logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILIDA BARQAROR BIRIKMALAR. O‘ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI.

O‘ZBEK TILIDA BARQAROR BIRIKMALAR. O‘ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.5908203125 KB
Ko'chirib olish
O ‘ ZBEK TILIDA BA RQA ROR BIRIKMA LA R. O‘ZBEK LEKSIKOGRA FIY A SI. Reja: 1.Frazeologiya. 2.Frazeologizmning semantik strukturasi. 3.Frazeologizmlarda semantik munosabat . 4.Frazeologik antonimiya. 5.Frazeologik omonimiya. 6 .Leksikografiya . 7 . O‘zbek lug‘atchiligi tarixidan qisqacha ma’lumot Frazeologiya. Frazeologiya (gr. phrasis – “ifoda”, logos – “ta’limot”) atamasi ikki ma’noda ishlatiladi: 1) til frazeologik tarkibini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi; 2) shu tilning frazeologizmi majmui. Frazeologiyaning o‘rganish predmeti frazeologizmning tabiati va substansional xususiyatlari hamda ularning nutqda amal qilish qonuniyatidir. Frazeologizm til hodisasi sifatida lison va nutqqa daxldor birlikdir. Birdan ortiq mustaqil leksema ko‘rinishining birikuvidan tashkil topib, obrazli ma’noviy tabiatga ega bo‘lgan lisoniy birlik frazeologizm deyiladi: tepa sochi tikka bo‘ldi, sirkasi suv ko‘tarmaydi, o‘takasi yorildi, do‘ppisi yarimta, ikki gapning birida, boshga ko‘tarmoq va boshqa. Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg‘un birikma, barqaror birikma, frazeologik birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologiya leksikologiya bo‘limining tarkibiy qismidir. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko‘ra qo‘shma leksema, so‘z birikmasi va gapga o‘xshaydi. Biroq ular ko‘proq qo‘shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo‘lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo‘ladi. Frazeologizm lug‘aviy birlik bo‘lganligidan u nutq jarayonida gap tarkibida bir mustaqil so‘z kabi harakat qiladi – bir gap bo‘lagi yoki kengaytiruvchi sifatida keladi: 1. Madamin bo‘yniga qo‘yilgan aybnomadan tamom hovuridan tushdi . (P.Tur.) 2 . Stol yoniga kelguncha uning boshi aylanib ketdi. (S.Zun .) 3 . Qosh qo ‘ yaman deb ko ‘ z chiqaradigan bunday hodisalar hali ham onda-sonda ro‘y berib turibdi. 4 . Kavushini to ‘ g ‘ rilab qo ‘ yish kerak. ( As.Mux.) 1- va 2-gaplarda frazeologizmlar gap markazi – kesim mavqeyida, 3-gapda so‘z kengaytiruvchisi aniqlovchi va 4-gapda butun bir egasiz gap vazifasida kelgan. Frazeologizm tashqi ko‘rinishi jihatidan so‘z birikmasi yoki gap ko‘rinishida bo‘ladi. So‘z birikmasi ko‘rinishidagi frazeologizm: ko‘ngli bo‘sh, enka-tinkasini chiqarmoq, jig‘iga tegmoq, bel bog‘lamoq, kir izlamoq, terisiga sig‘may ketmoq va h. Gap tipidagi frazeologizm «gap kengaytiruvchisi+kesim» qolipi mahsuli: istarasi issiq, ichi qora, labi- labiga tegmaydi, ko‘ngli ochiq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq, kapalagi uchib ketdi, po‘konidan el o‘tmagan, tepa sochi tikka bo‘lmoq va h.k. Ayrim leksik birliklar frazeologizmning tadrijiy taraqqiyoti mahsulidir: dardisar, toshbag‘ir, boshog‘riq. Demak, leksema hosil bo‘lish manbalaridan biri – frazeologizm. Frazeologizm, asosan, belgi va harakat ifodalaydi. Demak, ular grammatik jihatdan belgi yoki harakat bildiruvchi so‘z turkumiga mansub. Fe’l turkumiga mansub frazeologizmlar: me’dasiga tegmoq, yaxshi ko‘rmoq, holdan toymoq, sabr kosasi to‘lmoq, tepa sochi tikka bo‘lmoq, og‘ziga talqon solmoq, podadan oldin chang chiqarmoq. Sifat turkumiga mansub frazeologizm: ko‘ngli bo‘sh, rangi sovuq, yuragi toza, avzoyi bejo, dili siyoh, kayfi buzuq. Ravish turkumiga mansub frazeologizm: ipidan-ignasigacha, ikki dunyoda ham, miridan-sirigacha, ha-hu deguncha. So‘z – gaplarga mansub frazeologizm: turgan gap, shunga qaramay, katta gap. Frazeologizmlar tilshunosligimizda muayyan so‘z turkumi bo‘yicha tasnif qilinmagan va grammatik xususiyati yetarli darajada o‘rganilmagan. Frazeologizm leksik birlik kabi qo‘llanish darajasi nuqtayi nazaridan ham tasnif qilinadi. Bunga ko‘ra umumiste’mol frazeologizmi ( holdan toymoq, shunga qaramay, ro‘yobga chiqmoq ) va qo‘llanilishi chegaralangan frazeologizm farqlanadi. Qo‘llanilishi chegaralangan frazeologizm qo‘llanilish davri (eskirgan va zamondosh) va doirasi (dialektal, ilmiy, badiiy so‘zlashuv) bilan ham ma’lum bir tafovutlarga ega: – eskirgan frazeologizm: alifni kaltak demoq, aliflayloni bir cho‘qishda qochiradigan, dastin aliflom qilib, kallasini xam qilib, y eng silkitmoq; – dialektal frazeologizm: alag‘da bo‘lmoq (xavotir olmoq), ko‘ngli tob tashladi (ezildi), halak bo‘lmoq (ovora bo‘lmoq), qumortqisi quridi (intiq bo‘lmoq); – ilmiy frazeologizm: nazar tashlamoq, ko‘zga tashlanmoq, chambarchas bog‘lanmoq, to‘g‘ri kelmoq, imkoniyatlar doirasi, qulay qurshov; – badiiy frazeologizm: sabr-kosasi to‘lmoq, og‘zining tanobi qochmoq, og‘zidan bodi kirib, shodi chiqmoq, qildan qiyiq axtarmoq, six ham kuymasin, kabob ham, boshida yong‘oq chaqmoq; – so‘zlashuv nutqi frazeologizmi: arpasini xom o‘rmoq, y erga urmoq, yuragi qon, ko‘zi tor, ko‘zi och, boshi ochiq . Frazeologizmning aksariyati badiiy va so‘zlashuv nutqiga xos. Frazeologizmning semantik strukturasi. Frazeologizm ikki yoqlama lisoniy birlik, shakl va mazmunning dialektik birligidan iborat. Frazeologizmning shakliy tomonini so‘z (leksema emas) tashkil qiladi. Ularning mazmuniy tomoni frazeologik ma’nodir. Frazeologik ma’no o‘ta murakkab tabiatli, leksemada bo‘lgani kabi ayrimi denotativ tabiatli bo‘lsa, boshqalari grammatik ma’noga ega, xolos. Masalan, mustaqil so‘z turkumiga kiruvchi frazeologizm: ( burgaga achchiq qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq; ko‘ngli bo‘sh; hash-pash deguncha ) denotativ ma’noga ega bo‘lsa, turgan gap, shunga qaramay kabi nomustaqil frazeologizmlar faqat grammatik vazifa bajaradi. Odatda, frazeologizmning ma’nosi bir leksema ma’nosiga teng deyiladi. Biroq hech qachon ular teng emas. Chunki frazeologizm va leksema ma’nosi teng bo‘lsa edi, unda frazeologizm ortiqcha bo‘lib qolar edi. Misol sifatida yoqasini ushlamoq frazeologizmi bilan hayron bo‘lmoq leksemasining ma’nolarini qiyoslab ko‘raylik. Mazkur frazeologizm «kutilmagan, tushunib bo‘lmaydigan narsa yoki hodisadan o‘ta darajada ta’sirlanib, taajjublanmoq» bo‘lsa, hayron bo‘lmoq leksemasi «kutilmagan, tushunib bo‘lmaydigan narsa yoki hodisadan ta’sirlanmoq» sememasiga ega. Har ikkala ma’noda ham kishi ichki ruhiy holati (denotat) aks etgan. Biroq frazeologizm ma’nosida «o‘ta darajada» va «so‘zlashuv uslubiga xos», «bo‘yoqdor» semalariga egaligi bilan «hayron bo‘lmoq» leksemasidan farqlanadi. Demak, frazeologizmning ko‘pincha, ifoda semalarida obrazlilik, bo‘yoqdorlik bo‘rtib turadi. Umuman olganda, frazeologik ma’no torroq va muayyanroq, leksema ma’nosi esa unga nisbatan kengroq va mavhumroq bo‘ladi. Masalan, hayron bo‘lmoq leksemasi umumuslubiy va bo‘yoqsiz. Shuning o‘ziyoq barcha uslubda qo‘llanish imkoniga egaligini va turli «bo‘yoqlar» bilan ishlatish mumkinligini ko‘rsatadi. Ko‘rinadiki, frazeologizm va leksema bir narsa yoki hodisani atasa- da (atash semelari bir xil bo‘lsa-da), ifoda bo‘yoqlari bilan keskin farqlanib turadi (ya’ni ifoda semalari turlichadir). Frazeologizm birdan ortiq mustaqil so‘zdan tashkil topadi. Biroq uning ma’nosi tashkil etuvchi ma’nolarining oddiy yig‘indisi emas. Masalan, qo‘yniga qo‘l solmoq frazeologizmining ma’nosi qo‘yin , qo‘l , solmoq leksemalari ma’nolari sintezi yoki qo‘shiluvchi emas. Frazeologizmning ma’nosi tashkil etuvchi so‘z to‘la yoki qisman ko‘chma ma’noda ishlatilishi natijasida hosil bo‘ladi. Masalan, birovning fikrini bilishga urinish harakati uning qo‘ynini titkilab, nimasi borligini bilishga intilish harakatiga o‘xshaydi. Natijada, qo‘yniga qo‘l solmoq erkin birikmasi o‘zidan anglashilgan mazmunga o‘xshash bo‘lgan boshqa bir