logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. “Milliy g’oya asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari.

“Milliy g’oya asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.3515625 KB
Ko'chirib olish
“Milliy g’oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari. REJA: 1.Insoniyat tarixida g’oya va mafkuralar namoyon bo’lishining asosiy bosqichlari. 2. Sharq va Markaziy Osiyoda g’oyalarning namoyon bo’lishi, ularning gumanistik mohiyati. 3. G’arb mamlakatlarida g’oyaviy qarashlarning takomil bosqichlari. 4. Mustaqillik – milliy g’oya fanining bosh mavzusi. Ma’naviy jasorat- millat g’oyasi va ruhining ifodasi. 1. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlari. Milliy g‘oya va mafkura fani g‘oya va mafkura timsolida o‘zining genezisiga va evolyusiyasiga egadir. Tarixiylik va mantiqiylik nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, g‘oya va mafkuralarning dastlabki kurtaklari insoniyat rivoji tarixining «mehnat taqsimoti» davrida paydo bo‘lganligini ko‘ramiz. Bu esa har bir narsaning o‘z tarixi,ya’ni tarixiy ildizlari borligidan darak beradi. Falsafiy jihatdan qaraganda «tarixiy ildiz» tushunchasini tor va keng ma’noda talqin qilish mumkin. «Tarixiy ildiz» tushunchasi keng ma’noda bugungi kunda mavjud bo‘lgan barcha narsa va hodisalarning tarixiy makon va zamonda joy olgan barcha tomonlari, tor ma’noda esa muayan sub’ektlar tomonidan bilish va o‘zgartirishga qaratilgan narsa va hodisalarning tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rnini tushuniladi. Masalan,milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlarini keng ma’noda tushunish O‘zbekiston hududida eng qadimgi odamlarning paydo bo‘lishi, urug‘ va qabilalarining kelib chiqishi, davlatchiligining shakllanishi, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishi, ilmiy va diniy bilimlardan foydalanish,falsafa,axloq,huquq va boshqa shu kabi narsa va hodisalarning bir butun tizim sifatida tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rni, tor ma’noda esa muayan olim yoki ilmiy jamoatchilik tomonidan o‘rganilayotgan g‘oya va mafkuraning tarix makon va zamonda egallagan tomoni tushuniladi. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlari deb o‘zbekning o‘zligini anglashga, ozod va obod Vatani ravnaqi yo‘lida tinmay samarali erkin mehnat qilishga, olam sirlarini kashf etib, uni insoniyat taraqqiyotiga xizmat qilishga, insoniylikni ulug‘ fazilat deb bilishga,komil fanzandlarni voyaga etkazishga,alxusus, uning butun jismoniy va ma’naviy vujudini ma’naviy jasorat ko‘rsatishga chorlaydigan asrlar mobaynida turli sinovlariga bardosh berib, tarixiy makon va zamondan abadiy joy olib ota-bobolarimizdan qolib kelayotgan moddiy va ma’naviy ashyolar tizimiga aytiladi. O‘zbek xalqining tarixiy ildizi haqida I.A.Karimov :«Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu — tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini,nasl-nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga etgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk alloma-lar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshoot-lari, shu kungacha ko‘rku fayzini, mahobatini yo‘qotmagan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dexdonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat beradi» ,- degan edi. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlariga quyidagilar kiradi. 1. Eng qadimgi odamlarning paydo bo‘lganligi va yashaganligi. O‘zbek xalqi tavallud topganining bir yarim million yil bo‘lganligi, ya’ni O‘zbekiston hududidan, aniqrog‘i Farg‘ona vodiysining Selung‘ur g‘oridan bundan bir yarim yil oldin yashagan odam ( fanda «Farg‘ona odami», «Fengantrop» deb nomlanadi) qoldiqlarining topilganligi. Bu tarixiy dalil o‘zbeklarning juda ham qadimiy xalq bo‘lganligini isbotlaydi. 2.Madaniyat va ma’naviyat ildizining qadimiyligi. O‘zbekiston hududidan milloddan avvalgi XII – VII ming yilliklarda yasalgan mehnat qurollari, Zarautsoy qoyatoshlariga chizilgan rasmlarning topilganligi o‘zbeklarning qadimiy madaniyatga ega bo‘lganligidan darak beradi. SHuning uchun ham bu xususda I.A.Karimov: « Biz xalqni nomi bilan emas,balki madaniyati,ma’naviyati orqali bilamiz,tarixning tag-tomirigacha nazar tashlaymiz » ,-degan edi. 3.Milliy davlatchilik an’analari. Mamlakatimiz hududida miloddan avvalgi VII – VI asrlarda ilk davlatlar tashkil topadi. Demak,o‘zbeklar bundan 2700 - 3000 yil oldin ilk davlat qurgan xalqlardan biri sanaladi. YUrtboshimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «... bino qanchalar baland bo‘lsa, uning poydevori ham shu qadar chuqur bo‘ladi. Biz buyuk davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, buning uchun zamonaviy siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ma’naviy imkonlarimiz bilan bir qatorda tarixiy asosimiz ham bor. 2700 yillik buyuk davlatchilik o‘tmishimiz bor». 4. Haqqoniy yozilgan tarix. Tarix haqqoniy yozilmasa, u xalqni ma’naviy jihatdan qashshoq qilib,oxir-oqibatda o‘zligidan ayiradi. O‘zligidan ayrilgan xalq esa manqurtga aylanadi. SHu sabali I.A.Karimov :« Biz yurtimizni yangi bosqichga, yangi yuksak marraga olib chiqmoqchi ekanmiz, bunda bizga yorug‘ g‘oya kerak. Bu g‘oyaning zamirida xalqimizning o‘zligini anglashi yotadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o‘zlikni anglash mumkin emas» ,- degan edi. 5. Xalqning tarixiy xotirasi. Har bir xalq o‘zining tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rnini unitmasdan, tarix saboqlaridan xulosa chiqarib, o‘tgan kunlarini xotirlab yashasa, u albatta, o‘zining tanlagan yo‘lidan ko‘zlangan ezgu maqsadlari sari adashmay, dadil qadamlar tashlab boraveradi. Bunday vazifaning uddasidan chiqish uchun esa tarixni unutmasligi zarur. Bu xususda: « Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak.Har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan savollarni o‘ziga berishi tabiiy. Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va, aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi. Tarixiy xotirasi bor inson — irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bundai odamlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyordikka o‘rgatadi, iroda-sini mustaxkamlaydi », - degan edi I.A.Karimov . O‘zbek xalqi – tarixiy xotirasi bor xalq,tarix saboqlarini unitmaydigan xalq. O‘z erki uchun kurashib kelgan xalq. 6. YOzma manbalar. O‘zbekiston hududida yozuv bundan taxminan 4-3 ming yillar oldin paydo bo‘lgan. YOzma manbalarning o‘rni haqida I.A.Karimov : « Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dexqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi. SHuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin, deb dadil ayta olaman» ,- degan edi. SHunday yozma manbalardan biri “Avesto”dir. Uning yaratilganligiga 3000 yil bo‘lgan. Bu kitob o‘lkamizda juda qadim zamonlarda buyuk davlat, ma’naviyat, madaniyat bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjat hisoblanadi. 7. Xalq og‘zaki ijodi. Xalq og‘zaki ijodi debafsonaviy qahramonlar timsolida xalqning ezgulikka intiluvchi qahramonona kurash g‘oyalarini o‘zida mujassamlashtirgan holda tarannum etuvchi og‘zaki tarzda asrlar osha tildan- tilga,dildan-dilga o‘tib xalq tomonidan kuylanib kelayotgan qo‘shiq,doston va eposlar turkumiga aytiladi . Xalq og‘zaki ijodiyotining milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish va rivojlantirishdagi tarixiy o‘rni haqida I.A.Karimov :«Ma’lumki,budunyoda har qaysi millatning o‘z afsonaviy qahramonlari, o‘zi sevib ardoqlaydigan pahlavonlari bo‘ladi. Xalqimiz azaldan o‘z vujudi, o‘z tomirida mavjud ilohiy qudratga munosib bo‘lmoqqa intilib, o‘z o‘g‘lonlarini mardlik va halollik, jasurlik ruhida, el-yurt uchun jonini ham ayamaydigan asl pahlavonlar etib tarbiyalab kelgan. SHu ma’noda, xalq og‘zaki ijodining noyob durdonasi bo‘lmish «Alpomish» dostoni millatimizning o‘zligini namoyon etadigan, avlodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan qahramonlik qo‘shig‘idir. Agarki xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bo‘lsa, «Alpomish» ana shu dostonning shoh bayti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Bu mumtoz asarda tarix to‘fonlaridan, hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, o‘zligini doimo saqlagan el-yurtimizning bag‘rikenglik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu fazilatlari o‘z ifodasini topgan. SHu bois «Alpomish» dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo‘y bo‘lishga, o‘z yurtimizni, oilamiz qo‘rg‘onini qo‘riqlashga, do‘stu yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzdan himoya qilishga o‘rgatadi », - degan edi. Bunday xalq og‘zaki ijodiyotiga “Kuntug‘mish”, ”Gurug‘li”, ”Farhod va SHirin” kabi o‘nlab eposlarni kiritish mumkin. 8. Buyuk mutafakkirlarning merosi. Bunga o‘zbek xalqining buyuk allomalari tomonidan dunyo ilm-faniga qo‘shgan bebaho hissalarini kiritish mumkin. Masalan, Muhammad Muso Xorazmiy,Ahmad Farg‘oniy,Abu Rayhon Beruniy,Ibn Sino,Mahmud Zamahshariy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy,Toshmuhammad Sarimsoqov,Habib Abdullaev,Obid Sodiqov,Sa’di Sirojiddinov kabi yuzlab olimlar tomonidan kashf qilingan – algebra,algoritm,yulduzlar jadvali,geodeziya,ehtimollar nazariyasi,er osti boyliklarini topish usuli,alkoidlar nazariyasi va boshqalar buning isboti hisoblanadi. 9. San’at va adabiyot durdonalari. O‘zbek xalqining san’at va adabiyoti shunchalik qadimiyki,shunchalik boyki,unga uncha-muncha xalq san’ati va adabiyoti tenglasholmaydi. Insonning ruhiy kamoloti tarixida musiqa san’atining o‘rni haqida I.A.Karimov :« ...bu maqsadga musiqa san’atisiz erishib bo‘lmaydi. Xalqimiz hayotida musiqa azaldan beqiyos o‘rin tutib keladi. Samarqand yaqinidagi Mo‘minobod qishlog‘idan 3 ming 300 yil muqaddam suyakdan yasalgan nay cholg‘usi topilgani ham shundan dalolat beradi. Musiqa sadolari qaysi xalq yoki millat vakili tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu, yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi », - degan edi. Bunga Alisher Navoiyning “Hamsa” she’riy asari, Abdulla Qodiriyning ”O‘tgan kunlar” romani, milliy merosimizning “SHashmaqom”, kabi musiqa to‘plami kabi minglab san’at asarlari va adabiyot durdonalarini kiritish mumkin. 10. Milliy qahramonlar hayoti,faoliyati va merosi. O‘zbek xalqining milliy qahramonlari juda ko‘p. Masalan, ularga To‘maris, SHiroq, Spitamen, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur, Etimxon, Darveshxon, Dukchi Eshon, Madaminbek, Ibrohimbek kabi xalq ozodligi uchun kurashgan qahramonlarni kiritish mumkin. Bular haqida gap ketganda Amir Temur haqida alohida to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Amir Temurning xalqimiz tarixidagi o‘rni haqida I.A.Karimov :« CHunki tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi. SHaxsan men «Temur tuzuklari»ni har gal o‘qir ekanman, xuddiki o‘zimga qandaydir ruhiy kuch-quvvat topgandek bo‘laman. O‘z ish fao-liyatimda bu kitobga takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati uchun bugun ham oziq bo‘ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga ko‘p bor ishonch hosil qilganman. Masalan, «Tajribamda ko‘rilgankim, azmi qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd