O‘ZBEK TERMINOLOGIYASINING SHAKLLANISH BOSQICHLARI Reja: 1. O‘zbek terminologiyasining shakllanish bosqichlari. 2. Qadimgi turkiy til terminologiyasi 3. Qadimgi qabilalar adabiy tili (miloddan avvalgi VII asrdan milodiy VI asrgacha bo’lgan davr). 4. Qadimgi turkiy xalqlarning adabiy tili (VI-X asrlar).

Muayyan adabiy tilning so’z boyligi o’z tarkibida maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminologik leksikani u yoki bu darajada qamrab olishi lingvistikada e’tirof etilgan voqyelik hisoblanadi. O’zbek terminologiyasi tizimi ham bundan mustasno emas. Umumiste’mol so’zlardan farqli ravishda doim maxsus tushunchalarni anglatish, ifodalash uchun xizmat qilishga yo’naltirilgan terminlar o’zbek adabiy tilining shakllanish va taraqqiy etish bosqichlari zaminida tarkib topdi va takomillashdi. O’zbek adabiy tili leksikasi qonuniyatlari negizida shakllangan terminologik leksika tarixini qadimgi turkiy til (VII-X) terminologiyasi, eski turkiy til (XI-XIV) terminologiyasi, eski o’zbek adabiy tili (XV-XX asr boshi) terminlogiyasi, sho’rolar davri o’zbek tili terminologiyasi va istiqlol davri o’zbek tili terminologiyasi tarzida davrlashtirish salkam o’n to’rt asrlik vaqt mobaynida terminlogik leksika tizimida ekstralingvistik va intralingvistik omillar negizida sodir bo’lgan jarayonlarni anglab yetish imkonini beradi 1 . Hozirgi qardosh turkiy tillar, jumladan, o’zbek tili leksik xazinasida muayyan darajada qo’llanishda davom etayotgan yoki bugun iste’moldan butunlay chiqib ketgan qadimgi turkiy tilga taalluqli leksik birliklar tarkibida terminologik leksika ham sezilarli o’rinni egallaganligi bilan xarakterlidir. Qadimgi turkiy til terminologiyasi Markaziy Osiyo va Qozog’iston hududida topilgan yozma yodgorliklar turkiy qabilalarning qadimdan o’z madaniyati va o’z adabiy tiliga ega bo’lganligidan guvohlik beradi. Turkiy xalqlarning moddiy-madaniy hayoti va yozuv tarixi haqidagi tarixiy, arxeologik ma’lumotlar turkiy tilda so’zlovchi urug’ hamda qabilalarning miloddan ilgari mavjud bo’lganligini, jamiyat bo’lib tashkil topganligini va birgalikda turmush kechirganligini ko’rsatadi. Shunga 1 Дадабоев Ҳ. – Тошкент,

qaramasdan, qadimgi turkiy til deganda ko’pchilik adabiyotlarda milodiy VII-VIII asrlarni o’z ichiga oladi, degan fikrlar bildiriladi 2 . Boshqalarida V-X asrlarni o’z ichiga qamrab olishi ta’kidlanadi 3 . Lekin Mustaqillik sharofati bilan qadimgi turkiy til davri tarixini uzaytiruvchi omillar aniqlandi. Yozuv madaniyatiga nazar tashlansa Markaziy Osiyoda yashagan qabilalar va xalqlar yagona alifbo bilan cheklanib qolgan emaslar. Chunonchi, so’g’dlar o’z tarixi mobaynida oromiy, milliy so’g’d, moniy, suryoniy yozuvlaridan foydalanganlar. Qadimgi sak tili turk-run yozuvidan foydalangan. Qadimgi Xorazmiy adabiy tili uchun xorazmiy, arab alifbolari amalda bo’lgan. Bular ba’zi ishlarda «Avesto» tili, qadimgi Xorazm tili va yozuvi, Baqtriya tili va yozuvi, so’g’d tili va yozuvi, sak (shak) tili va yozuvi degan nom bilan ataladi 4 . Sak (shak) qabilalari turk-run yozuvidan foydalangan bo’lib, u oromey yozuvi asosida shakllangan va unda 26 harf mavjud. Uning yodgorliklari 1970 yildan so’ng Qozog’istonning Issiq qo’rg’oni, Afg’onistoninng Dashti Novur, Surxandaryoning Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Andijonning Lo’mbitepa degan joylaridan topildi. Bu narsa Urxun-Enasoy yozuvining shakl va tovush birligi uning uzoq turkiy jarayonni bosib o’tganidan dalolat beradi 5 . Chunki Urxun-Enasoy atamasi turk-run yozuv yodgorliklarining mahalliy guruhinigina anglatadi. Shunday ekan, qadimgi turkiy til tarixi Markaziy Osiyo (Issiq, Dashti Naur, Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Lo’mbitepa) yodgorliklaridan boshlanadi. Bu yodgorliklar miloddan oldingi davrlarga tegishli bo’lib, u I Turk hoqonligi va undan G’arbiy turk hoqonligi ajralgan davrga oiddir. Buni arxeologik qatlamlar tasdiqlamoqda 6 . Xullas, qadimgi yodgorliklarning 2 Мухторов А., Санақулов У, Ўзбек адабий тили тарихи. –Тошкент. 1995, 26-бет. 3 Алиев А., Содиқов Қ. Ўзбек адабий тили тарихидан. –Тошкент, 1994, 48-бет. 4 Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. –Тошкент. 1996, 10-12-бетлар. 5 Ўринбоев Б. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Самарқанд. 1999, 4-6-бетлар. 6 Абдулғозиева Б., Исоқов М., Содиқов К. Янги топилган қадимги туркий битик // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1993, 18 июнь.