mazmunni ifodalashga ixtisoslashadi va qurilma frazeologizmga aylanadi. Yoki kishi qo‘ltiqlab ketayotgan tarvuzini tushirib yuborsa, qanday ahvolga tushadi? Biror narsadan ruhiy tushkunlikka tushgan odamning holati shunga monand va erkin birikma frazeologizm mohiyatiga ega bo‘lgan. Bu esa frazeologik ma’noning mantiqiyligidan dalolat beradi. Frazeologizm tarkibidagi ayrim so‘zning ko‘chma ma’noda, boshqalarining o‘z ma’nosida qo‘llanilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, aqlini yemoq, ko‘zini bo‘yamoq, ko‘zi ko‘ziga tushdi, og‘zi qulog‘ida frazeologizmlarida aql, ko‘z, og‘iz so‘zlari o‘z ma’nosida, y emoq, bo‘yamoq, tushmoq, qulog‘ida so‘zlari ko‘chma ma’noda. Ba’zan harakat-holatning natijasini ifodalovchi qurilma frazeologizmga aylanadi. Masalan, kishi afsuslanishi natijasida barmog‘ini tishlab qolishi mumkin. Shuning uchun barmog‘ini tishlab qolmoq qurilmasi frazeologik qiymat kasb etgan. Tishni-tishga qo‘ymoq, tepa sochi tikka bo‘lmoq, labiga uchuq toshmoq iboralari ham shular jumlasidandir. Ayrim frazeologizm turli diniy aqida, tushuncha, rivoyat asosida ham shakllanadi: 1. Uning eriga mening ko ‘ zim tekkan emish. (I.Rah.) 2. Hammani qo‘yib, sizning soldat o‘g‘lingizga tegaman deb ko ‘ zim uchib turibdimi? (M.Muham.) 3. «Jabrdiyda»ning ham, guvohlarning ham dumi xurjunda gaplari shunday savollar berilishini talab etardi. (M.Ism.) Frazeologizm, asosan, bir ma’nolidir. Ammo polisemantiklik frazeologizmda ham uchrab turadi. Masalan, aqli yetadi frazeologizmi «idrok qilmoq», «ishonch hosil qilmoq» ma’nosiga, bo‘yniga qo‘ymoq iborasi 3 ta – «aybni birovga to‘nkamoq», «isbotlab e’tirof qildirmoq», «biror ishni bajarishni birovning zimmasiga yuklamoq» ma’nolariga, qo‘lga olmoq iborasi esa 4 ta – «o‘z ixtiyoriga o‘tkazmoq», «qo‘qqisdan hujum qilib bosib olmoq», «qamash maqsadida tutmoq», «biror yo‘l bilan o‘z xohishiga bo‘ysunadigan qilmoq» ma’nolariga ega. Frazeologik polisemiyada barcha ma’no ko‘chma bo‘lganligi bois, ularni bosh va hosila ma’nolarga ajratish qiyin. Frazeologizmlarda semantik munosabat . Leksikada bo‘lgani kabi frazeologiyada ham lisoniy-semantik munosabat amal qiladi. Frazeologik sinonimiya. Ma’nodoshlik hodisasi frazeologizmlarda ham mavjud. Frazeologizmning ma’nodoshlik paradigmasida birliklar ifoda semalari darajasiga ko‘ra farqlanadi: yaxshi ko‘rmoq – ko‘ngil bermoq, y er bilan yakson qilmoq – kulini ko‘kka sovurmoq, ipidan ignasigacha – miridan sirigacha, qilidan quyrug‘igacha va h. Ma’nodosh frazeologizmlarning atash semasi bir xil bo‘ladi. Masalan, ipidan ignasiga – miridan sirigacha, qilidan quyrug‘igacha kabi iboralarida «butun tafsiloti bilan» atash semasi umumiy. Ammo ular uslubiy xoslanganlik va bo‘yoqdorlik darajasini ifodalovchi semalari bilan farqlanadi. Sinonim frazeologizmlarni frazeologik variantdan farqlash lozim. Sinonim iboralarda ayni bir so‘z bir xil bo‘lishi mumkin. Lekin qolgan so‘zlar sinonim leksemaning ko‘rinishlari bo‘lmasligi lozim. Jonini hovuchlab va yuragini hovuchlab iboralarida bir xil so‘z mavjud. Ammo jon va yurak so‘zlari sinonim leksema ko‘rinishi emas. Ko‘ngliga tugmoq va yuragiga tugmoq iboralari frazeologik variant. Frazeologik antonimiya. Zid ma’noli antonimlar bir-biriga teskari tushunchani ifodalaydi. Misollar: ko‘ngli joyiga tushdi – yuragiga g‘ulg‘ula tushdi, qoni qaynadi – og‘zi qulog‘iga yetdi. Frazeologik omonimiya. Frazeologizmlar omonimik munosabatda ham bo‘lishi mumkin. Misollar: so‘z bermoq I («va’da bermoq») , so‘z bermoq II («gapirishga ruxsat bermoq») , boshga ko‘tarmoq I («ardoqlamoq») , boshga ko‘tarmoq II («to‘polon qilmoq») , qo‘l ko‘tarmoq I («ovoz bermoq») , qo‘l ko‘tarmoq II («urmoq») . Frazeologizmdagi darajalanish, giponimiya, funksionimiya, iyerarxionimiya kabi semantik munosabatlar o‘z tadqiqotini kutmoqda. 77-§. Frazeologiya tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, u tilning luG‘at tarkibidagi frazemalar haqida ma’lumot beradi. Frazema ko‘chma ma’noli turG‘un konstruksiyadir. Masalan, zo‘raymoq (leksema)- avj olmoq (frazema), qiynalmoq (leksema)- azob chekmoq (frazema) kabi. Demak, frazema ham leksema kabi luG‘aviy birlik sanaladi, ammo o‘zining ifoda va mazmun planlaridagi qator belgilari bilan leksemadan farqlanadi. 78-§. Frazemaning ifoda plani deganda uning tovush tomoni, leksik tarkibi, birikmaga yoki gapga teng konstruksiyasi nazarda tutiladi. Masalan: ko‘nglini olmoq (birikmaga teng), ko‘zlari qinidan chiqib ketdi (gapga teng), boshi qotdi (gapga teng), ensasi qotdi (gapga teng) kabi. Frazemalar orasida qo‘shma gapga teng qurilishli turG‘un konstruksiyalar ham uchraydi: "qor yoG‘ib, izlar bosildi" kabi. Frazemalar tarkibidagi so‘zlarning boG‘lanishi erkin birikma yoki gap tarkibidagi so‘zlarning boG‘lanishidan farq qilmaydi: ularning barchasida so‘lar tobelanish asosida boG‘lanadi, biroq: a) erkin birikmadagi yoki gapdagi boG‘lanish nutq jarayonida, nutq bilan bir paytda sodir bo‘ladi; frazemadagi boG‘lanish esa nutq paytidan ancha avval yuzaga kelib, turG‘unlashib qoladi, inson xotirasida va tilda yaxlitligicha saqlanadi; b) erkin birikmadagi yoki gapdagi so‘zlarni so‘zlovchi o‘z ixtiyori bilan almashtira oladi: "keng ko‘cha " birikmasi o‘rnida "tor ko‘cha" birikmasini, "men o‘qiyman" gapi o‘rnida " men ishlayman" gapini qo‘llashi mumkin, ammo " yulduzni benarvon urmoq" birikmasi o‘rnida "yulduzni narvonsiz urmoq", "yulduzni shotisiz urmoq", "yulduzni beshoti urmoq" birikmalari qo‘llanmaydi. SHuni ham ta’kidlash lozimki, har qanday turG‘un birikma frazema bo‘lavermaydi. Masalan, Birlashgan Milllatlar Tashkiloti birikmasi turG‘un konstruksiyadir, ammo to‘G‘ri ma’noli turG‘un konstruksiya bo‘lganligidan frazema hisoblanmaydi. Frazema yaxlit holda ko‘chma ma’no ifodalashi shart. Frazemalarning ifoda planida leksemalardan tashqari, yordamchi so‘zlar (ko‘makchilar) va turli forma yasovchi morfemalar qatnashishi mumkin. Masalan, ochiq yuz bilan (bu frazemaning ifoda planida "bilan" ko‘makchisi qatnashgan), dam olmoq (bu frazemaning ifoda planida "- moq" morfemasi ishtirok etgan). Keltirilgan misollarda ko‘makchi va affiksal morfema frazemalarning doimiy belgilari hisoblanadi, chunki ular shu frazemalarning ichki grammatik qurilishiga mansubdir, ammo dam oldim, dam olgin, dam olsin kabi bog‘lanishlarda qo‘llangan "- di+m", "-gin", "-sin" morfemalari (zamon, shaxs-son, mayl ko‘rsatkichlari) shu frazemalarning ifoda planiga kirmaydi, chunki bu morfemalar nutq talabiga ko‘ra qo‘shiladi. 79-§. Frazemaning mazmun plani uning nimanidir nomlashi, ifodalashi, anglatishidir. Masalan, og‘zi-qulog‘ida frazemasining mazmun planida "xursand" ma’nosi ifodalangan. Frazemaning mazmun plani albatta ko‘chma ma’noga asoslanadi, aks holda uning to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikmalardan (elektron hisoblash mashinasi, kvadrat uyalab ekish kabi sostavli terminlardan) farqi qolmaydi. Frazemaning mazmun planidagi ma’no frazeologik ma’no hisoblanadi. qiyos qiling: leksemaning mazmun planida-"leksik ma’no"; frazemaning mazmun planida-"frazeologik ma’no". Frazeologik ma’no leksik ma’nodan murakkabroqdir, chunki u frazema tarkibidagi so‘zlar bog‘lanishidan kelib chiqadi va umumlashgan bo‘ladi. Frazemaning semantik tarkibida frazeologik ma’nodan tashqari, uslubiy bo‘yoq ham mavjud bo‘ladi. Masalan, to‘nini teskari kiymoq frazemasining semantik tarkibida "o‘chakishmoq" (frazeologik ma’no) bilan birga "qaysarlik" semasi (uslubiy bo‘yoq) ham bor. To‘rt tomoni qibla frazemasida "qayoqqa xohlasa ketaversin" ma’nosi bilan birga salbiy baho (uslubiy bo‘yoq) ham ifodalangan. CHehrasi ochiq frazemasining semantik tarkibida esa "xushtabiat" ma’nosi ijobiy baho (uslubiy bo‘yoq) semasi bilan qoplangan. Salbiy yoki ijobiy baho semalari, odatda, frazemalarning mazmun planida bo‘rtib turadi, bu omil frazemalardan nutqiy ta’sirchanlikni ta’minlovchi uslubiy vosita sifatida foydalanish imkonini beradi, ayniqsa, badiiy asar tilida bunday birliklarning roli katta. M i- s o l l a r: Bir umr qulingiz bo‘lmasam, kalomullo ursin, ko‘zim ochildi, aka! (T.M.) Rangi quv o‘chib, yupqa lablari titrab, ko‘zlarining paxtasi chiqib ketdi. (h.N) Ba’zi frazemalarda qonun hujjatlari tiliga ixtisoslashish, terminlashish ham uchraydi. Bunday paytlarda frazema ma’nosida neytrallashish yuz beradi, uslubiy bo‘yoq sustlashib, oxiri tushib qoladi. Buni jinoyat-protsessual kodeksida qo‘llanadigan aybini bo‘yniga qo‘ymoq, aybiga iqror bo‘lmoq kabi termin "frazemalar"da ko‘rish mumkin. 