PRAGMATIK PRESSUPOZITSIYA HODISASI Reja: 1. Diskurs haqida tushuncha. 2. Diskurs tuzilishi. 3. Diskursning asosiy qismlari. 4. Pressupozsitsiya haqida tushuncha.

Diskurs muloqotchilarning o‘zaro munosabatlari doirasida aloqa, xabar va ta’sir etishga qaratilgan maqsadli harakatlaridir. Unda tilning eng muhim ijtimoiy vazifalari o‘z aksini topadi. Bu vazifalar diskursda turli nutqiy aktlar sifatida namoyon bo‘ladi. Pragmatikaga doir tadqiqotlarda diskurs tuzilishining asosiy komponentlari sifatida so‘zlovchi va uning nutqi qaratilgan shaxs, kommunikativ maqsad, nutq voqelanishining strategiya va taktikalari, muloqot matni va nutqiy vaziyat kabilar qayd etiladi 1 . Ularga asoslangan holda diskurs tuzilishini quyidagicha sxemalashtirish mumkin: DISKURS TUZILISHI Quyida diskursning asosiy qismlari hisoblangan bu tushunchalarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.  Adresant. Adresant – diskurs tuzilishida ishtirok etuvchi markaziy figura. Chunki har qanday muloqot bo‘lishi uchun dastlab adresatning bo‘lishi talab etiladi. Uning kim bilan munosabatga kirishish istagiga ko‘ra nutq qaratilgan subyekt tanlanadi. Bu adresat hisoblanadi. Adresant va adresat o‘rtasidagi munosabatlar doirasida kommunikativ maqsad yotadi. Bu maqsadning amalga oshish yo‘llari va usullari mavjud adabiyotlarda strategiya va taktika 1 Якобсон Р. Избранные работы.- М.: Прогресс, 1985. С.34; Гак В.Г. Прагматика, узус и грамматика речи // ИЯШ. –М.: 1982.-№5.-С.11-17.So’zlovchi Adresant Hamsuhbat Adresat vaziyat, sharoit strategiya va taktika MAQSAD MATN

atamalari bilan yuritiladi. Tildagi temporal munosabatlar, obyektiv va subyektiv modallik, baho, emotivlik kabi tushunchalar so‘zlovchiga bog‘liq kategoriyalar hisoblanadi. Nutqiy aktlar tahlilida so‘zlovchining muloqotdagi faol yoki nofaolligi, tajovuzkorligi, xushomadgo‘yligi, romantikligi, oliyjanobligi kabi bir qator nutqiy xulqni ifodalovchi xususiyatlari aniqlanadi. Ijtimoiy tabaqalar nutqidagi o‘ziga xosliklar, guruhlardagi o‘zaro muloqot xususiyatlari, ular orasidagi aloqa jarayonida qanday lisoniy birliklarning tanlanishi turli ifoda usullarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Shu bilan birga bunday o‘zgarishlar so‘zlovchilarning yoshiga, jinsiga, ma’lumotiga, nutq sodir bo‘layotgan muhitga ham bevosita aloqadordir 2 . Shuning uchun baho diskursida so‘zlovchining ijtimoiy mavqeyi, yoshi, jinsi kabilar uning lisoniy birliklardan tanlab olishiga ta’sir qiluvchi muhim omillar hisoblanadi.  Adresat. Adresat – nutqiy aktni tashkil etuvchi muhim komponentlardan biri hisoblanadi. Har bir xabar diskursda qo‘llanish maqsadiga ko‘ra adresatga bog‘lanadi.Unda adresatga ma’lumot yetkazish, his-tuyg‘ulariga ta’sir etish, munosabat bildirish, fikr ifodalashga yoki biror xatti-harakatni bajarishga undash kabi maqsadlardan biri ko‘zda tutiladi. Xabarda adresatni harakatga undash yoki uning psixologik holatini o‘zgartirish maqsadi amalga oshiriladi 3 , chunki so‘z nafaqat tushunchalarning ifodasi, shu bilan birga fikrlash, his-tuyg‘ular va obrazlarni keltirib chiqarish vositasi ham hisoblanadi. Adresat va diskurs informativlik, ekspressivlik, nutqning aniqligi 4 kabi kategoriyalar orqali bog‘lanadi. Tadqiqotlarda yakka adresat, kollektiv adresat, ommaviy adresat, kvaziadresat, nomuayyan adresat, 2 Ирисқулов М.Тилшуносликка кириш.-Тошкент, “Ўқитувчи”, 1992.-Б.159-160. 3 Стивенсон Ч. Некоторые прагматические аспекты значения // НЗЛ. Вып. 16.-М.: Прогресс, 1985.-С. 129-154 . 4 Гак В.Г. Прагматика, узус и грамматика речи // ИЯШ. -1982.-№5.-С.11-17.

