, avtor > avtir, direktor > direktir, generator > generator,
genekolog > genekolik kabi. Bu hodisa sovet – internasional so’zlariga xos.
H. Jamolxonovning ma’lumotlariga ko’ra sinkopa hodisasini tovush
tushishining biri turi deya izohlagan. B. Umurqulov va Jamolxonovlarning
tovush tushishi hodisasi yuzasidan keltirilgan ma’lumotlari deyarli bir biriga
o’xshashdir.
v ) so’zlarni talaffuz jarayonida ham so’z oxiridagi tovush tushib qoladi. Bu
hodisa ba’zi tilshunoslarimiz tomonidan apakopa deya nomlangan. Misol, do’st
– do’s, go’sht – go’sh, g’isht – g’ish, daraxt – darax, past – pas kabi 1
.
Tovush almashinishi va tushishi hodisalari og’zaki nutqda ko’p uchraydi.
________________________
1
Б. Умурқулов . Ҳозирги ўзбек тили . – Термиз , 2012 - й : 16 - бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_22.png)
![3. So’zlarning boshi yoki oxirida qo’sh undoshlardan oldin yoki qo’sh
undoshlar orasida talaffuzda bitta tovush qo’shiladi . Bu hodisa tovush
orttirilishi ya’ni epenteza deyiladi. Misol, stol – ustol, stakan – istakan, mehr –
mehir, zehn – zehin, aql – aqil kabi. Tovush orttirilishining ushbu ko’rinishi
faqargina og’zaki nutqqagina xosdir. Ayrim tilshunoslarimiz ya’ni, R.
Sayfullayeva va M. Mirtojiyevlar epentezaga qisman bir biriga yaqin
tushunchalarni kiritishganlar va quyidagicha misollar keltirib o’tishgan . Misol,
fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad, klass – kilass kabi.
Shuningdek ayrim so’zlarga qo’shimchalar qo’shilganda ham tovush
orttirilishi yuz beradi ; Masalan, ko’rsatish olmoshlari u, bu, shu, o’sha
so’lariga -ga, -da, -dan, -day, -dek, -dagi, -cha kabi qo’shimchalar qo’shilganda
bitta n tovushi orttiriladi ; misol, bu + ga = bunga, u +da = unda, shu + ga =
shunga, o’sha + cha= o’shancha, u + ga =unga, u + dagi = undagi kabi.
Ba’zida -aqa qo’shimchasi yuqoridagi ko’rsatish olmoshlariga qo’shilib bir
tovush ortadi. Misol, shu+ aqa = shunaqa bu +aqa = bunaqa kabi.
Tovush o’zgarishining bu turi og’zaki nutqda ham yozma nutqda ham o’z
ifodasini topadi. Yozma nutqqa nisbatan og’zaki nutqda ko’proq uchraydi.
Aferezis – oldingi so’zning so’nggi tovushi ( yoki tovushlar ) ta’sirida keying
so’z boshidagi tovushning ( yoki tovushlarning ) tushishi : misol, ne uchun >
nechun , mulla aka > mullaka kabi. Bu hodisa sandxining bir ko’rinishi xolos.
Gaplologiya – yasama so’z tarkibida birin – ketin kelgan ikkita bir xil
bo’g’indan birining tushirib qoldirilishi. Bu hodisa ham ko’proq
ixchamlashtirish, energiyani tejash asosida sodir bo’ladi. Masalan ,
tragikomediya < tragikokomediya . Bu so’zning tarkibida ikkita bir xil bo’g’in
( “ ko” – uchinchi bo’g’in va “ko” – to’rtinchi bo’g’in ) birin – ketin
kelganligidan talaffuzda ulardan ulardan biri tushib qoldiriigan va so’zning
ana shu ixchamlashtirilgan shakli adabiy til uchun me’ yor bo’lib qolgan .
Bunday hodisa mineralogiya < mineralologiya , morfonologiya <
morfofonologiya , so’zlarida ham kuzatiladi .
Geminatsiya – ikkita bir xil undoshning so’z tarkibida qavatlanishi : misol ,
muddat , izzat kabi. Bunday qavatlanish ma’lum uslubiy maqsadlarda yuzaga
keltirilishi ham mumkin ; Masalan , maza , ( bitta “z” , bunda uslubiy bo’yoq
yo’q ). Yana qiyos qiling; misol, yashamagur > yashshamagur , uchalasi >](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_23.png)
![uchchalasi , rosa > rossa , juda > judda kabi . Gemenatsiya hodisasi so’z
yasalishida ham uchraydi : misol, oq > oppoq , sog’ > soppasog’ kabi.