80-§. Frazemalarning semantik tarkibidagi turkum semalari. Bu semalar frazeologik ma’noga tayanadi. Masalan: aravani quruq olib qochmoq (fe’l frazema), arpasini xom o‘rmoq (fe’l frazema), ammamning buzog‘iday (sifat frazema), bag‘ri qattiq (sifat frazema), bir og‘iz (ravish frazema), bir og‘izdan (ravish frazema), to‘rt ko‘z bilan (ravish frazema), tomdan tarasha tushganday (ravish frazema) kabi. 81-§. Frazeologik monosemiya – frazemaning semantik tarkibida bitta frazeologik ma’noning bo‘lishidir. CHunonchi, ko‘ngliga qo‘l solmoq frazemasining semantik tarkibida "yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qilmoq" ma’nosidan boshqa frazeologik ma’no yo‘q: "Rizaning yuragiga qo‘l solib ko‘rgan Muhiddin uning javobidan xursand bo‘ldi." (R.F.). "Kechagi ishdan maqsadim u erdagi xotinlarning ko‘ngliga qo‘l solib ko‘rish, undan keyin o‘zimga ba’zi bir ishonchliroqlarini tanlab olish edi." (S.Z.). Keltirilgan gaplarning birinchisida ko‘ngliga qo‘l solmoq frazemasining variatsiyasi – "yuragiga qo‘l solib ko‘rmoq" ishlatilgan, har ikki holda ham bitta frazeologik ma’no – "yashirin fikr-o‘yini bilishga harakat qilmoq" nazarda tutilgan. 82-§. Frazeologik polisemiya – frazemaning semantik tarkibida ikki yoki undan ortiq frazeologik ma’noning bo‘lishi. Masalan: boshi(m) aylandi frazemasining semantik tarkibida ikkita frazeologik ma’no bor: 1) "Behud bo‘lmoq" ma’nosi: "stol yoniga kelguncha uning boshi aylanib ketdi. "Muncha darmonsiz bo‘lmasam",- o‘yladi u". (S.Z.); 2) "Esankiramoq" ma’nosi: "...muloyim qarab qo‘yishlarini, ...jilmayib gapirishlarini sezardim, buning hammasidan boshim aylanardi". (O.YO.) Leksemalarda bo‘lganidek, frazemalarda ham polisemiya hodisasi ma’no ko‘chish qonuniyatlariga asoslanadi. 83-§. Frazemalarning semantik turlari. Frazema ma’nosi bilan uning tarkibida qo‘llangan leksemalar ma’nosi o‘rtasidagi munosabat asosida frazemaning ikki semantik turi farqlanadi: 1. F r a z e o l o g i k b u t u n l i k. Bunday frazemaning umumlashgan ko‘chma ma’nosi frazema tarkibidagi leksemalar ma’nosi bilan izohlanadi. Masalan, tepa sochi tikka bo‘lmoq frazemasi yaxlit holda "g‘azablanmoq" ma’nosini –umumlashgan ko‘chma ma’noni anglatadi. Bunday ko‘chma ma’noga esa kishi darg‘azab bo‘lganida uning badanidagi tuklarning sezilar-sezilmas harakatga kelishi (psixo-fiziologik holat) asos bo‘lgan, demak, frazemaning ko‘chma ma’nosini frazema tarkibidagi so‘zlarning o‘z ma’nolari bilan izohlash mumkin. YA n a: Ona suti og‘zida frazemasi yaxlit holda "hali yosh", "tajribasiz" ma’nosini anglatadi, bunday ko‘chma ma’noni esa frazema tarkibidagi so‘zlar ma’nosi bilan izohlash mumkin: "Mahmadona, shumsan-da. Ona suting og‘zingda-yu, soqolimning oqiga qaramay aql o‘rgataman deysan". (O.) 2. F r a z e o l o g i k ch a t i sh m a. Bunday frazema ifodalagan ko‘chma ma’no frazema tarkibidagi so‘zlar anglatgan leksik ma’nolar bilan izohlanmaydi. Masalan, ikki qo‘lini burniga tiqib frazemasi "quruqdan quruq, evaziga hech narsa olmay" ma’nosini ifodalaydi, bu ma’noni frazema tarkibidagi so‘zlarning ma’nolari bilan izohlab bo‘lmaydi: "Kelmagandan keyin, domlaga "ozodlik" olib kelish kerak-da. Bu bo‘lsa shumshayib, ikki qo‘lini burniga tiqib keldi". (P.T.) "...Senga ish yo‘q!"-deb, bizni quvib yubordi. Katta o‘g‘lim bilan ikki qo‘limizni burnimizga suqib o‘z uyimizga bordik". (S.A.) Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma orasida ma’lum umumiylik va tafovutlar bor. Ularni quyidagicha izohlash mumkin: Umumiylik: 1) ikkalasi ham turg‘un konstruksiya sanaladi; 2) ikkalasida ham umumlashgan yaxlit bir ma’no (ko‘chma ma’no) ifodalanadi; 3) ikkalasida ham uslubiy bo‘yoq (uslubiy sema) bo‘ladi, chunki frazemalarning barchasi voqelikni nomlash bilan cheklanmaydi, uni baholash xususiyatiga ham ega; 4) ikkalasi ham nutqda yaxlit holda bitta sintaktik vazifada qo‘llanadi. Farqlari: 1) Frazeologik butunlik tarkibidagi so‘zlarning ma’nolari frazemaning ko‘chma ma’nosini izohlaydi. Frazeologik chatishmada esa so‘zlar ma’nosi bilan frazema ma’nosi (frazeologik ma’no) o‘rtasida bunday aloqa yo‘q; 2) frazeologik butunlikning ma’nosida ichki obraz saqlanadi: tarkibidagi so‘zlarga xos ma’nolar sezilib turganligidan frazemaning ma’nosi ko‘p qirrali, boy bo‘ladi. Frazeologik chatishma ma’nosining gavdalanishida esa frazema tarkibidagi so‘zlarning ma’nolari ishtirok etmaydi, shuning uchun unda ichki obraz so‘nggan bo‘ladi. 84-§. Frazemalarning shakl munosabati asosida frazeologik omonimiya va frazeologik paronimiya yuzaga keladi: I.Frazeologik omonimiya frazemalarning ifoda planidagi (shakldagi, tuzilishdagi) tenglik hodisasidir. q i yo s q i l i n g: 1. Jon bermoq - «barhayot qilmoq»: ... Odamzodga jon bergan ham jonini oladigan ham yaratganning o‘zi (P.T.) 2. Jon bermoq - «o‘lmoq» «so‘nggi marta nafas chiqarmoq»: Semiz va hamisha yurak kasalidan qiynalib yurgan xotin arava ustida yulduz to‘la osmonga termilib jon berdi . (SH.R.) YAna: 1. Ustidan chiqmoq - «Biror narsa qilinayotganda tepasiga borib qolmoq»: qaynanangiz rosa sevar ekan, rais, - dedi Ro‘zi polvon hazil aralash, - ovqatning ustidan chiqdingiz (SH.R.). 2. Ustidan chiqmoq - «Bajarmoq»: Demak, hakimov telefonda bergan so‘zining ustidan chiqibdi (P.q.). SHaklan teng bo‘lgan frazemalar tilshunoslikda omofrazemalar deb nomlanadi. 1 Erkin birikma bilan frazema (turG‘un birikma) o‘rtasidagi shakliy tenglik hodisasi frazeologik omonimiya emas, frazeologik omonimlik sanaladi. Demak, bunday holatlarda « Omonimiya » va «omonimlik» atamalari o‘zaro farqlanadi. CHunonchi: 1. Ko‘z yummoq (erkin birikma) – «Ko‘zini yumib olmoq» ma’nosida; 2) Ko‘z yummoq (turG‘un birikma, frazema) – «ko‘ra-bila turib e’tiborsiz qoldirmoq» ma’nosida; 3) ko‘z yummoq (turG‘un birikma, frazema) – «vafot etmoq» ma’nosida. Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida erkin va turG‘un birikmalar, ikkinchi va uchinchisida esa turG‘un birikmalar (frazemalar) 1 £аранг: Турсунов У., Мухторов Ж., Раµматуллаев Ш. К ´рсатилган асар, 138-б. o‘rtasida shakliy tenglik borligini ko‘ramiz. Birinchi va ikkinchi misollardagi shakliy tenglik omonimlik sirasiga, ikkinchi va uchinchi misollardagi shakliy tenglik esa omonimiya sirasiga kiradi. II.Frazeologik paronimiya - tarkibidagi biror leksik komponent bilangina farq qiluvchi frazemalar. Bunday leksik komponentlar bir- biriga o‘xshash bo‘lishi kerak: 1. Etti uxlab tushiga kirmaslik – «mutlaqo o‘ylamaslik, kutmaslik» - 2. Etti uxlab tushida ham ko‘rmaslik – «hech qachon ko‘rmaslik» kabi. Bu ikki frazemaning tarkibidagi «kirmaslik» va "ko‘rmaslik" so‘zlari talaffuzida (ma’nosida emas, albatta) o‘xshashlik bor, bunday frazemalar tilshunoslikda parafrazemalar deb nomlanadi. (12, 142 - b). 86-§.o‘zbek tili frazemalari tarixan ikki qatlamga ajratilishi mumkin: o‘z qatlam frazemalari va o‘zlashgan qatlam frazemalari. 