kishidan yaxshiroqdir», de-gan so‘zlar bugungi kunda ham ma’naviy jihatdan naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekani barchamizga ayon. Amir Temur bobomizning bunday chuqur ma’noli hikmatlari xalqimizda qadimdan mavjud bo‘lgan «Bilagi zo‘r birni, bilimi zo‘r mingni yiqar» degan maqolga g‘oyat hamohang bo‘lib, insonni doimo akl-idrok, adolat va yuksak ma’naviyat asosida yashashga da’vat etishi bilan e’tiborlidir », - degan edi. 2. Milliy g‘oya va mafkura fanining falsafiy asoslari. Har qanday g‘oya va mafkura asos vazifasini o‘tavchi biron bir falsafiy, dunyoviy, diniy va boshqa turli ta’limotlar asosida yaratiladi. Ayni vaqtda ularning ijodkorlari esa ilm-fan yutuqlaridan nazariy asos sifatida unumli foydalanishga harakat qiladilar. Bu esa odamlarning muayan ijtimoiy-siyosiy kuchlar g‘oya va mafkurasiga bo‘lgan ishonchini yanada kuchaytiradi va uning xalqchil bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Milliy g‘oya va mafkuraning fanining falsafiy asoslari deb har qanday g‘oya va mafkuraning barcha fanlarning otasi bo‘lgan falsafa fanining ilmiy xulosalariga tayangan holda yaratilishi, shakllantirilishi va rivojlantirilishi jarayonlarining nazariy-metodologik asoslariga aytiladi. Bularga kiradi:  kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyot yo‘lini o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘ygan faylasuf mutafakkirlar tomonidan yaratilgan falsafiy ta’limotlar;  olimlar tomonidan koinot, tabiat, jamiyat rivoji sir-asrorlarini bilish uchun amalga oshirilgan dunyoviy kashfiyotlar;  har bir millatni – millat qilishga qilishga bel bog‘lagan milliy maktablar zaminida vujadga kelgan falsafiy ta’limotlar;  mustaqillik falsafasi va uning milliy va umuminsoniy tamoyillari va boshqalar. 2.1.“Avesto” milliy g‘oya va mafkura fanining falsafiy asosi sifatida. Avesto — «Hayot yo‘riqnomasi» deb atalgan kitoblar to‘plami bo‘lib xalqimizning miloddan oldingi davrdagi hayoti, dunyoqarashi, olam va odam to‘g‘risidagi tasavvur, urf-odat va ma’naviy qadriyatlari, g‘oyalari, diniy qarashlari haqida ma’lumot beruvchi asosiy yozma tarixiy manba hisoblanadi. 30 asr muqaddam yaratilgan va tarixiy voqealarni o‘zida aks ettirgan Avesto milliy g‘oyalarni asrab-avaylash, xalqni jipslashtirish, uni ma’naviy yusaklikka da’vat etish, odamlar o‘rtasida mehr-oqibat tuyg‘ularini mustahkamlash va xalq an’analarini saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etgan. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov «Avesto» kitobining 2700 yilligiga bag‘ishlangan «Ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amalni ulug‘lagan kitob» nomli ma’ruzasida ta’kidlagani kabi «Ushbu nodir kitob ayni zamonda bu qadim o‘lkada, bugun biz yashab turgan tuprokda buyuk davlat, buyuk madaniyat, buyuk ma’naviyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi bebaho tarixiy hujjat bo‘lib, ming yillar, asrlar davomida avlod-ajdodlarimiz uchun ma’naviy-ruhiy tayanch, cheksiz kuch-quvvat manbai bo‘lib kelgan». 2.2. Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” kitobi milliy g‘oya va mafkura fanining falsafiy manbai. O‘rta asr SHarq Uyg‘onish davrining buyuk allomalaridan biri Abu Nasr Forobiy o‘zining semahsul ijodi, ilm-fandagi ko‘p qirrali faoliyati, kamtarona turmush kechirganligi, doimo kamolot sari intilib yashaganligi bilan xalqning qalbidan joy olgan kamtarin inson bo‘lgan. Forobiy asrlari ichida “Fozil odamlar shahri” nomli kitobi o‘zining sermazmunligi bilan ajralib turadi. Bu asarning milliy g‘oya va mafkura fani uchun falsafiy asosligi quyidagilar bilan belgilanadi. 1. Olamning real mavjudligi va uning ijodkori borligi haqidagi ta’limoti. Forobiyning fikricha olamdagi hamma narsaning ijodkori “Birinchi mavjud”dir, uning sherigi va ziddi yo‘qdir. Bunda “ Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudod borlig‘ining birinchi sababidir. U barcha kamchilliklardan xolidir.Uning bir o‘zi bu borliqda yakkayu yagonadir...uning ziddi yo‘qdir,u olim,hakim,haq va barhayotdir”. Bu YAratganni tan olish, ya’ni olamning yaratilishi haqidagi odamlarning diniy his-tuyg‘ulariga nisbatan shakkok qilmasdan, dinning jamiyat hayotida o‘z o‘rni borligini anglash orqali ,unga chuqur hurmat bajo keltirish demakdir. 2. Insonning mukkamal zot ekanligi, unda aqlning paydo bo‘lishi va uning qudratli kuch ekanligi to‘g‘risidagi g‘oyalari. Bu xususda Forobiy:« Til va tushuncha sohibi bo‘lgan tirik zot(inson – M.N.)dan ortiqroq mukammal bo‘lgan biror zot yo‘qdir. Insonning borliqqa kelishi bilan oldin g‘izolantiruvchi(boqadigan), keyin tuyg‘u(ta’m, hid, ovoz kabi seziladigan va rang,ziyo kabi ko‘riladigan), so‘ngra amir, xayol surish,notiqa va nihoyat aql quvvati maydonga chiqadi. Aql quvvati tufayli inson go‘zal bilan xunukni bir- biridan ayira oladi,san’at bilan bilimni yaratadi»,- deb yozadi. Demak, u insonning aqlini rivojlantirish orqali, uni mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalash masalasi yangi jamiyat qurishning muhim shartlaridan biri sifatida qaragan. 