Degeminatsiya – so’z tarkibidagi geminatsiyaning yo’qolishi ; misol , men +
ning > mening , sizni > sizzi > sizi , qayyer > qayer kabi. 1
Sinerezis – so’z tarkibida yondosh qo’llangan ikki unlining diftonglashuvi –
bir cho’ziq unli holiga kelishi ; misol , mutolaa > mutola , matbaa > matba ,
saodat > sa : dat kabi. Bu hodisa ikki unlining orasidagi undoshning tushib
qolishi hisobiga yuz berishi ham mumkin ; misol , zahar > za : r , shahar >
sha : r kabi .Sinerezis hodisasiga R. Sayfullayeva tomonidan quyidagicha izoh
keltirilgan . Ya’ni : Sinerezis – hodisasiga ko’ra so’z o’rtasida bir joyda kelgan
ikki unlining bir kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi . Ikkinchi unli fonema
esa cho’ziq talaffuz etiladi . Misol , maorif – mo : rif , saodat – so : dat , qiroat –
qiro : t , jamoat – jamo : t kabi . Bu hodisa asl o’zbekcha so’zlarga xos emas .
Hozirgi o’zbek tilining og’zaki so’zlashuv uslubida va bir qator o’zbek
shevalarida portlovchi undoshlarning inervokal holatda kuchsizlashib ,
sirg’aluvchi undoshlarga aylanishi , sirg’aluvchi undoshlarning esa
reduksiyalashib , unlilarning paydo bo’lishi kuzatiladi . Bu ikkilamchi cho’ziq
unlilar ko’pgina shevalarda oddiy cho’ziqlikdagi unliga aylanadi . Masalan, bu
yoqqa > buoqqa > ba : qa > baqa ; shu yoqqa > shu oqqa > sha :qa >shaqqa
kabi.Intervokal holatda ko’pincha y , v, h, g’ undoshlari tushib qoladi va
buning natijasida hosil bo’lgan ikki unli sinerezis hodisasini hosil qiladi .
Hozirgi o’zbek shevalarida intervokal [ y ] ko’proq birinchi bo’g’in bilan
ikkinchi bo’g’in oralig’ida va qisman keyingi bo’g’inlar oralig’ida o’z
artikulatsion belgisini yo’qotib , vokalizatsiyaga uchraydi 2
.Bunday xususiyat
hozirgi barcha turkiy tillarga xos bo’lib , ularning hammasi uchun mushtarak
sanaluvchi qadimgi turkiy tilda ham va o’zbek tilining ilk shakillanish
davrida ham uchraydi . Masalan , qadimgi turkiy tilda , tuyun > tugun , eski
o’zbek tilida, k ъ z > k ь y ь z > kigiz ; b ь z > b ь y ь z > bigiz ,hozirgi xakas tilida , kiis
> kiyis “ kiygiz” va boshqa .
_____________________
1
R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, “ Fan va texnologiya”, 2009-y
65-68-bet.
2
Турсунов.И ва бошқалар . Хозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент : Фан, 1992. 113-117-бет.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_24.png)
![Spirantizatsiya – ayrim portlovchi undoshlarning ikki unli orasida
( intervokal pozitsiya ) sirg’aluvchi undoshga o’tishi : Misol, bora ber > boraver
( b> v ), po’stloq > po’stlog’i ( q > g’ ), taroq > tarog’i ( q > g’ ) kabi 1
. Bu
hodisada pozitsion omil ( intervokal holat ) bilan birga kombinator omil ham
ishtirok etadi .
_________________________
1
Ш.Шоабдураҳмонов ва боқрқадар . Хозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент, “Уқитувчи” ,
1980.74 -76- бет](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_25.png)
![](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_26.png)
![Xulosa .
Ushbu kurs ishida o ’ zbek tlida tovush o ’ zgarishlari va ular sirasiga kiruvchi
fonetik hodisalarning turlari va bu turlarining bir biridan farqlari , og ’ zaki
yoki yozma tarzda ifodalanishi kabi xuloslarga kelindi tadqiq etilishining
natijasi o ’ laroq quyidagicha quyidagicha :
- Bugungi kunda fonetikani o ’ rganish , fonetika va fonologiya , fonetikada
tovushlarning o ’ zgarishi ya ’ ni fonetik jarayonlarga oid juda ko ’ p tadqiqot
ishlari amalga oshirilishiga qaramay o ’ zbek tilshunosligida hali ham o ’ z
yechimini topmagan masalalar bisyor ekanligi ko ’ zga tashlanadi . Bu borada
bildirilgan yuqoridagi fikrlar , ilgari surilgan g’oya va izlanishlar mezonlar
kelgusida fonetika va fonologiya bo’limlari nazariyasining mukammal
variantini yaratishga asos bo’ladi .