1.o‘z qatlam frazemalari o‘zbek tilining o‘ziniki bo‘lgan yoki umumturkiy manbaga mansub frazemalardir. Bunday frazemalar asosida bevosita o‘zbek xalqi (yoki turkiy xalqlar) hayotiga xos voqelik va shunga suyangan obraz yotadi: ikki ko‘zi to‘rt bo‘lmoq (varianti: ko‘zi to‘rt bo‘lmoq )-ma’nosi: "intizor bo‘lmoq"; bel bog‘lamoq (varianti: bel(i)ni bog‘lamoq )-ma’nosi: "shaylanmoq", "otlanmoq"; 2.o‘zlashgan qatlam frazemalari - o‘zbek tiliga boshqa tillardan o‘tib, o‘zlashib qolgan frazemalar. Bunday frazemalarning aksariyati kal ь ka usulida o‘zlashtirilgandir: pashshaga ozor bermaslik (ruscha muxi ne obidet ь frazemasining kal ь kasi)-ma’nosi: "beozor"; pashshadan fil yasamoq (ruscha iz muxi delat ь slona frazemasining ijodiy kal ь kasi)- ma’nosi: "bo‘rttirib yubormoq", "oshirib yubormoq", "mubolag‘a qilmoq". Boshqa tillardan frazemalarning o‘zicha (o‘zgarishsiz) o‘zlashtirilishi o‘zbek tilida juda kam uchraydi: dardi bedavo (tojik tilidan); sukut- alomati rizo (tojik tilidan) kabi. 87-§.Frazemalarning ishlatilish doirasiga ko‘ra tavsifi. o‘zbek tili frazemalarining ishlatilish doirasi chegaralanmagan va chegaralangan bo‘lishi mumkin. 1.Ishlatilish doirasi chegaralanmagan frazemalar millat vakillarining barchasi uchun umumiydir, ular barchaning nutqida bir xil darajada qo‘llanadi, barchaga tushunarli bo‘ladi: ikki gapning birida, ko‘ngliga qil sig‘maydi, ter to‘kmoq, g‘azabi kelmoq kabilar shular jumlasidandir. 2.Ishlatilish doirasi chegaralangan frazemalar, asosan, muayyan dialekt yoki sheva birligi bo‘lib, umumtil va adabiy til doiralarida qo‘llanmaydi. Masalan, qipchoq lahjasi shevalarida qo‘lini moylab kelmoq (ma’nosi: "xohlamay, loqayd ishlamoq"), ayroni achimas (ma’nosi: "loqayd", "beparvo"), jiydaning ostidan o‘tmoq (ma’nosi: "esini yo‘qotmoq", "miyasi aynimoq"), qulog‘i ostida qolmoq (ma’nosi: "o‘lmoq", "vafot etmoq") frazemalari uchraydi. 1 Ba’zan, umumtil frazemalarining u yoki bu shevadagi varianti (ko‘rinishi) ham uchraydi: qo‘yniga qo‘l solib ko‘rmoq (umumtil frazemasi)- ichiga qo‘l solib ko‘rmoq (dialektal variant), chillaki chillakini 1 1 Бу µа³да ³аранг: Данияров Х. Опыт изучения диалектов в сравнении с узбекским литературным языком.-Ташкент: "ФАН", 1975,стр.214-215. ko‘rib chumak uradi (umumtil frazema)- chilgi chilgini ko‘rib chumak uradi (dialektal variant) kabi. 88-§.Ishlatilishi kasb-hunarga ko‘ra chegaralanish frazemalarga xos emas, ammo frazemalarning kelib chiqishi va shakllanishida ijtimoiy mehnatning u yoki bu turi nolisoniy omil sifatida ishtirok etganligi shubhasiz: ko‘pchilik frazemalar ijtimoiy mehnat bilan bog‘liq voqeliklarga tayangan holda yuzaga kelgan. Masalan: arpasini xom o‘rmoq (dehqonchilikka tayanilgan), astar-avrasini ag‘darmoq (tikuvchilikka tayanilgan), bo‘zchining mokisiday (to‘quvchilikka tayanilgan), temirni qizig‘ida bosmoq (temirchilikka tayanilgan), misi chiqmoq (zargarlikka tayanilgan) kabi. 89-§. Zamoniylik belgisiga ko‘ra frazemalarning turlari. 1.Istorizm-frazemalar o‘tmish voqeligiga xos iboralardir: qo‘sh qilich bir qinga sig‘mas (DLT, I,340), taqdirga tan bermoq kabi. Istorizm- frazemalar tilda juda kamdir. 2.Arxaizm-frazemalar - hozirgi tilda leksik yoki frazeologik sinonimi bor bo‘lgan eskirgan frazemalar. Masalan: tengri rahmatig‘a bormoq (arxaizm-frazema) – dunyodan o‘tmoq, vafot etmoq, ko‘z yummoq, o‘lmoq (yuqoridagi arxaizm-frazemaning hozirgi tilda qo‘llanayotgan sinonimlari); daqyonusdan qolgan, varianti: doqiyunusdan qolgan (arxaizm-frazema)- almisoqdan qolgan, eski, qadimgi (yuqoridagi arxaizm-frazemaning hozirgi tilda qo‘llanayotgan sinonimlari) kabi. 3.Neologizm-frazemalar – yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotmagan iboralar. Masalan: tomi ketgan (ma’nosi: "aqldan ozgan", "esi past"), yangi o‘zbeklar (ma’nosi: "hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida yuzaga kelgan yangi ishbilarmonlar") kabi. Leksikografiya . Tilshunoslikning lug‘at tuzish masalalarini ilmiy tadqiq qiluvchi va lug‘at tuzish bilan shug‘ullanuvchi sohasi leksikografiya (gr. lexikos – so‘z, so‘zga oid va grapho – yozaman) yoki lug‘atchilik deyiladi. Maqsad va vazifasiga ko‘ra leksikografiya ikkiga bo‘linadi: a) ilmiy leksikografiya lug‘atchilikning nazariy masalasi bilan shug‘ullanadi; b) amaliy leksikografiya bevosita lug‘at tuzish ishi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Leksikografiya muhim ijtimoiy vazifani bajaradi. Bular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: 1) ona tilini va boshqa tillarni o‘rgatish; 2) ona tilini tasvirlash va me’yorlashtirish; 3) tillararo munosabatlarni ta’minlash; 1) til leksikasini ilmiy tekshirish va talqin qilish. Lug ‘ at maqsadi va mo ‘ ljaliga ko ‘ ra ikkiga bo ‘ linadi : 1) umumiy lug‘at; 2) maxsus lug‘at. Umumiy lug‘at keng o‘quvchilar ommasiga, maxsus lug‘at esa tor doiradagi kishilar – alohida soha mutaxassisiga mo‘ljallangan bo‘ladi. Har ikkala tur lug‘at ham o‘z o‘rnida yana ikkiga bo‘linadi: 1) ensiklopedik lug‘at; 2) filologik lug‘at. Demak, lug‘atni umumiy ensiklopedik lug‘at va maxsus ensiklopedik lug‘at, umumiy filologik lug‘at va maxsus filologik lug‘atga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq va qulay. Umumiy ensiklopedik lug‘at (UEL). Ma’lumki, UEL alfavit tartibida bo‘lib, ularda so‘z emas, balki shu so‘zdan anglashilgan tushunchalar uchun asos bo‘lgan narsa, tarixiy voqea, tabiiy va ijtimoiy hodisalar, shaxslar, geografik nomlar haqida ma’lumot beriladi va lug‘at maqolasi lug‘at yozilgan tilni tushunuvchi keng o‘quvchilar ommasiga mo‘ljallangan bo‘ladi. «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi» ana shunday lug‘atlardan biri. Unda shunday deyiladi: «O‘zME (O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi) universal ensiklopediya bo‘lganligi uchun fan-texnika va madaniyatning barcha sohalariga oid ma’lumotlar muxtasar tarzda ifodalanib, u insoniyat sivilizatsiyasining muhim yutuqlari haqidagi bilimlar majmuidan iboratdir». Prezident I.Karimov O‘zME ga yozgan so‘zboshisida «Ensiklopediyamiz o‘zining ilmiy jihatdan chuqur, ayni vaqtda ommabopligi bilan keng kitobxonlar orasida obro‘-e’tibor topib, jahonning nufuzli qomuslari qatoridan munosib o‘rin olishiga ishonchim komil» deb, uning funksiyasini alohida ta’kidlaydi. Maxsus ensiklopedik lug‘at (MEL). Fan-texnika, san’at va madaniyatning ma’lum bir sohasiga oid tushunchalarni shu soha qiziquvchilari va mutaxassislari uchun mo‘ljallab tavsiflaydi. Bunday lug‘at sifatida soha ensiklopedik lug‘atlari – «Meditsina ensiklopediyasi», «Fizicheskiy ensiklopedicheskiy slovar ь », «Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar» kabilarni misol qilib keltirish mumkin. UELdan farqli ravishda MEL tor sohaga doir tushunchani keng va batafsil sharhlaydi. Masalan, rus tilida yaratilgan «Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar ь »da shunday deyiladi: «Bu lug‘at turli ixtisosliklardagi filolog-tilshunoslar va ilmiy xodimlarning keng doirasiga, shuningdek, tilshunoslik bilan yaqin bo‘lgan soha vakillari psixologlar, mantiqshunoslar, filosoflar, etnograf va adabiyotshunoslarga mo‘ljallangan». Quyida «Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar ь »dan namuna keltiramiz (bunday lug‘at o‘zbek tilida yaratilmagani uchun olingan maqolaning tarjimasi berildi). « AKKOMODATSIYA (lat. accomodatio — moslashish) tovushning kombinator o‘zgarishidan biri: qo‘shni undosh va unlining qisman moslashuvi. Akkomodatsiya shunday hodisaki, keyingi tovushning ekskursiyasi (artikulatsiyasining boshlanishi) oldingi tovushning rekursiya (artikulatsiyasining tugashi)ga moslashadi (progressiv akkomadatsiya) yoki oldingi tovushning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiyasiga moslashadi. Ayrim tillarga unlining undoshga moslashishi xosdir, masalan, rus tilida a, o, u unlilari yumshoq undoshdan keyin til oldi unlilariga aylanadi (ularning artikulyatsiyasi ekskursiyaga intilgan). Qiyoslang: «mat» – «myat», «mol» – «myol», «luk» – «lyuk». Boshqa tillarda esa undoshning unliga akkomodatsiyasi kuzatiladi, masalan, fors tilida til oldi unlisidan oldin kelgan undosh tanglaylashadi» (22-bet). Ko‘rinadiki, maxsus ensiklopedik lug‘at soha mutaxassislari uchungina zarur bo‘lgan tushunchani ana shu soha ilmiy uslubiga xos ifoda bilan tasvirlaydi. Umumiy filologik lug‘at barcha soha kishilari, keng foydalanuvchilar ommasiga mo‘ljallangan izohli, imlo, orfoepik, tarjima lug‘atdir. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (O‘TIL), «Ruscha-o‘zbekcha lug‘at» (RO‘L) ana shunday lug‘atlar sirasiga kiradi. Shu boisdan O‘TILda shunday deyiladi: «Lug‘at keng o‘quvchilar ommasiga – tilshunoslar, o‘rta va oliy maktab o‘quvchilari va o‘qituvchilari, yozuvchilar, jurnalistlar, gazeta va nashriyot xodimlari va o‘zbek tiliga qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo‘ljallangan» (1-tom, 5-bet) Izohli lug‘at so‘zning ma’nosini shu tilda sharhlaydi, izohlaydi va shu ma’nosi bilan nutq tarkibida beradi. Misollar: BAQIRLAMOQ – Baqir-buqur ovoz chiqarib qattiq qaynamoq. Hamrobibi dasturxon yozdi, baqirlab qaynayotgan samovarni keltirib, qopqoqlab qo‘ydi. R.Fayziy. El mehri. YOZ – 1- yilning bahor bilan kuz orasidagi eng issiq fasli. Laylak keldi-yoz bo‘ldi. Dangasaning ishi bitmas, yoz kelsa ham qishi bitmas. 2- ko‘chma umrning eng gullagan yaxshi davri. Yozim o‘tdi, chiroyingizga to‘q bu quvnoq ko‘ngil . G‘ayratiy. Ko‘ngli yoz bo‘ldi. Ortiq sevinib, bahri dili ochildi. Negadir otashin ko‘ngli yoz bo‘lib ketdi. O‘.Umarbekov. Charos. Umumiy izohli lug‘atda lug‘aviy birlikning barcha – grammatik, uslubiy, frazeologik birlik tarkibida qatnashishi, omonimligi, qaysi tildan o‘zlashganlik belgilari ko‘rsatiladi. O‘zbek tilining bu turdagi lug‘ati birinchi marta 1981-yilda Moskvada nashr etildi. «Boy leksikografik an’analarning davomi sifatida o‘tgan asrning 50–80-yillari mobaynida o‘zbek tilshunosligida erishilgan va o‘zbek leksikografiyasini tilshunos-likning tez rivojlanib borayotgan mustaqil sohasiga aylantirgan ulkan muvaffaqiyati tufayli yuzaga kelgan» (1-tom, 5-bet). «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» o‘zbek xalqi tarixi va ma’naviyati taraqqiyotida ulkan hodisa bo‘ldi. «Lug‘atning asosiy vazifasi o‘zbek tilining so‘z boyligini to‘plash va tavsiflash bilan birga, uning me’yorini belgilab berish va mustahkamlashdan ham iboratki, unda tilning imlo, talaffuz, so‘z yasash va ishlatish me’yorlari tavsiya etildi» (1-tom, 5-bet). Demak, o‘zbek tilining ilk izohli lug‘ati o‘z oldiga qo‘yilgan o‘zbek tilining so‘z boyligini to‘plash va tavsiflash hamda uning me’yorini belgilashdan iborat tarixiy vazifasini bajardi. Biroq tilshunoslik fanining rivoji, o‘rganish manbaiga yondashuv omillari va metodologiyasining taraqqiyoti, jamiyat rivojlanishining muayyan bosqichida ijtimoiy fanlarga qo‘yiladigan yangicha talablarning yuzaga kelishi ijtimoiy ong shakllaridan bo‘lgan tilning ilmiy talqinida ham yangicha qarashlar shakllanishiga olib keladi . Leksemalarning lug‘aviy ma’nosi talqinida lison va nutqni izchil farqlash talabi har bir so‘zga xos barqaror lisoniy va o‘tkinchi nutqiy jihatni ajratishni taqozo qiladi. Nutqiy hodisa cheksizlik va rang- baranglik tabiatiga ega bo‘lganligi bois leksikografik talqinning obyekti bo‘la olmaydi. Lug‘at so‘zga xos barqaror jihatnigina qamrab olish imkoniga ega. Demak, semasiologiya sohasida amalga oshirilgan izchil substansial tadqiqotlar lug‘atni tartiblashtirishda muhim tayanch omil bo‘lib, leksikografni cheksiz nutqiy ma’nolarni tartibga keltirish, lug‘atga kiritish hamda izohlash tashvishidan xalos etadi. Bunda har bir voqelangan nutqiy lug‘aviy ma’noda qorishgan o‘zga hodisalar tajallilarini e’tibordan soqit qilish, ushbu birlik (leksema)ning mohiyatiga daxldor bo‘lgan unsurni ajratish va tavsiflash leksikografik talqinda muhim ahamiyatga ega. Imlo lug‘ati so‘zlarni amaldagi imlo qoidalariga muvofiq ravishda qanday yozish kerakligini o‘rgatadi. Demak, bunday lug‘at hammabop va amaliy tabiatga ega bo‘ladi va unga S.Ibrohimov va M.Rahmonovlarning 1956, 1964-yillarda «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan nashr etilgan, S.Ibrohimov, E.Begmatov va A.Ahmedovlarning 1976-yilda «Fan» nashriyoti tomonidan chop etilgan kirill yozuviga doir imlo lug‘atlarini kiritish mumkin. 1995-yilda Sh. Rahmatullayev va A.Hojiyev tuzgan lotin imlosidagi imlo lug‘ati «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan chop etildi. Orfoepik lug‘at da so‘zning to‘g‘ri adabiy talaffuzi ko‘rsatiladi. Bunday lug‘at birinchi marta kichik hajmda M.Sodiqova va O‘.Usmonova tomonidan «O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati» nomi bilan 1977-yilda «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan bosib chiqarildi. Maxsus filologik lug‘at tor o‘quvchilar ommasi – tilshunoslik bilan shug‘ullanuvchilar va boshqa ilmiy tadqiqotchilarga mo‘ljallangan bo‘ladi. O‘zbek tilining morfem, chastotali, ters, o‘zlashma so‘zlar, frazeologizm, sinonimlar, antonimlar, omonimlar, dialektizm, terminologik, etimologik lug‘atlar shular jumlasidan. Morfem lug‘atda leksik birlikning tarkibi – morfemik strukturasi ko‘rsatiladi. Bunday lug‘at birinchi marta A.G‘ulomov, A.N.Tixonov, R.Q.Qo‘ng‘urov tomonidan tuzilib, 1977-yilda «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan chop etilgan. Chastotali lug‘atda so‘zning qo‘llanish darajasi haqida ma’lumot beriladi. I.A.Kissen muallifligida chop etilgan «Slovar naibolee upotrebiteln ы x slov sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika» (Tashkent, 1970) lug‘ati chastotali lug‘at bo‘lib, unda ma’lum bir tanlangan matnlarda so‘zlarning qo‘llanilish chastotasi (takrorlanganlik miqdori) ko‘rsatiladi. Bunday lug‘at S.Rizayev, Z.Hamidov, N.Axmatov, N.Mamadaliyeva, R.Zohidov tomonidan alohida asarlar bo‘yicha tuzilgan. Ters lug‘atda so‘z teskari tomondan oxiridan alfavit tartibida joylashtiriladi. Bu ham lingvistik lug‘at bo‘lib, R.Qo‘ng‘urov va A.Tixonov tomonidan «Obratn ы y slovar ь uzbekskogo yaz ы ka» nomi bilan 1969- yilda Samarqandda chop etilgan. Undan namuna keltiramiz: serharajat hujjat xat-hujjat behujjat murojaat hojat muhofazat ijozat beijozat. O‘zlashma so‘zlar lug‘ati da o‘zbek tiliga boshqa tildan kirib kelgan so‘z izohlanadi. Bu tipdagi lug‘at izohli lug‘atning bir ko‘rinishi. Ular qaysi tildan o‘zlashgan so‘zlarni izohlashiga ko‘ra turlicha nomlanadi. Masalan, O.Usmon va R.Doniyorovlar tomonidan 1965-yilda nashr etilgan «Ruscha-internatsional so‘zlar izohli lug‘ati»da rus va boshqa Yevropa tillaridan kirib kelgan so‘zlar izohlangan. Frazeologik lug‘at ham maxsus lingvistik lug‘atning bir turi bo‘lib, Sh.Rahmatullayev tomonidan tuzilgan «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati» (Toshkent, 1978) bunday lug‘atning mukammal namunasidir. Undan misollar keltiramiz. « Qulog‘(i)ga chalinmoq nima kimning? Biror gapni yoki tovushni noaniq tarzda eshitmoq. o‘xshashi: qulog‘(i)ga kirmoq. Erkaklar orasidagi gap Asalbibining qulog‘iga chalingan edi. Oybek. Oltin vodiydan shabadalar. Uzoqdan traktorning guvillagan ovozi quloqqa chalindi . R.Fayziy. Cho‘lga bahor keldi (294-bet). « Qurimoq – yostig‘ini quritmoq: yostig‘i quridi: tinka-madori quridi: tinkasini quritmoq: esim qursin» (375-bet). Onomastik lug‘at o‘zbek leksikografiyasining alohida sohasiga aylandi. Bunday lug‘atda atoqli ot (onomosionim), toponim yoki antroponim izohlanadi va ular etimologik lug‘atning o‘ziga xos ko‘rinishi. Bunga T.Nafasov tomonidan tuzilgan «Janubiy O‘zbekiston toponimlarining izohli lug‘ati»ni, S.Qorayevning «Joy nomlarining izohli lug‘ati»ni misol qilib keltirish mumkin. Dialektal lug‘at o‘zbek tilining dialekt va shevalariga xos bo‘lgan leksik birliklarni qayd qiladi. Bunday lug‘at, umuman, o‘zbek tilining barcha shevalariga xos yoki ma’lum bir sheva so‘zini izohlashga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. 