3. Insonlarning baxt-saodatga erishuvlari to‘g‘risidagi qarashlarida ilgari surilgan:  har kim ilm-hikmatni desa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘lom, yaxshi axloq va odobli, so‘zining uddasidan chiqadigan, xiyonat, makr va hiyladan uzoq, bilimdon va notiq, ilmli va dono kishilarni hurmat qiladigan, ilm va ahli ilmdan mol-dunyosini ayamaydigan, barcha real, moddiy narsalar to‘g‘risidagi bilimlarni egallaydigan;  aqlli, fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r istedodga ega bo‘lib, yomon ishlardan o‘zini chetga olib yuradigan degan fikrlari falsafiy asos bo‘lib xizmat qiladi. SHu bilan bir qatorda Forobiy tomonidan ishlab chiqilgan odamning “o‘n ikki tug‘ma xislat” larga asoslangan quyidagi axloqiy qoidalari: « 1) odamdagi barcha a’zolarning mukammal rivoj topishi; 2) muhokama mulohazani tez va to‘g‘ri tushuna olishi; 3) kuchli xotira sohibi bo‘lishi; 4) zehni o‘tkir bo‘lishi; 5) so‘zlarni aniq gapirishi,fikrini ravon va ravshan ifoda etishi; 6) bilish va o‘qishdan charchamasligi; 7) ovqatlanishda ochko‘z bo‘lmasligi, qimor o‘yinlaridan jirkanishi; 8) haqiqat va haqiqat tarafdorlarini sevishi,yolg‘on va yolg‘onchilarga nafrat bilan qarashi; 9) ruhiy quvvati kuchli,insoniylik g‘ururi baland bo‘lishi; 10) dirham,dinor va shu kabi turmush buyumlaridan jirkanishi; 11) har qanday adolatsizlikka, jabr-zulm o‘tkazuvchilarga nafrat bilan qarashi; 12) adolat oldida qaysarlik qilmasligi, pastkashlik oldida lafzli bo‘lishi,qat’iyatli,jasur, qo‘rqish va ojizlikni bilmasligi»,- haqidagi axloqiy-falsafiy ta’limoti hozirgi kunda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmasdan milliy g‘oya va mafkuramizning falsafiy,axloqiy-ma’naviy asoslarini tashkil etib kelayotganligi biz uchun quvonchlidir. SHuning uchun ham Prezidentimiz I.A.Karimov :”Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asari bundan ming yilcha muqaddam yaratilganligiga qaramasdan,bugungi o‘quvchi ham bu asrdan hozirgi hayotning murakkab muammolarini hal qilishda asqatadigan muhim fikr va yo‘l- yo‘riqlarni topa oladi ”,- degan edi. 2.3. Alisher Navoiy ma’naviy merosining milliy g‘oya va mafkura fanining falsafiy manbai sifatida tutgan o‘rni va roli. Buyuk mutafakkir va ulug‘ shoir Alisher Navoiyning hayot yo‘li va u qoldirgan ma’naviy merosning milliy g‘oya va mafkura fanining shakllanishi va rivojlanishidagi o‘rnini ta’rif va tavsif qilish oson ish emas,albatta. SHunday bo‘lsada, bu ulug‘ inson qoldirgan ma’naviy merosning mingdan bir qismining milliy g‘oya va mafkura fani uchun falsafiy asos bo‘lib xizmat qilayotganligini ko‘rsatib berishni lozim topdik. 1. Adolatli podshoh g‘oyasi. Alisher Navoiyning fikricha :« Adolatli podshoh haq taoloning xaloyiqqa ko‘rsatgan marhamatidir; bunday shoh mamlakat uchun tinchlik va farovonlik sababchisidir... Odil shoh quyosh bilan bahor yomg‘iridan qora tuproqdan gullar ochadi va mamlakat xalqi boshiga oltin bilan durlar sochadi. Kambag‘al va bechora odamlar uning‘hg yaxshi, muloyim muomalasidan rohatda; zolim amaldor va mirshablar uning siyosati tig‘idan qo‘rquvda. Adolatli shoh shunday qo‘riqchiki, uning soyayi davlatida qo‘y-qo‘zilar bo‘ri xavfidan omon; yomonlarga shafqatsizligidan yo‘ldagi musofirlar yo‘l to‘sarlar vahimasidan eson. Marhamatidan maktablarda bolalar shovqin-suroni... Haybatidan yo‘llarda qaroqchilar yo‘q va xalq qo‘li o‘z moli bilan to‘lik. Zabtidan amaldorlar qalami siniq va zolimlar bayrog‘i yiqiq. G‘amxo‘rligi va faoliyatidan masjidlar jamoat bilan to‘la va madra-salar ilm ustida bahslashuvchilar bilan g‘ala-g‘ula. Qasoskor tig‘idan o‘g‘ri qo‘li el moliga etmaydi va o‘ch olishn xavfidan yo‘lto‘sarlarning qadami yo‘qliq biyobonidan nariga o‘tmaydi. Savdo qilish uchun tun bo‘yi do‘konlarda sham’ o‘chmaydi, oldi-sotdi qiluvchilar ko‘chalarda bezorilar daydishidan qo‘rqmaydi. SHomdan to sahargacha masjid xonakohlarining eshigi ochiq; xilvat-xonalar ibodat nuridan yorug‘. SHaharda ko‘chalar posboni u, dalada qo‘ylar cho‘poni u. Aholining hovli-bog‘i uning sharofatidan obod; sipohlar orzu-umidlariga etib shodon. Odil shoh sharofatidan kechalari turk ayollarining allalari tinmaydi; bolalar esa, bemalol oshig‘ini o‘ynaydi... Adolatparvar shoh xalqni rozi qilsa, xaq-taolo shohdan rozi bo‘ladi, kishilarning arzu dodini tinglaganda, bu ish yuzasidan halq oldida suroq berishni o‘ylab, iztirob chekadi» . Demak,adolatli, haqgo‘y davlat boshlig‘i mamlakatdagi tinchlik va xalq faravonligining kafolatidir. 2. Diyonatli va diyonatsiz beklar,vazirlar va boshqa mansabdorlar to‘g‘risidagi fikrlari. Ulug‘ shayx Alisher Navoiyning fikricha:«Bek (Hokim – M.N.) kambag‘al bechoralarning panohi va podshoh davlatining — xayrihohi. Bek shohga bu dunyo haqida chin so‘z deguvchi va oxirat g‘amin eguvchi, undan yomonlarnnng ko‘ngli vayron, yaxshilarning mushkuli oson. Uning ko‘nglida xalq moliga tama yo‘q: dunyo yig‘ishning xayoli yo‘q. Murodi – aholining tinch- omonligi; maqsadi – jamiyatning ravnaqi... U musulmonlarni rozi qiluvchi kishi, musulmonlar esa uni duo qiladi. Uning zoti tuzuk, shoh eshigida ham qilmishi yaxshilik. SHoh eshigi bunday beklardan xoli bo‘lmasin, davlat osmonida bundaylarning umri quyoshi zavol ko‘rmasin. Vazir so‘z» «vizr» (gunoh) so‘zidan kelib chiqqdandir . Bu hol uning tabiatiga juda mos va loyiqdir. Vazirlikni g‘oyatda o‘rniga qo‘yib bajargan Sulaymon payg‘ambarning vaziri Osaf bo‘lib, u o‘z uzugiga: «Insofli odamni xudo rahmat qilsin!» deb yozib qo‘ygan ekan. O‘sha Osaf dunyodan ketar chog‘ida insofni ham o‘zi bilan birga olib ketdi va insof gavharini noinsoflar orasida qoldirmadi. Kishi o‘zini har qayonga eldek urgani bilan, Osafni bu dunyoda qaydan topadi?! Agar, dunyo ahlidan biror zotni Osaf sifat deyiladngan bo‘lsa, ishonmangkim, Sulaymon taxti allaqachon barbod bo‘lib, Osaf ham allaqachon o‘lib ketgai. Bu zolimlar mamlakatni barbod qiluvchi, xalqning yig‘gan-terganini yo‘qotguvchilardir. Eng yaxshisi, biror kimsa bular haqida qalam tebratmagay va bu qalamdek yuzi qoralar nomini qalam tiliga keltirmagay. Dori o‘rniga zahar berib, bemorlarni o‘ldiruvchi tabiblar bularga juda o‘xshash va yaqindir. Bu ikki toifadan har biri ilondir, shoh bundaylarni er bilan yakson kilshi