- O’zbek tilshunosligida shu paytga qadar maydonga kelgan ishlarda
tadqiqotchilar tilshunoslikning qaysi metodi an’anaviy tilshunoslik yoki
system tilshunoslik metodlari bilan ish ko’rishdan qat’i nazar so’zning
mohiyatini anglashga intilganlar va ularni tasniflashga ham ana shu
maqsadga bo’ysundirganlar . Masalaning muhumligi shundaki , fonemalar so’z
va morfemalar ichida yashaydi hamda fonemalar so’z va morfemalarning
ichida diskret element sifatida o’zaro sintagmantik munosabatda bo’ishidir .
- Har bir tilda so’z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari
mavjud . Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli
o’rganilmagan. Shu bilan birga, ma’lum so’z bir necha morfemallardan tashkil
topishi va ma’lum morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar
sifatida yuzaga chiqishi ham mumkin . Masalan, qizil + ar – qizar , sarig’ + ay –
sarg’ay , bilak – bilagi kabi so’zlarda qiz, sarg’, bilag morflari bilan
morfemaning ma’lum pozitsiyaga xoslangan turli variantlaridir . Bu o’rinda
fonema almashinuvlari hech qanday fonologik funksiyani bajarmaydi .
- O’zbek tilida fonetik hodislar uzoq yillar mobaynida tilshunos olimlarimiz
tomonidan o’rganilib kelinmoqda. Bu boradagi eng samarali ishlarni H.
Jamolxonov va B. Umurqulovlarning izlanishlarida ko’rishimiz mumkin.
Xususan, tovush almashinuvi ham uzoq vaqtlardan buyon lingvistlar
tomonidan o’rganilib kelinadi. Qiyosiy tilshunoslik o’zining dastlabki](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_27.png)
![taraqqiyot bosqichidayoq tovush almashinuviga katta e’tibor berdi . Ayniqsa,
german tillari tadqiqotchilari bu maslani alohida o’rgandilar , chunki tovush
almashinuvi german tillari morfologiyasida asosiy o’rinni egallagan edi .
- O’zbek tilida bazi fonetik hohisalarimiz o’tkinchi tipga kiritigan bo’lib
bulardan biri singarmonizm hodisasidir. O’zbek tili uchun singarmonizm
o’tkinchi hodisa bo’lganligi uchun, bu tilda anglash ( pertseptiv ) va
( delimitative ) funksiyani leksik urg’u bajaradi . Singarmonizm elementlari esa
O’zbek tilida ayrim affikslar morfemalarning bir necha palatal va akustik
allomorflari mavjud . Bu allomorflar o’zak morfemaning fonetik xususiyatiga
mos holda qo’laniladi . Demak bu hodis morfologiyaning o’rganish ob’ektidir.
Hozirgi o’zbek tilining og’zaki so’zlashuv uslubida va bir qator o’zbek
shevalarida portlovchi undoshlarning intervokal holatda kuchsizlashib ,
sirg’aluvchi undoshlarga aylanishi , sirg’aluvchi undoshlarning esa
reduksiyalashib , unlilarning paydo bo’lishi kuzatiladi . Bu ikkilamchi cho’ziq
unlilar ko’pgina shevalarda oddiy cho’ziqlikdagi unliga aylanadi .
So’z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variantlarining ortishi
muammosi Mahmud Qoshg’ariy tomonidan bayon qilingan edi . Xususan u
qipchoq , o’g’uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan , hoqonicha
turkcha leksemalar boshidagi [y] undoshi qipchoq tillarida doimo [j] ga,
o’g’uz tillarida esa nolga aylanishini bayon qiladi .Masalan , turkcha jinji,
qipchoqcha jinji , o’g’uzcha inji kabi .
Turkiy tillar o’rtasidagi ana shu fonetik moslik bugungi o’zbek tilining
shevalarida ham o’z ifodasini topadi . Natijada bir leksemaning majburiy va
fakultativ variantlari vujudga keladi.](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_28.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati .
a ) Ilmiy adabiyotlar ;
1 . Б . Ў м ў р қ улов . Ҳ озирги ў збек адабий тили . – Термиз 2012 . 14 - 18 - бет .
2 . R . Sayfullayeva , B. Mengliyev , G. Boqiyev , M . Qurbonova , Z . Yunusova ,
M . Abduzalonova . Hozirgi o’zbek adabiy tili . – Toshkent – “ Fan va
texnologiya” – 2009- y. 65-68 b.
3 . H. Jamolxonov . Hozirgi o’zbek adabiy tili . Toshent – “ Talqin” – 2005 . 72-
78 b.
4 . Internet .www. ziyouz . com kutubxonasi .
5 . Ш . Шоабд ў рахмонов , М . Ас қ арова , А . Хaиев , И . Рас ў лов , Х .