1971-yilda mualliflar jamoasi tomonidan «Fan» nashriyotida chop etilgan «O‘zbek xalq shevalari lug‘ati»ni bunga misol qilib keltirish mumkin. Lug‘atdan misol keltiramiz: Govara (Buxoro) beshik; Gavdo‘sha (Buxoro) xurmo; Gajdim (Nayman) chayon (62-bet). Terminologik lug‘atlar ma’lum bir sohaga tegishli so‘zni izohlaydi. Terminologik lug‘at izohli yoki tarjima ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Demak, terminologik lug‘atni bir tilli va ko‘p tilli lug‘atga bo‘lish mumkin. Quyida A.Hojiyevning «Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati» (Toshkent, «O‘qituvchi», 1985) dan namuna keltiramiz: « Kriptologiya . Maxfiy tillar, ularni tuzish qonuniyatlarini, rasshifrovka qilish usullarini o‘rganuvchi fan. Ko ‘ makchili aloqa. So‘zlar o‘rtasida ko‘makchilar vositasida yuzaga keladigan aloqa: qalam bilan yozmoq, uyga qadar yugurmoq kabi.» Tarjima lug‘atlar bir tildagi so‘z ma’nosining boshqa tilda ifodalanishi, berilishini ko‘rsatadi. Ruscha-o‘zbekcha lug‘atdan misol: RAZBOGATET Ь sov, (nesov, bogatet) boyimoq, boyib ketmoq, davlat orttirmoq. SAREVNA j. r. mn. -ven. malika, shohbekach (podshohning qizi). Tarjima lug‘ati ikki tilli yoki ko‘ptilli bo‘lib, lug‘atlarda so‘z ikkitadan ortiq tilda beriladi. Bunday lug‘atlar juda kam. Tarjima lug‘atlari qanday birliklarni ifodalashiga ko‘ra turlicha bo‘ladi: 1) leksik birliklar lug‘ati; 2) frazeologizmlar lug‘ati; 3) har ikkala birliklar lug‘ati; 4) maqollar lug‘ati. 1984-yilda Toshkentda nashr etilgan ikki tomli «Ruscha-o‘zbekcha lug‘at» leksik birliklar lug‘atidir. Frazeologik birliklar tarjima lug‘atiga M.Sodiqovaning «Ruscha- o‘zbekcha frazeologik lug‘ati» (Toshkent, 1972) namuna bo‘ladi. Undan ayrim misollar keltiramiz: Axnutь ne uspel – ko‘z ochib-yumguncha, bir zumda: og‘iz ochib bir narsa deguncha: bir og‘iz ham gap aytolmay qoldi (14-bet). Bez zadnix nog – s.t. juda charchab holdan toygan, sulayib qolish (82-bet). O‘zbek lug‘atchiligi axborot texnologiyalari asosida rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ymoqda. o‘zbek lug‘atchiligi tarixidan qisqacha ma’lumot 97-§.o‘zbek lug‘atchiligi tarixi, aslida, eski turkiy til lug‘atchiligi va arab tili lug‘atchiligi tarixi bilan uzviy bog‘liqdir: "Devonu lug‘otit turk" (1073-1074y.), "Muqaddimatul adab" (1137y.), "Kitob ul-idrok li lisanul atrak" (1312y.), "Attuhfatuz zakiyatu fil lug‘atit turkiya" (XIII asr) kabi asarlar arab tilida va arab tilshunosligi an’analarida yozilgan bo‘lsa-da, ularning barchasida qadimgi turkiy til va eski turkiy til lug‘ati o‘z ifodasini topgan. "Devonu lug‘otit turk" (1073-1074y.)-Mahmud Koshg‘ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari. Unda Markaziy Osiyodan qora dengiz bo‘ylarigacha cho‘zilgan hududda yashovchi turkiy urug‘lar, qabilalar, elatlar, ularning tillari haqida ma’lumot beriladi. Xalq og‘zaki ijodidan namunalar keltiriladi. Lug‘atning bizgacha bitta qo‘lyozmasi etib kelgan. Bu qo‘l yozma, kotibning ta’kidlashicha, Mahmud Koshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozilgan nusxadan ko‘chirilgan bo‘lib, 1914 yilda Turkiyaning Diyorbakr shahridan topilgan. U Istanbulda saqlanmoqda. "Devonu lug‘otit turk" arab tilidan nemis, usmonli turk va o‘zbek tillariga tarjima qilingan 1 "Muqaddimatul adab" (1137y.)-Mahmud az-Zamaxshariyning Xorazmshoh Alouddavla Abulmuzaffar Otsizga bag‘ishlab yozgan asari. Bu asar besh qismdan iborat bo‘lib, ularda otlar, fe’llar, bog‘lovchilar, ot o‘zgartishlari va fe’l o‘zgartishlari haqida bahs yuritiladi. Arabcha so‘zlarning ostida forscha, ba’zilarida turkiy, hatto mo‘g‘ulcha tarjimalari berilgan. Asar 1706 yilda Xo‘ja Ishoq Afandi tomonidan usmonli turk tiliga, keyinchalik fransuz va nemis tillariga ham tarjima qilinib, Parij, Leypsig, Vena, Leyden, qozon shaharlarida, Norvegiya, Misr va hindistonda bir necha marta nashr etilgan. 1 Manbalarda ta’kidlanishicha, "Muqaddimatul adab"ning chig‘atoy tilidagi tarjimasi az-Zamaxshariyning o‘zi tomonidan amalga oshirilgan. «Attuhfatuz zakiyatu fil lug‘atit turkiya» («Turkiy til haqida noyob tuhfa», XIII asrning oxirida yozilgan).-Muallifi noma’lum. Bizgacha bu 1 1 Бу µа³да ³аранг: Маµмуд Кош²арий. Девону лу²отит турк. 1-том. Таржимон-С.Муталлибов. –Тошкент; ¤збекистон Фанлар академияси нашриёти, 1960, 37-38-б. 1 1 Бу µа³да ³аранг: Маънавият юлдузлари.-Тошкент: Абдулла £одирий номидаги хал³ мероси нашриёти, 1999, 122-б. asarning bitta nusxasi etib kelgan, u Turkiyadagi shaxsiy kutubxonalardan birida saqlanadi. Lug‘at arab tilida yozilgan, uni turkshunos Besim Atalay turkcha izohlar bilan nashr ettirgan. Lug‘atda qipchoq o‘zbeklari tili tavsiflangan. U 1968 yilda taniqli tilshunos Solih Mutallibov tarjimasida o‘zbek tilida nashr ettirilgan. «Kitob ul-idrok li Lison il-atrok» («Turkiy tillarni bilish kitobi», 1312y.)- Abu hayyan Andalusiyning turkiy tillarning leksikasi va grammatikasiga oid asari. Unda o‘z davrining turkiy lahja va shevalari haqida ma’lumot berilgan. «Kitobu bulg‘atul mushtaqori lug‘atit turk val qifchoq» («Turk va qipchoq tilini bilishni istaganlar uchun qo‘llanma», XIVasr)-Jamoliddin Abu Muhammad Abdulahad Turkiy tomonidan yaratilgan lug‘at. Asarning arabcha matni qora, turk so‘zlari esa qizil siyohda yozilgan. Lug‘atning leksikografik materiali 4 bo‘limga ajratilgan: 1) xudo va osmon, unga bo‘ysunuvchi jami mavjudotlar haqida; 2) er, uning usti va ostida bor bo‘lgan narsalar haqida; 3) ravishdoshlar; 4) fe’llar. Bu asar turkiy tillar tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Uning qo‘lyozmasi Parij milliy kutubxonasida saqlanadi. 98-§.o‘zbek lug‘atchiligi tarixining chig‘atoy (eski o‘zbek tili) davri. o‘zbek lug‘atchiligi tarixida chig‘atoy tili deb nomlangan eski o‘zbek adabiy tili davri (XIV-XIX asrlar) alohida o‘rin tutadi. XV-XVI asrlardan boshlab Alisher Navoiy ijodiga qiziqishning ortib borishi qator lug‘atlarning yaratilishiga olib keladi. quyida shulardan ayrimlari haqida qisqacha ma’lumot beriladi: «Badoeul lug‘at». Bu lug‘at XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Sulton husaynning topshirig‘iga binoan hirotlik Tole hiraviy tomonidan tuzilgan. U «o‘zbekcha-forscha lug‘at» harakterida bo‘lib, mingga yaqin so‘z va iborani o‘z ichiga oladi. Lug‘atda ta’kidlanishicha, unda Alisher Navoiy she’riyati tilini izohlash maqsad qilingan. Lug‘at qo‘lyozmasi Sankt-Peterburgdagi M.E.Saltikov-SHchedrin nomli kutubxonada saqlanmoqda. U 1961 yilda prof.A.K.Borovkov tomonidan maxsus sharhlar bilan rus tilida nashr qilingan. 1 Abushqa (XVI asr)- chig‘atoycha-turkcha izohli lug‘at. Muallifi noma’lum. A b u sh q a so‘ziga izoh bilan boshlanganligi uchun, lug‘at shu so‘z bilan nomlana boshlangan. Bu so‘z eski o‘zbek tilida keksa, qari, nuroniy chol ma’nolariga ega bo‘lgan. Lug‘at Alisher Navoiy asarlari leksikasini izohlashga asoslangan, ammo unda Navoiy zamondoshlari asarlaridan ham misollar keltirilgan. Abushqa 1862 yilda vengr sharqshunosi G.Vamberi tomonidan vengr tilida, keyin esa rus sharqshunosi V.V.Vel ь yaminov-Zernov tomonidan 1868 yilda nashr ettirilgan. «Lug‘ati turki»-chig‘atoycha-forscha lug‘at. (Tuzuvchi – Fazlullaxon). Bu lug‘at XVII asrning ikkinchi yarmida tuzilgan bo‘lib, 1825 yilda Kal ь kuttada nashr etilgan. Unda eski o‘zbek tilining lug‘ati va grammatikasiga oid ma’lumotlar bor. 2 1 1 £аранг: А.К.Боровков. «Бада`и` ал-лугат». Словарь Тали` Имани Гератского к сочинениям Алишера Навои.-Москва: Изд-во Восточной литературы, 1961 2 2 Бу µа³да ³аранг: Г.Абдураµмонов, Ш.Шукуров. ¤збек тилининг тарихий грамматикаси.