noma’lum adresat kabi turlar mavjudligi qayd etiladi 5 . Nutqiy akt adresatga turli tomondan ta’sir qilishi mumkin. Maslahat, tahdid, ma’qullash, ayblov kabi harakatlar adresatning aql-zakovatiga mo‘ljallanadi. Ishonch, shikoyat kabi nutqiy aktlarda adresat his-tuyg‘ulariga, undash, ko‘ndirish esa adresat irodasiga ta’sir etadi. Demak, nutqiy aktlarni adresatga qanday ta’sir qilishiga ko‘ra ma’lum bir guruhlarga ajratish va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash mumkin.  Presuppozi t siya. Adresant va adresat presuppozitsiyasi masalasi nutqiy aktlarda baholashning amalga oshishida muhim ahamiyat kasb etadi. Baholash diskursida adresatning funksional imkoniyatlari bir muncha cheklangan. U faqat axborotni qabul qilib oladi va uni o‘z o‘lchovlari asosida qayta ishlaydi. Konkret vaziyat, madaniy muhitda aloqa bog‘lash qoidalari hamda me’yorlari kabilar haqida yetarli axborotning mavjudligi harakat amalga oshishining sharti hisoblanadi. Bu ma’lumotlar presuppozitsiyani tashkil etadi. «Nutqiy kommunikatsiyaning to‘g‘ri va real amalga oshishi uchun kommunikantlar nutq momentiga qadar muayyan faktlar bilan tanish bo‘lishi, umumiy vaziyat bilan bog‘liq muayyan bilim – xabardorlikka ega bo‘lishlari lozim. Ana shu faktlar, bilim tilshunoslikda presuppozitsiya nomi bilan umumlashtiriladi» 6 . Kishining presuppozitsiyalarni tanlashi o‘z fikrlari va savollari asosida belgilanadi. Presuppozitsiyalar – nutqiy axborot berilmasdan oldin tushunilishi noma’lum bo‘lgan narsalardir. So‘zlashuv jarayonida til birliklarining qay darajada qo‘llanishi nutq ishtirokchilarini bir-birlarini tanish darajasiga ham bog‘liq. Agar bu daraja ko‘p vaqtni tashkil etsa, suhbat mavzusi, nutq obyekti adresantga ham, adresatga ham birday tushunarli 5 Арутюнова Н.Д. Фактор адресата // Известия АН. Серия "Литература и язык".,- Т. №4. 1981. - С. 356-367; Степанов Ю.С. В поисках прагматики (Проблема субъекта) // «Литература и язык». - 1981. - № 4.-С. 325-332; Стернин И.А. Фактор адресата в речевом воздействии // Вестник ВГУ. Серия: Филология. Журналистика. - 2004. - № 1. - С. 171- 177; Дьячкова И.Г. Похвала и порицание как речевые жанры // Вестник Омского университета. - 1998. - №3. - С. 55-58. 6 Махмудов Н. Пресуппозиция ва гап. Ўзбек тили ва адабиёти. Тошкент,1986. №6, 29 -бет .

bo‘lganligi uchun baholashda umumiylik hosil qilinadi. Kam miqdordagi lisoniy birliklar vositasida umumiy yaxlit fikrlar ifodalanadi. Bu esa baholashda o‘ziga xos nutqiy tejamkorlikni yuzaga keltiradi. Har qanday matn/diskursning funksional tahlili ifodaning ma’noviy asoslari diskurs kategoriyalari bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Diskurs nazariyasining muhim tushunchalari sifatida propozitsiya, presuppozitsiya, eksplikatura, implikatura, inferensiya va referensiya kabilarni ko‘rsatish mumkin. A.V.Zelenshikov propozitsiyaning 1) haqiqiy ma’noni, 2) gapning mazmuni bo‘la oladigan mavhum mohiyatni, 3) so‘zlovchining intensional (mental) holatini ifodalovchi sifatida qarab, shunday xulosaga keladiki, propozitsiya har qanday holatda ham tilning funksional tabiatini aks ettiradi va gapda deskriptiv yoki propozitsional konsept modusi sifatida ifodalanadi. Fikrning haqiqiy ma’nosi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan propozitsiyaning namoyon bo‘lish usulini belgilashda so‘zning voqelikka mos kelish yoki kelmasligiga bog‘liq holda rost yoki yolg‘on sifatida qaralishi, amalga oshish yoki oshmasligiga e’tibor beriladi 7 . Presuppozitsiyaning o‘rganilishida har bir muallifning o‘ziga xos yondashuvini ko‘rish mumkin. Bunday yondashuvni presuppozitsiya hodisasiga bergan ta’riflarda, tasniflarda va uning tabiatini belgilashda ko‘rishimiz mumkin. Ularning barchasida gapning to‘g‘ri qo‘llanilishi va to‘g‘ri anglanishi uchun zarur bo‘lgan va oldindan ma’lum bo‘lgan umumiy bilimlar, kontekst va vaziyatni o‘z ichiga olish xususiyatidan kelib chiqilgan holda tadqiq etiladi. Bunday har xillikni, bizningcha, shu hodisaning o‘zidan qidirish kerak bo‘ladi. Chunki, presuppozitsiya hodisasi nihoyatda keng qamrovli bo‘lib, har qanday gapda u yoki bu tarzda mavjud bo‘ladigan murakkab hodisa bo‘ladi. Presuppozitsiya gapning to‘g‘ri qo‘llanilishi va 7 Зеленщиков А. В. Пропозиция и модаль ность. СПб.: Изд-во С.-Петербург, ун-та, 1997. –С. 208-209.