Дониёров . Ҳ озирги ў збек адабий тили . Тошкент – « Укит ў вчи» - 1980 . 76 б
6 . Ҳ озирги ў збек адабий тили , 1-том. – Тошкент .1966 . 13-27- б етлар.
7 . Ў . Т ў рс ў нов ва бошкалар . Ҳ озирги ў збек адабий тили . – Тошкент.
1992. 12- 25 бетлар.
8. Абдузухур Абдуазизов . Ў збек тили фонологийаси ва морфонологийаси.
Тошкент – « Ў ниверситет» - 2010. 46-бет
9. М. Миртaиев . Ҳ озирги ў збек адабий тили. Тошкент , 2004 . 29-36-
бетлар.
b ) badiiy adabiyotlar
1 . Oybek . “ Qutlug’ qon” – Toshkent 1993. 67-95-betlar.
2 . O’tkir Hoshimov . “ Daftar hoshiyasidagi bitiklar” – Toshkent 2006 . 17-76-
betlar.
d ) siyosiy adabiyotlar:
1. Шавкат Мирзиёев « Б ў юк келажагимизни мард ва олижан хал қ имиз
билан бирга к ў рамиз », - Тошкент , « Узбекистон », 2017. 157-158- бетлар .
2. I. Karimov . Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – Toshkent: - 2008. 83-90-
betlar .
3. Шавкат Мирзиёев « Миллий тараккиёт й ў лимизни қ атъият билан
давом еттирибб янги бос қ ичга кутарамиз » б 1- жилд , Тошкент – «
Ў звекистон » - 2017. 86- бет .](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_29.png)
![](/data/documents/ed7cfb54-48a8-47a4-b1bc-64f43e6b7263/page_30.png)
МА VZU: O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI. Re’ja ; I . Kirish. Ishning umumiy tavsifi. II.Asosiy qism. 1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari. 1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar. 1.3.O’zbek tilida: a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish . Ishning umumiy tavsifi . Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e ’ tibor va g ’ amxo ’ rlik ko ’ rsatishga davlat siyosatining eng assosiy va ustuvor yo ’ nalishlaridan biri sifatida qarab kelmoqda . Chunki yoshlar - bizning kelajagimiz . Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun O ’ zbekiston Respublikasining “ Yoshlarga oid davlat siyosati to ’ g ’ risidagi ” qonuni yangi tahrirda qabul qilindi . Qonun ijrosi yuzasidan bir qator amalliy ishlar amalga oshirildi . Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari ham yoshlarga oid siyosatni naqadar dolzarb ekanligi yana bir karra assoslaydi : “ Farzandlarimizni mustaqil fikrli , zamonaviy bilim va kasb - hunarni egallagan ’ mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega , chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyztga ega bo ’ lgan masala hisoblanadi ” 1 . Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7 foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi. Shuningdek , ayni vaqtda axborot - kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni o ’ zlashtirish bilan birga , yoshlarimizning kitob o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini oshirishiga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu g ’ oyat quvonarli hol , albatta . Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu mamlakatimiz istiqboligiga , buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз”, - Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар.
kюelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag’ishlaydi.Bu g’oyat quvonarli hol albatta. Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishda kitoblarning o ’ rnini bosa olmaydi . Shu o ’ rinda Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari benihoyat qimmatlidir : “ Abatta , kompyuter , planshet - yaxshi . Nevaralarimiz, bollalarimizga odamning havasi keladi. Bu narslar- zamon talabi hozir. Lekin madaniyat yoshlikdan, insonni bolallar bog’chasida, maktabda kitob o’qishga o’rgatishdan boshlanadi” 1 .Shuningdek ushbu fikirga uyg’unlik Prezidentimizning “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish bo’yicha 5 ta muhim tashabbus” idan o’rin olgan 4- tashabbusda ham o’z aksini topgan . Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vositalari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama va iboralar, tushuncha va kategoriylarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini ayglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch asarida shunda deyiladi: “ Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda : Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinayi hayoti til va adabiyotidur. __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Миллий тарақиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб янги босқичга қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет.
Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur” 1 . Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash va uni takkomillashtirib borish talab qilinadi.Shunday o’zgarish va yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri “Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2 . XX asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar: “Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda yuzaga kelishida kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3 . Bundan tashqari fonetika va fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi shakilanishida M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli: _______________ 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:- 2008. 83-90-betlar. 2 Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент :Фан, 1992.113 - 117 - бетлар. 3 Абдусаид .А. Газета жанирларининг тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 - бет.
. “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy tilda “periferiya”dagi b,p,f,v,m, ayniqsa y,q,g’,x fonemalari turli sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq) assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b fonemasi t tasirida p ga, l sonata ta’sirida v ga ko’chadi: n+b=m( o’n besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba- shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”.