-Тошкент: «¤³итувчи», 1973,8- б. «Kelurnoma»-chig‘atoycha-forscha lug‘at. (Tuzuvchi-Muhammad YOqub CHingiy). U XVII asrning oxirida yozilgan. Lug‘at 15 bobdan iborat, shundan 14 bobida o‘zbek tili fe’llari alifbo tartibida berilgan; 15-bobi 9 qismdan tarkib topgan, har bir qism alohida mavzuga bag‘ishlangan: 1-qismda kosmografiyaga oid so‘z va atamalar, 2- qismda geografiyaga oid so‘zlar, 3-qismda hayvon nomlari, 4- qismda ovchi qushlar va uy parrandalari nomlari, 5-qismda insonning ichki va tashqi a’zolari nomlari, 6-qismda ota-ona, qarindosh nomlari, 7-qismda harbiy terminlar, 8-qismda sonlar, 9-qismda esa grammatik shakllar berilgan. Lug‘atning qo‘lyozma nusxalaridan biri o‘zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi SHarqshunoslik institutida, ikkinchisi London muzeyida saqlanadi. 3 «Sanglah»-Mahdixon Muhammad Nizomiddin Muhammad hodiy al-husayniyning chig‘atoycha-forscha lug‘ati. U 1760 yilda yozib tugatilgan. Uning "Xulosai Abbosiy"deb nomlangan qisqartirilgan varianti ham bor. Lug‘at 6 ta mabna (bob)dan tarkib topgan. Ularda fe’llar, fe’l qo‘shimchalari, unlilar uyg‘unlashuvi, kishilik va ko‘rsatish olmoshlari, kelishik qo‘shimchalari, so‘roq olmoshlari, sifatlarning qiyosiy darajalari, so‘z yasalish modellari, qo‘shma fe’llar, frazeologizmlar, fonetikaga oid kuzatuvlar, imlo, turkiy va fors tillari o‘rtasidagi aloqalar haqida ma’lumot beriladi. 3 3 Лу²ат µа³ида ³аранг: Зуфаров С. Келурнома. //«¤збек тили в адабиёти масалалари», 1961, №3; Кариев Ш.О. О труде Мухамеда Якуба Чинги «Келурнаме».//«Общественные науки в Узбекистане», 1966, №9 Lug‘atning materiali Alisher Navoiyning 12 ta she’riy va 9ta nasriy asari tiliga asoslangan, ammo unda Bobur, Fuzuliy, husayin Mirza, Lutfiy, Sa’didin Safoyi, Rumiy, Ali Usmon asarlari tilidan foydalanilgan o‘rinlar ham bor. Asarda muallif yoshligidan Alisher Navoiy she’rlarini o‘qishga juda qiziqqanligini, shu bois buyuk so‘z sultoni Alisher Navoiy asarlari tilini tushunib olishga yordam beradigan kitob yozishni maqsad qilganini aytadi. "Sanglah"ning bir necha qo‘l yozmalari bizgacha etib kelgan, ular Londondagi Britaniya muzeyida, Stanbuldagi Sulaymoniya kutubxonasida va Kal ь kuttadagi kutubxonada saqlanadi. 1 "Lug‘ati chig‘atoy va turki usmoniy"- SHayx Sulaymon Buxoriyning 1882 yilda Stanbulda nashr etilgan ikki jildli lug‘ati (ikkinchi jildi topilmagan). Lug‘atning birinchi jildida 8 mingga yaqin so‘zning ma’nolari o‘zbek tili shevalari, Alisher Navoiy, Lutfiy, Ogahiy kabi shoirlarning asarlari tili, qo‘shiq, lapar, maqol, matallardan olingan namunalar asosida ifodalangan. 99-·.XIX asrning ikkinchi yarmida o‘zbekistonda lug‘atchilik. XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olinadi, natijada rus ma’murlari va harbiylari faoliyatida mahalliy xalqlarning tilini o‘rganish ehtiyoji yuzaga keladi, bu hol bir qator 1 1 Бу µа³да ³аранг: К.Мухитдинов. "Санглах" Мирзы Мухаммеда Мехдихана (исследование, комментарии, перевод и транскрипция. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук.-Тошкент, 1971.) "Ruscha-sartcha" va "Sartcha-ruscha" lug‘atlarning yaratilishiga sabab bo‘ladi. quyidagilar shular jumlasidandir: V.Nalivkin va M.Nalivkina. Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar ь ob щ eupotrebitel ь n ы x slov s prilojeniem kratkoy grammatiki. Po narechiyam namanganskogo uezda.-Kazan ь , v universitetskoy tipografii, 1884. A.V.Starchevskiy.Perevodchik s russkogo yaz ы ka na sartovskiy. (Izdano pri posobii Voennogo-uchenogo Komiteta Glavnogo SHtaba). – S.-Peterburg, Tipografiya i Litografiya A. Transhelya, Stremyannaya, №12, 1886. V.Nalivkin.Rukovodstvo k prakticheskomu izucheniyu sartovskogo yaz ы ka. Vtoroe izdanie.-Tashkent, tipografiya Turkestanskogo tovari щ estva pechatnogo dela, 1897. Kiyas-Bekov. Slovar ь i elementarnaya grammatika sartovskogo yaz ы ka.-Tashkent, 1907. L.Afanas ь ev. Slovar ь sartovskix slov s glavneyshimi grammaticheskimi pravilami.-Skobelev, 1908. S.A.Lapin.Karmann ы y russko-sartovskiy slovar ь s prilojeniem kratkoy grammatiki uzbekskogo-russkogo yaz ы ka, izd.1, -Samarkand, 1914. M. Preobrajenskiy. Karmann ы y russko-sartovskiy slovar ь . Izdanie Knigotorgovsa A.A.Kupriyanova. Izdanie 2-e znachitel ь no dopolnennoe.-Tashkent. Tipo-lit. «Turk Kur ь er», 1917. 100-§.XX asrning 30-yillarida lug‘atchilik. XX asrning 30- yillaridan so‘ng o‘zbekistonda lug‘atchillikka yana-da ko‘proq e’tibor berildi: o‘rta va Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik va qo‘llanmalarning yaratilishi, o‘zbekiston Xalqq Komissarligi qoshida Fanlar Komitetining ish boshlaganligi turli fanlar bo‘yicha bir tilli va ikki tillli terminologik lug‘atlarning yaratilishini taqozo qildi, natijada Fanlar Komiteti huzurida Terminologiya qqo‘mitasi tashkil etildi va shu qo‘mita boshchiligida turli fanlar bo‘yicha qator lug‘atlar yaratildi.: «Ruscha- o‘zbekcha matematika terminlari so‘zligi», 1933 (T.N.qori-Niyoziy), «Ruscha-o‘zbekcha paxtachilik terminlari so‘zligi», 1933 (N.Sayfulmulukov), «Ruscha-o‘zbekcha ma’muriy-huquqiy so‘zlik», 1933 (N.Sarimsoqov), «Paxtachillikka doir qisqacha izohli lug‘at», 1934 (S.Ibrohimov), «Ruscha-o‘zbekcha qishloq xo‘jalik terminlari lug‘ati», 1936 ((N.Sayfulmulukov), «Ruscha-o‘zbekcha botanika terminlari lug‘ati», 1936, 1939 (N.Sayfulmulukov), «Zoologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati», 1938 (T.Zohidov), «qisqacha ruscha-o‘zbekcha geografiya terminlari lug‘ati», 1940 (M.X.Bektemirov, S.M.Saydrasulov), «Ruscha-o‘zbekcha fizika terminlari lug‘ati», 1940 (K.Abdurashidov), «Ruscha-o‘zbekcha tuproqshunoslik terminlari lug‘ati», 1940 (N.V.Kimberg, M.Bahodirov), «Ruscha-o‘zbekcha geologiya terminlari lug‘ati», 1941 (M.Mirboboev, A.Sodiqov, S.Sultonov) va boshqalar shular jumlasidandir. 101-§.XX asrning 40-yillarida lug‘atchilik. Bu yillarda lotin o‘zbek yozuvidan rus grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuviga o‘tildi, shu munosabat bilan yangi yozuvda tuzilgan yana bir qator umumiy va maxsus lug‘atlar yaratildi. «o‘zbek adabiy tilining orfografik lug‘ati», 1940 (S.Ibrohimov, M.Rahmonov), «o‘zbekcha-ruscha lug‘at», 1941 (T.N.qori-Niyoziy, A.K.Borovkov), «qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at», 1942 (I.A.Kissen, K.S.Koblov), «Imlo lug‘ati», 1941,1949 (Olim Usmon) va boshqalar. 102-§. XX asrning 50-yillaridan asr oxirigacha bo‘lgan davrda o‘zbek lug‘atchiligi. Bu yillarda turli sohalarga oid terminologik lug‘atlar bilan birga «Ruscha-o‘zbekcha», «o‘zbekcha-ruscha» filologik lug‘atlar, qomusiy lug‘atlar, izohli lug‘atlar, frazeologik lug‘atlar, chastota lug‘ati, chappa lug‘at, maqol va matallar lug‘ati kabi ko‘plab leksikografik asarlar yaratildi (bu davr lug‘atlaridan namunalar darslikning «Leksikografiya haqida ma’lumot» bo‘limidagi tegishli paragraflarda keltirilgan). ADABIYOTLAR Asosiy adabiyotlar 1. Jamolxonov N. Hozirgi o‘zbek tili. 1-qism. –T.: O‘qituvchi, 2005. 2. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: Fan va texnologiya, 2010. Qo‘shimcha adabiyotlar 3. Rahimov S., B.Umurqulov. Hozirgi o‘zbek tili. –T.: O‘qituvchi, 2003. 4. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili I-II qism. –T., 2004. 5. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Buxoro, 1999. 6. Qudratov T., Nafasov T. Lingvistik tahlil. –T.: O‘qituvchi, 1981. 7. Qo‘chqortoev I. So‘z ma’nosi va uning valentligi. – T.: Fan, 1977. 8. Mirtojiev M.M. O‘zbek tili semasiologiyasi. –T.: Mumtoz so‘z, 2010. 9. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. –T.: O‘qituvchi, 1993. 10. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –T.: O‘qituvchi, 1995. 11. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnallari. –T., 1990-2015. 12. “Til va adabiyot ta’limi” jurnallari. –T., 1990-2015.