mahalliy guruhini anglatgan turk-run yozuvi Urxun-Enasoy tomondan G’arbga emas (bunda 38 harfiy belgi bor), balki Markaziy Osiyodan (bunda 26 harfiy belgi bor) Sharq tomonga tarqalgandir 7 . Markaziy Osiyodan topilgan yodgorliklar qadimgi turkiy til davri tarixini uzaytirishga imkon beradi. Shunga ko’ra, qadimgi turkiy til miloddan avvalgi VII asrdan milodiy X asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrni o’rganish darajasi va yodgorliklarining xususiyatlariga ko’ra, o’z navbatida, ikki davrga ajratish mumkin: a) Qadimgi qabilalar adabiy tili (miloddan avvalgi VII asrdan milodiy VI asrgacha bo’lgan davr). b) Qadimgi turkiy xalqlarning adabiy tili (VI-X asrlar). a) Qadimgi qabilalar adabiy tili haqida Qadimgi qabilalar adabiy tili miloddan avvalgi VII asrdan milodiy VI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda so’g’dlar, baqtriylar, xorazmiylar va sak (shak)lar haqida ayrim ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda saqlangan. Lekin bu manbalar kam bo’lsa-da, ular qadimgi madaniy, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy jarayonlarni o’rganishda katta ahamiyatga egadir. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yurtimizda joylashgan turli qabilalar qadimgi sharq-eroniy tillar shevalarida gapirganlar. Ularning etnik qiyofasi va tillari bir-biriga yaqin bo’lgan. Shuning uchun ham so’g’dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar qarindosh xalqlar bo’lib, bir- birlarini yaxshi tushunganlar. Qadimgi sharq-eroniy tillarni o’rganishga oid ilmiy adabiyot mavjud bo’lib, ular asosida o’sha davr tilini o’rganish mumkin. 7 Ўринбоев Б. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Самарқанд. 1999, 5-бет.

«Avesto» tili va yozuvi. «Avesto» - zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lib, shu dindagi xalqlarning shariat qonunlari majmuasidir. «Eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz «Avesto»ning yaratilganiga 3.000 yil bo’layapti, - dedi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvda. - Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hyech kim inkor eta olmaydi» 8 . «Avesto»ga qarshi hujum Aleksandr Makedonskiy davrida boshlangan bo’lib, u 12 ming qoramol terisiga yozilgan bu kitobning bir qismini kuydirtiradi. Lekin uning qolgan qismlari miloddan avvalgi III asrda kitobat qilingan. Zamonamizgacha yetib kelgan «Avesto» qismlari milodning III-VII asrlarida tahrirlangan. «Avesto» boblari «Pahlaviy» - o’rta asr alifbosida (unda 48 harfiy belgi bor) ko’chirilgan. U o’rta fors tilidan «Apastak» yoki «Asos» nomi bilan tarjima qilinadi. «Avesto» tili eroniy tillarning eng qadimgi shevalaridan biri bo’lgan qadimgi fors tiliga nisbatan ancha oldingi bosqichda miloddan avvalgi II ming yillikning oxiri I ming yillikning boshlarida paydo bo’lgan. ‘‘Avesto’‘ning qismlari yozuvsiz zamonga oid tasavvurlarni o’zida saqlagan, bular qadimgi qabilalarning og’zaki ijodidir. ‘‘Avesto’‘ning qo’shiqlari (gohlari) tabiiy kuchlarga, quyosh, yulduzlarga va afsonaviy qahramonlarga bag’ishlangan. Hozirgi Markaziy Osiyo tillarida mavjud bo’lmagan qadimgi terminlar ‘‘Avesto’‘ tilida uchraydi. Masalan, goh (qo’shiq), ashah (haq, haqiqat, qoida, qonun), zashra vayrayah (shahriyor), daina (fikrlamoq, din tanimoq), 8 Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. –Тошкент: Шарқ, 2001, 358-бет.