zarur. Bularning hammasi chayon; xaloyiqqa etkazadi ko‘p ziyon. Ular qalamining uchi - chayon nayzasi; aholi jo niga u nayzadan o‘lim dahshati. Bu nayza mazlu- mlarga qanchayin sanchilsa, u zolim vazirlarniag boshi ham ajal toshi bilan shuncha yanchiladi, deb umid qilamiz. Vijdonsiz, harom-xarishdan tortinmovchn, bediyonat sadrlar(mansabdorlar) – hech zarurati bo‘lmagan bid’atdek narsadir. Agar bu nokas ilmsiz bo‘lsa, butun qilmishi – buzuqlik, fisqu fujurdir. Uniig bazmidagi soz va kuy ohanglari ilm va taqvoga tutilgan azannng motam faryodidir. Aslida, sadr (mansabdor) – olimlarga dastyor, tlayxlarga xizmat kor, sayidlarga ko‘makchi va fuqaro xizmatiga hamisha tayyor bo‘lmog‘i kerak. Ular zulm rishtasinn uzguvchi, vaqf erlarning buzilganini tuzuvchi va ziroat-dehqonchilikni avj oldirishga sa’y-harakat ko‘rgizuvchi bo‘lmog‘n kerak». 3.Tabiblar to‘g‘risidagi g‘oyalari. Alisher Navoiy shifokorlik kasbi bilan shug‘ullanuvchilar haqida: «Tabib o‘z fanining mohir bilimdoni bo‘lishi; bemorlarga rahm-shafqat bilan muomala qilishi; asli tib ilmiga tabiati kelishmog‘i, donishmandlar so‘ziga rioya qilib, ularga ergashmog‘i; muloyim so‘z va bemor ko‘nglini ko‘taruvchi, andeshali, xushfe’l bo‘lmog‘i kerak. O‘tkir va shafqatli tabib Isoga o‘xshaydi. Isoning ishi chiqqan jonni duo bilan tanga kiritish bo‘lsa, buning ishi esa tandan chiqmoqchi bo‘lgan jonni davo bilan chiqarmaslikdir. Bunday tabibning yuzi xastalar ko‘nglida sevimlidir; so‘zi esa, bemorlar joniga yoqimlidir. Uning har bir nafasi bemorlarga davo; har qadami esa, xastalarga shifodir. Uning yuzi najot keltiruvchi Xizrni, beradigan sharbati esa tiriklik suvini eslatadi. Tabib agar, o‘z kasbida mohir bo‘lsayu, ammo o‘zi badfe’l, beparvo va ko‘pol so‘z bo‘lsa, bemorni har qancha muolaja qilganda xam, bari bir uning mizojida o‘zgarish paydo qila olmaydi. Tabobat fanidan savodsiz tabib xuddi jallodning shogirdi kabidir. U tig‘ bilan o‘ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi. SHubhasiz, jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir: zero, u gunohkorlarni o‘ldiradi, bu esa begunohlarni halok qiladi. Hech gunohkor jallod qo‘lida xor bo‘lmasin;hech bir begunoh kasalmand bunday tabibga zor bo‘lmasin »,- degan axloqiy-ma’naviy fikrni bildirgan. Hazrat mir Alisher Navoiyning jahon va turkiy xalqlar ma’naviyati xazinasiga qo‘shgan ulkan hissasi to‘g‘risida I.A.Karimov : «O‘zbek xalqi ma’naviy dunyosining shakllanishiga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsat gan ulug‘ zotlardan yana biri — bu Alisher Navo iy bobomizdir. Biz uning mo‘‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafak kuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davr ni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyo- timizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olam-da turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron-bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sev masa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir. Inson qalbining quvonchu qayg‘usini, ezgu lik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bsh-ning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega bo‘lamiz» , - degan edi. O‘zbek xalqining uzoq moziyga borib taqaluvchi tarixidan bunday dalillarni falsafiy asos sifatida ko‘plab keltirish mumkin. 3. Milliy g‘oya va mafkura fanining diniy negizlari. Milliy g‘oya va mafkura fanining diniy negizlari deb insoniyatni ezgulik sari etaklaydigan shaxs va jamiyat mafkurasining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishi uchun zamin vazifasini o‘taydigan xudoga e’tiqod qilishga asoslangan dunyoqarash, tasavvur, urf-odat va marosimlar majmuiga aytiladi. Buni quyidagilarda: 1) nsoniyatning tinch-totuv yashashi kabi eng yaxshi orzu-umidlarini ifodalovchi g‘oyalardan tashkil topgan mafkuralarning «Zabur», «Tavrot», «Injil», «Qur’oni karim» kabi ilohiy kitoblarda o‘z ifodasini topganligida; 2) diniy ta’limotlarga asoslangan mafkuralarning ba’zi bir xalqlarning taraqqiyot yo‘lini asoslab berganligida; 3) diniy va dunyoviy mafkuralar bir-birini boyitish orqali ijtimoiy taraqqiyotning yuksak bosqichga ko‘tarilishini ta’minlashi mumkinligida; 4) hozirgi kunda amaliyot falsafasi deb tan olinayotgan pragmatizm va ekzistensializm(hayot falsafasi)ning ham dunyoviy va diniy g‘oyalardan oziqlanayotganligida ko‘rish mumkin. SHuning uchun ham bu xususda I.A.Karimov : «Din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzotning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning bir tizimidir» ,- degan edi. Milliy g‘oya va mafkura fanining diniy ildizlari baqquvvatdir.CHunki u ota- bobolarimiz dini bo‘lgan – islomning insoniyatni hidoyat sari boshlovchi durdonalaridan oziqlanadi,bahra oladi .” Islom dini,- deb yozgan edi I.A.Karimov , - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham imon, ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik. U quruq aqidalar yig‘indisi emas. Ana shu ma’rifatni kishilarimiz jon-jon deb qabul qiladilar va yaxshi o‘gitlarga akmal qiladilar. Mehr – oqibatli, nomusli, oriyatli bo‘lishga, izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar .” Milliy g‘oya va mafkura fanining diniy negizlarini tashkil etuvchi islom dinining g‘oyalariga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Islom dinining muqaddas kitobi «Qur’oni karim» da bayon etilgan mangulikka daxldor fikrlar. Qur’on (arab. — o‘qimoq, qiroat qilmoq) — islom dinining muqaddas kitobi. Alloh tomonidan payg‘ambar larga tushirilgan "Zabur", "Tavrot", "Injil" kabi sa moviy kitoblardan biri. U Muhammad alayhissalomga 23 yil, ya’ni 13 yil