O ‘ ZBEK TILIDA BA RQA ROR BIRIKMA LA R. O‘ZBEK LEKSIKOGRA FIY A SI. Reja: 1.Frazeologiya. 2.Frazeologizmning semantik strukturasi. 3.Frazeologizmlarda semantik munosabat . 4.Frazeologik antonimiya. 5.Frazeologik omonimiya. 6 .Leksikografiya . 7 . O‘zbek lug‘atchiligi tarixidan qisqacha ma’lumot

Frazeologiya. Frazeologiya (gr. phrasis – “ifoda”, logos – “ta’limot”) atamasi ikki ma’noda ishlatiladi: 1) til frazeologik tarkibini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi; 2) shu tilning frazeologizmi majmui. Frazeologiyaning o‘rganish predmeti frazeologizmning tabiati va substansional xususiyatlari hamda ularning nutqda amal qilish qonuniyatidir. Frazeologizm til hodisasi sifatida lison va nutqqa daxldor birlikdir. Birdan ortiq mustaqil leksema ko‘rinishining birikuvidan tashkil topib, obrazli ma’noviy tabiatga ega bo‘lgan lisoniy birlik frazeologizm deyiladi: tepa sochi tikka bo‘ldi, sirkasi suv ko‘tarmaydi, o‘takasi yorildi, do‘ppisi yarimta, ikki gapning birida, boshga ko‘tarmoq va boshqa. Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg‘un birikma, barqaror birikma, frazeologik birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologiya leksikologiya bo‘limining tarkibiy qismidir. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko‘ra qo‘shma leksema, so‘z birikmasi va gapga o‘xshaydi. Biroq ular ko‘proq qo‘shma leksema kabi til jamiyati ongida tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda, frazeologizm lisonda barcha lisoniy birliklarga xos bo‘lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida namoyon bo‘ladi. Frazeologizm lug‘aviy birlik bo‘lganligidan u nutq jarayonida gap tarkibida bir mustaqil so‘z kabi harakat qiladi – bir gap bo‘lagi yoki kengaytiruvchi sifatida keladi: 1. Madamin bo‘yniga qo‘yilgan aybnomadan tamom hovuridan tushdi . (P.Tur.) 2 . Stol yoniga kelguncha uning boshi aylanib ketdi. (S.Zun .) 3 . Qosh qo ‘ yaman deb ko ‘ z chiqaradigan bunday hodisalar hali ham onda-sonda ro‘y berib turibdi. 4 .

Kavushini to ‘ g ‘ rilab qo ‘ yish kerak. ( As.Mux.) 1- va 2-gaplarda frazeologizmlar gap markazi – kesim mavqeyida, 3-gapda so‘z kengaytiruvchisi aniqlovchi va 4-gapda butun bir egasiz gap vazifasida kelgan. Frazeologizm tashqi ko‘rinishi jihatidan so‘z birikmasi yoki gap ko‘rinishida bo‘ladi. So‘z birikmasi ko‘rinishidagi frazeologizm: ko‘ngli bo‘sh, enka-tinkasini chiqarmoq, jig‘iga tegmoq, bel bog‘lamoq, kir izlamoq, terisiga sig‘may ketmoq va h. Gap tipidagi frazeologizm «gap kengaytiruvchisi+kesim» qolipi mahsuli: istarasi issiq, ichi qora, labi- labiga tegmaydi, ko‘ngli ochiq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq, kapalagi uchib ketdi, po‘konidan el o‘tmagan, tepa sochi tikka bo‘lmoq va h.k. Ayrim leksik birliklar frazeologizmning tadrijiy taraqqiyoti mahsulidir: dardisar, toshbag‘ir, boshog‘riq. Demak, leksema hosil bo‘lish manbalaridan biri – frazeologizm. Frazeologizm, asosan, belgi va harakat ifodalaydi. Demak, ular grammatik jihatdan belgi yoki harakat bildiruvchi so‘z turkumiga mansub. Fe’l turkumiga mansub frazeologizmlar: me’dasiga tegmoq, yaxshi ko‘rmoq, holdan toymoq, sabr kosasi to‘lmoq, tepa sochi tikka bo‘lmoq, og‘ziga talqon solmoq, podadan oldin chang chiqarmoq. Sifat turkumiga mansub frazeologizm: ko‘ngli bo‘sh, rangi sovuq, yuragi toza, avzoyi bejo, dili siyoh, kayfi buzuq. Ravish turkumiga mansub frazeologizm: ipidan-ignasigacha, ikki dunyoda ham, miridan-sirigacha, ha-hu deguncha.

So‘z – gaplarga mansub frazeologizm: turgan gap, shunga qaramay, katta gap. Frazeologizmlar tilshunosligimizda muayyan so‘z turkumi bo‘yicha tasnif qilinmagan va grammatik xususiyati yetarli darajada o‘rganilmagan. Frazeologizm leksik birlik kabi qo‘llanish darajasi nuqtayi nazaridan ham tasnif qilinadi. Bunga ko‘ra umumiste’mol frazeologizmi ( holdan toymoq, shunga qaramay, ro‘yobga chiqmoq ) va qo‘llanilishi chegaralangan frazeologizm farqlanadi. Qo‘llanilishi chegaralangan frazeologizm qo‘llanilish davri (eskirgan va zamondosh) va doirasi (dialektal, ilmiy, badiiy so‘zlashuv) bilan ham ma’lum bir tafovutlarga ega: – eskirgan frazeologizm: alifni kaltak demoq, aliflayloni bir cho‘qishda qochiradigan, dastin aliflom qilib, kallasini xam qilib, y eng silkitmoq; – dialektal frazeologizm: alag‘da bo‘lmoq (xavotir olmoq), ko‘ngli tob tashladi (ezildi), halak bo‘lmoq (ovora bo‘lmoq), qumortqisi quridi (intiq bo‘lmoq); – ilmiy frazeologizm: nazar tashlamoq, ko‘zga tashlanmoq, chambarchas bog‘lanmoq, to‘g‘ri kelmoq, imkoniyatlar doirasi, qulay qurshov; – badiiy frazeologizm: sabr-kosasi to‘lmoq, og‘zining tanobi qochmoq, og‘zidan bodi kirib, shodi chiqmoq, qildan qiyiq axtarmoq, six ham kuymasin, kabob ham, boshida yong‘oq chaqmoq;

– so‘zlashuv nutqi frazeologizmi: arpasini xom o‘rmoq, y erga urmoq, yuragi qon, ko‘zi tor, ko‘zi och, boshi ochiq . Frazeologizmning aksariyati badiiy va so‘zlashuv nutqiga xos. Frazeologizmning semantik strukturasi. Frazeologizm ikki yoqlama lisoniy birlik, shakl va mazmunning dialektik birligidan iborat. Frazeologizmning shakliy tomonini so‘z (leksema emas) tashkil qiladi. Ularning mazmuniy tomoni frazeologik ma’nodir. Frazeologik ma’no o‘ta murakkab tabiatli, leksemada bo‘lgani kabi ayrimi denotativ tabiatli bo‘lsa, boshqalari grammatik ma’noga ega, xolos. Masalan, mustaqil so‘z turkumiga kiruvchi frazeologizm: ( burgaga achchiq qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq; ko‘ngli bo‘sh; hash-pash deguncha ) denotativ ma’noga ega bo‘lsa, turgan gap, shunga qaramay kabi nomustaqil frazeologizmlar faqat grammatik vazifa bajaradi. Odatda, frazeologizmning ma’nosi bir leksema ma’nosiga teng deyiladi. Biroq hech qachon ular teng emas. Chunki frazeologizm va leksema ma’nosi teng bo‘lsa edi, unda frazeologizm ortiqcha bo‘lib qolar edi. Misol sifatida yoqasini ushlamoq frazeologizmi bilan hayron bo‘lmoq leksemasining ma’nolarini qiyoslab ko‘raylik. Mazkur frazeologizm «kutilmagan, tushunib bo‘lmaydigan narsa yoki hodisadan o‘ta darajada ta’sirlanib, taajjublanmoq» bo‘lsa, hayron bo‘lmoq leksemasi «kutilmagan, tushunib bo‘lmaydigan narsa yoki hodisadan ta’sirlanmoq» sememasiga ega. Har ikkala ma’noda ham kishi ichki ruhiy holati (denotat) aks etgan. Biroq frazeologizm ma’nosida «o‘ta darajada» va «so‘zlashuv uslubiga xos», «bo‘yoqdor» semalariga egaligi bilan «hayron bo‘lmoq» leksemasidan farqlanadi.

O'xshashlar

O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar)
O‘ZBEK ETNIK TPI
O‘ZBEK SHEVALARINING O‘RGANILISHI
O‘ZBEK TERMINOLOGIYASINING SHAKLLANISH BOSQICHLARI
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI TARAQQIYOT BOSQICHLARI