mobaynida Makkada va 10 yil davomida Madinada nozil qilingan. Eng birinchi tushgan oyat «YArat gan Parvardigoring nomi bilan o‘qi», oyatidir. «Oyat» so‘zi arabchadan tarjima qilinganda gap, jumla «sura» esa «hissa», «hikoya» degan ma’noni anglatadi. Har bir oyat yoki suraning tushish sababi bor. Qur’on turli holatlarda, turli sabablar bilan nozil qilingan. Payg‘ambar alayhissalom hayotlik davrlarida Qur’on kitob holiga keltirilmagan. U turli qog‘oz bo‘laklari va daraxt po‘stloqdariga yozilgan holda mavjud edi. Asosiy qismi qorilar tomonidan yod olinib, og‘zaki o‘qib yurilar edi. Payg‘ambar vafotidan so‘ng, uning yo‘qolib ketish xavfi tug‘ildi. Xalifalarning uchinchisi bo‘lmish Usmonning xalifalik davrida kiyik terisiga o‘yib yozi lib, kitob holiga keltirilgan. U 114 sura va 6274 oyatdan iborat bo‘lib, har bir suraning o‘z nomi bor. Suralarning eng kattasi 286 oyatli "Baqara", ("Sigir") surasi bo‘lib, eng kichigi esa 3 oyatli "al-Kavsar", ("Jannat bulog‘i") surasidir. Har bir suraning avvaliga "Bismillahir roh manir rohim" — "Rahmli va mehribon Alloh nomi bi- lan" kalimasi bitilgan. Faqat 9- suraning, ya’ni "Tavba" surasining oldiga bu so‘zlar bitilmagan. Qur’on oyatlarida bayon etilgan ko‘pgina xulosalar bu gun ham muhim ahamiyatga ega. Ular insonlarni o‘zaro tinch lik-hamjihatlikda yashashga, adolatparvar, haqiqatgo‘y bo‘lishga chaqiradi. Barcha odamlar millati, irqi va nasa bidan qat’iy nazar Alloh oldida teng ekanliklarini ta’ kidlab, bir-birlarini kamsitish, bir-birlariga zulm qilishdan qaytaradi. 2. Islom dinining diniy ta’limot va amaliyot darajasiga ko‘tarilishiga bebaho hissa qo‘shgan buyuk allomalar Xoja Ahmad YAssaviy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Imom Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziy, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy kabi yuzlab allomalarimiz tomonidan yozilgan asarlar va ularda ilgari surilgan g‘oyaviy ta’limotlarni kiritish mumkin. Masalan, Muhammad ibn Ali Hakim at-Termiziy o‘z hikmatlarida shunday deganlar: • «Hech bir yo‘qotishdan qayg‘urish kerak emas,faqat niyatni yo‘qotishdan qayg‘urish kerak.CHunki biror xayrli ish niyatsiz durust bo‘lmaydi». • «SHaytonning bir soat ichida halok qilganini yuzta och arslon bir suruv qo‘y ichida qila olmas. Nafsning bir soat ichida odamga qiladigan vayronlik ishini esa yuzta shayton qila olmas». • «Bolalarning tuzaluvi,tarbiyasi – maktablarda;qaroqchilarning tuzaluvi,tarbiyasi – qamoqxonalarda;ayollarniki – uylarda;yoshlarniki ilmda;keksalarniki esa masjidlardadir ». Burhoniddin Marg‘inoniy «Al-Hidoya» ( «To‘g‘ri yo‘ldan olib borish») asariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, unda vaqf, savdo-sotiq, savdoda ixtiyoriy qilish sharti, molni ko‘rish ixtiyori, moldagi aybni ko‘rganda beriladigan ixtiyor, buzilgan savdo, bo‘lib o‘tgan savdoni buzish(iqola), pishmagan(salam)savdo, vasiyat, qasam, kafforat(gunohidan o‘tish), jinoyat va jazo haqida islomiy huquqiy ta’limotga asos solinganligini ko‘ramiz. Masalan,«Al-Hidoya»da tuhmat qiluvchi shaxsga nisbatan qachon, qay holatda, qay tariqa, kimlar tomonidan shar’iy(darra urish) jazo qo‘llanilishi bayon qilingan bo‘lib, tuhmatchi kishi o‘z so‘ziga to‘rtta guvoh keltira olishligi,agar keltira olmasa,uning so‘zi tuhmat deb e’tiborga olinishi hamda tuhmatga uchragan erkak yoki ayol da’vo ko‘tarib chiqishlari shart qilingan. Bu ulug‘ zotning islom dunyosidagi tarixiy o‘rni haqida I.A.Karimov : «O‘zining beqiyos salohiyati bilan buyuk ilmiy maktab yaratib,go‘zal Farg‘ona diyorini jahonga tarannum etgan islom huquqshunosligining yana bir ulkan namoyandasi Burhoniddin Marg‘ino niyning tabarruk nomini butun musulmon dunyosi yuz yillar davomida e’zozlab keladi. Bu mo‘‘ta bar allomaning SHarq olamida «Burhoniddin va milla», ya’ni «Din va millatning hujjati» de gan yuksak unvonga sazovor bo‘lgani ham buni yaqqol isbotlaydi. Marg‘inoniyning o‘lmas merosi, xususan, el lik etti kitobdan iborat «Hidoya» — «To‘g‘ri yo‘l» deb atalgan asari, mana, sakkiz asrdirki, mu sulmon mamlakatlarida eng nufuzli va mukammal huquqiy manba sifatida e’tirof etib ke linayotgani albatta bejiz emas» , - degan edi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyning eng ishonchli hadislar to‘plami – «Al-jome’ as-sahih» (Ishonarli to‘plam)bo‘lib,unda buyuk alloma tomonidan jami to‘plangan 600 ming hadisdan, faqat 7275 ta eng «sahih» hadislar bayon etilgan. Undan ba’zi bir namunalar keltiramiz. • «Hayo iymondandir». • «Uchta xislatni o‘zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo‘lgaydir: insofli va adolatli bo‘lmoq; barchaga salom bermoq; kambag‘allarga ham sadaqa berib turmoq». • «Munofiqning uchta alomati bor: so‘zlasa, yolg‘on so‘zlar; va’da qilsa,bajarmas; omonatga xiyonat qilur; urishib qolsa,kek saqlagaydir va nohaqlik qilgaydir». • «Quyidagilar qiyomat alomatlaridir: ilmning susaymog‘i; jaholatning kuchaymog‘i; zinoning avj olmog‘i; xotinlarning ko‘paymog‘i; erkaklarning ozaymog‘i, nodonlik, araqxo‘rlik ». • «Ilmning ofati unutishdir.Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoe qilishdir». • «Ey odam bolasi,tong otib ko‘z ocharkansan taning sihat,oilang tinch,bir kunlik taoming bo‘lsa bor,ortiqcha boylik istashni qo‘y!» • «Hech qachon hech kimni so‘kma!» • «YUzga ehtiyo•t bo‘linglar,yuzga urmanglar!» • «YAxshi ko‘rgan kishingni o‘rtacharoq yaxshi ko‘r,balkim bir kun kelib u yomon ko‘rganing bo‘lib qolar. YOmon ko‘rgan kishingni ham o‘rtacharoq yomon ko‘rki,bir kun kelib yaxshi ko‘rganing bo‘lib qolishi mumkin». • «Agar bir yomonlik qilsang orqasidan uni o‘chiradigan bir yaxshilik qil». • «Ilmu hunarni Hitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganinglar». • «Nonni hurmatlanglar!» • «Erkak kishining jamoli tilidir». • «Jannat onalarning oyoqlari ostidadir». • «Ayollarni faqat ulug‘ odamlar hurmat qiladi,Ularni faqat pastkash odam xorlaydi». • « Pora bergan ham,pora olgan ham do‘zaxga tushadi». • «Otaga itoat qilish – Allohga itoat qilishdir. Otaga osiy bo‘lish – Allohga osiy bo‘lishdir».  « Ilm egallang ! Ilm – sahroda do‘st, hayot yo‘llarida – tayanch,yolg‘izlik damlarida – yo‘ldosh, baxtiyor daqiqalarda – rahbar, qayg‘uli onlarda – madadkor, odamlar orasida – zebu ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda – quroldir » « Buyuk mutafakkir va allomalarimizning is lom madaniyatini ravnaq toptirishga qo‘shgan be takror hissasi to‘g‘risida so‘z yuritganda, eng avvalo,- deydi I.A.Karimov , - haqli ravishda musulmon olamida «muhad dislar sultoni» deya ulkan shuhrat qozongan Imom Buxoriy bobomizning muborak nomlarini hur mat-ehtirom bilan tilga olamiz. Bu mo‘‘tabar zot merosining gultoji bo‘lmish eng ishonchli hadis lar to‘plami — «Al-jome’ as-sahih» kitobi is lom dinida Qur’oni karimdan keyingi ikkin chi muqaddas manba bo‘lib, ahli islom e’tiqodiga ko‘ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitob larning eng ulug‘i hisoblanadi. Mana, o‘n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon nuri bilan munavvar etib, haq va diyonat yo‘liga chorlab kelmoqda ». Buyuk allomalarimizning yuqorida keltirilgan fikrlaridan shunday xulosana kelish mumkinki, ularda diniy aqidaparastlik,terrorizm kabi vayronkor g‘oyalardan asar ham yo‘qdir, faqat insonlarni yaxshi amallar qilishga, ezgulik sari intilishga, ozod va obod Vatanda erkin va farovon yashashga, tinchlik va salomatlik uchun shukuronalik qilishga, bir birlariga hasad bilan emas, balki havas bilan qarab,quvonib,zavqlanib yashashga chorlashgina mavjuddir, shu tufayli ularning xalqimiz qalbidan mangu joy olib ,eng buyuk e’tiqodga aylanganligini ko‘ramiz, uni dildan his etib yashaymiz. 4. Milliy g‘oya va mafkura fanining dunyoviy ildizlari. Milliy g‘oya va mafkura fanining dunyoviy ildizlari deb real ma’rifiy dunyoda shaxs va jamiyat ma’naviyatini yuksak darajada rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-madaniy munosabatlarning yaxlit tizimiga aytilari. Insoniyat asrlar mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik sari in tilib keldi. Milliy g‘oya va mafkuraning dunyoviy ildizlari deganda quyidagi uch jihatning o‘zaro birligini tushunmoq kerak bo‘ladi. Birinchidan, tabiat hodisalarini o‘rganish borasida qo‘llanilayotgan usul va vositalar natijasida olingan haqiqatligi amaliyotda tasdiqlangan ilmiy nazariy g‘oyalar va amaliy ishlanmalar. Masalan, insonning qon aylanish tizimi to‘g‘risidagi zamonaviy tibbiyot nazariyalari,uning ish faoliyatini yaxshilashga qaratilgan amaliy ishlanmalar. SHuningdek, kosmonavtika, kibernetika, klonlashtirish, genmuhandisligi kabi buyuk kashfiyotlar ham odamlarning g‘oyaviy-mafkuraviy dunyoqarashining keskin o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Ulardan oqilona foydalanish masalasi esa, jamiyat uchun sog‘lom g‘oya, sog‘lom mafkura zarurligi masalasini ham keltirib chiqarmoqda. Ikkinchidan, jamiyat hayotidagi o‘zgarishlarni o‘rganish asosida hosil qilingan nazariy-amaliy bilim va ishlanmalar. Masalan, hozirgi kunda umume’tirof etgan tamoyillar: qonun ustuvor ligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo totuvlik, dinlararo bag‘ rikenglik kabi xususiyatlar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etishi. Uchinchidan, inson haq-huquqlarining qonun yo‘li bilan himoya qilinishi. Masalan, hozirgi kunda jahondagi aksariyat mamlakatlarda insonning haq- huquklari va erkinlikla ri, jumladan, vijdon erkinligi xam qonun yo‘li bilan kafolatla ngan. Ana shunday jihatlarning o‘zaro birligi jamiyat mafkurasini «Dunyoviylik – dahriylik emas» degan tamoyil asosida rivojlantiradi. Bu esa, aslo dinning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyatini inkor etmaydi. Mustaqil O‘zbekiston har bir fuqaroning tabiiy yashash huquqi, vijdon va diniy erkinligini ta’minlaydigan dunyoviy suveren demokratik davlatdir. Asosiy adabiyotlar 1. Yaxshilikov J.Ya., Muhammadiyev N.E. Milliy g’oya va mafkura. T., “Fan”, 2015 yil. 2. To’rayev Shavkat. Milliy g’oya tarixi va nazariyasi. T., “Sano-standart”, 2016 yil. 3. To’rayev Shavkat. Milliy g’oya turkumidagi fanlarni o’qitish jara’yonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash. arixi va nazariyasi. T., “Kamalak”, 2016 yil. 4. To’rayev SHavkat. Jamiyat taraqqiyoti va milliy g’oya. T., Akademiya, 2008 5. Nazarov Q iyomiddin . Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Oliy ta’lim muassasalari uchun qo‘llanma. –T.:“Yangi asr avlodi”, 2001 yil. 6. Nazarov Q iyomiddin . Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. (o‘quv qo‘llanma) . –T.:“Yangi asr avlodi”, 2002 yil. 7. Nazarov Qiyomiddin. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. (o’quv qo’llanma) . –T.:“Yangi asr avlodi”, 2002 yil. 8. Milliy istiqlol g’oyasi (O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik) Ershashev I tahriri ostida.. – T.: Akademiya, 2005 yil.

“Milliy g’oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari. REJA: 1.Insoniyat tarixida g’oya va mafkuralar namoyon bo’lishining asosiy bosqichlari. 2. Sharq va Markaziy Osiyoda g’oyalarning namoyon bo’lishi, ularning gumanistik mohiyati. 3. G’arb mamlakatlarida g’oyaviy qarashlarning takomil bosqichlari. 4. Mustaqillik – milliy g’oya fanining bosh mavzusi. Ma’naviy jasorat- millat g’oyasi va ruhining ifodasi.

1. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlari. Milliy g‘oya va mafkura fani g‘oya va mafkura timsolida o‘zining genezisiga va evolyusiyasiga egadir. Tarixiylik va mantiqiylik nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, g‘oya va mafkuralarning dastlabki kurtaklari insoniyat rivoji tarixining «mehnat taqsimoti» davrida paydo bo‘lganligini ko‘ramiz. Bu esa har bir narsaning o‘z tarixi,ya’ni tarixiy ildizlari borligidan darak beradi. Falsafiy jihatdan qaraganda «tarixiy ildiz» tushunchasini tor va keng ma’noda talqin qilish mumkin. «Tarixiy ildiz» tushunchasi keng ma’noda bugungi kunda mavjud bo‘lgan barcha narsa va hodisalarning tarixiy makon va zamonda joy olgan barcha tomonlari, tor ma’noda esa muayan sub’ektlar tomonidan bilish va o‘zgartirishga qaratilgan narsa va hodisalarning tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rnini tushuniladi. Masalan,milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlarini keng ma’noda tushunish O‘zbekiston hududida eng qadimgi odamlarning paydo bo‘lishi, urug‘ va qabilalarining kelib chiqishi, davlatchiligining shakllanishi, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishi, ilmiy va diniy bilimlardan foydalanish,falsafa,axloq,huquq va boshqa shu kabi narsa va hodisalarning bir butun tizim sifatida tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rni, tor ma’noda esa muayan olim yoki ilmiy jamoatchilik tomonidan o‘rganilayotgan g‘oya va mafkuraning tarix makon va zamonda egallagan tomoni tushuniladi. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlari deb o‘zbekning o‘zligini anglashga, ozod va obod Vatani ravnaqi yo‘lida tinmay samarali erkin mehnat qilishga, olam sirlarini kashf etib, uni insoniyat taraqqiyotiga xizmat qilishga, insoniylikni ulug‘ fazilat deb bilishga,komil fanzandlarni voyaga etkazishga,alxusus, uning butun jismoniy va ma’naviy vujudini ma’naviy jasorat ko‘rsatishga chorlaydigan asrlar mobaynida turli sinovlariga bardosh berib, tarixiy makon va zamondan abadiy joy olib ota-bobolarimizdan qolib kelayotgan moddiy va ma’naviy ashyolar tizimiga aytiladi. O‘zbek xalqining tarixiy ildizi haqida I.A.Karimov :«Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu — tabiiy hol. Odamzod

borki, avlod-ajdodi kimligini,nasl-nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga etgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk alloma-lar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshoot-lari, shu kungacha ko‘rku fayzini, mahobatini yo‘qotmagan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dexdonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat beradi» ,- degan edi. Milliy g‘oya va mafkura fanining tarixiy ildizlariga quyidagilar kiradi. 1. Eng qadimgi odamlarning paydo bo‘lganligi va yashaganligi. O‘zbek xalqi tavallud topganining bir yarim million yil bo‘lganligi, ya’ni O‘zbekiston hududidan, aniqrog‘i Farg‘ona vodiysining Selung‘ur g‘oridan bundan bir yarim yil oldin yashagan odam ( fanda «Farg‘ona odami», «Fengantrop» deb nomlanadi) qoldiqlarining topilganligi. Bu tarixiy dalil o‘zbeklarning juda ham qadimiy xalq bo‘lganligini isbotlaydi. 2.Madaniyat va ma’naviyat ildizining qadimiyligi. O‘zbekiston hududidan milloddan avvalgi XII – VII ming yilliklarda yasalgan mehnat qurollari, Zarautsoy qoyatoshlariga chizilgan rasmlarning topilganligi o‘zbeklarning qadimiy madaniyatga ega bo‘lganligidan darak beradi. SHuning uchun ham bu xususda I.A.Karimov: « Biz xalqni nomi bilan emas,balki madaniyati,ma’naviyati orqali bilamiz,tarixning tag-tomirigacha nazar tashlaymiz » ,-degan edi. 3.Milliy davlatchilik an’analari. Mamlakatimiz hududida miloddan avvalgi VII – VI asrlarda ilk davlatlar tashkil topadi. Demak,o‘zbeklar bundan 2700 - 3000 yil oldin ilk davlat qurgan xalqlardan biri sanaladi. YUrtboshimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «... bino qanchalar baland bo‘lsa, uning poydevori ham shu qadar chuqur bo‘ladi. Biz buyuk davlat qurishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, buning uchun zamonaviy siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy,

ma’naviy imkonlarimiz bilan bir qatorda tarixiy asosimiz ham bor. 2700 yillik buyuk davlatchilik o‘tmishimiz bor». 4. Haqqoniy yozilgan tarix. Tarix haqqoniy yozilmasa, u xalqni ma’naviy jihatdan qashshoq qilib,oxir-oqibatda o‘zligidan ayiradi. O‘zligidan ayrilgan xalq esa manqurtga aylanadi. SHu sabali I.A.Karimov :« Biz yurtimizni yangi bosqichga, yangi yuksak marraga olib chiqmoqchi ekanmiz, bunda bizga yorug‘ g‘oya kerak. Bu g‘oyaning zamirida xalqimizning o‘zligini anglashi yotadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o‘zlikni anglash mumkin emas» ,- degan edi. 5. Xalqning tarixiy xotirasi. Har bir xalq o‘zining tarixiy makon va zamonda egallagan o‘rnini unitmasdan, tarix saboqlaridan xulosa chiqarib, o‘tgan kunlarini xotirlab yashasa, u albatta, o‘zining tanlagan yo‘lidan ko‘zlangan ezgu maqsadlari sari adashmay, dadil qadamlar tashlab boraveradi. Bunday vazifaning uddasidan chiqish uchun esa tarixni unutmasligi zarur. Bu xususda: « Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak.Har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turishi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan savollarni o‘ziga berishi tabiiy. Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va, aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi. Tarixiy xotirasi bor inson — irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bundai odamlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyordikka o‘rgatadi, iroda-sini mustaxkamlaydi », - degan edi I.A.Karimov . O‘zbek xalqi – tarixiy xotirasi bor xalq,tarix saboqlarini unitmaydigan xalq. O‘z erki uchun kurashib kelgan xalq. 6. YOzma manbalar. O‘zbekiston hududida yozuv bundan taxminan 4-3 ming yillar oldin paydo bo‘lgan. YOzma manbalarning o‘rni haqida I.A.Karimov : « Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq

qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dexqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi. SHuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin, deb dadil ayta olaman» ,- degan edi. SHunday yozma manbalardan biri “Avesto”dir. Uning yaratilganligiga 3000 yil bo‘lgan. Bu kitob o‘lkamizda juda qadim zamonlarda buyuk davlat, ma’naviyat, madaniyat bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjat hisoblanadi. 7. Xalq og‘zaki ijodi. Xalq og‘zaki ijodi debafsonaviy qahramonlar timsolida xalqning ezgulikka intiluvchi qahramonona kurash g‘oyalarini o‘zida mujassamlashtirgan holda tarannum etuvchi og‘zaki tarzda asrlar osha tildan- tilga,dildan-dilga o‘tib xalq tomonidan kuylanib kelayotgan qo‘shiq,doston va eposlar turkumiga aytiladi . Xalq og‘zaki ijodiyotining milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish va rivojlantirishdagi tarixiy o‘rni haqida I.A.Karimov :«Ma’lumki,budunyoda har qaysi millatning o‘z afsonaviy qahramonlari, o‘zi sevib ardoqlaydigan pahlavonlari bo‘ladi. Xalqimiz azaldan o‘z vujudi, o‘z tomirida mavjud ilohiy qudratga munosib bo‘lmoqqa intilib, o‘z o‘g‘lonlarini mardlik va halollik, jasurlik ruhida, el-yurt uchun jonini ham ayamaydigan asl pahlavonlar etib tarbiyalab kelgan. SHu ma’noda, xalq og‘zaki ijodining noyob durdonasi bo‘lmish «Alpomish» dostoni millatimizning o‘zligini namoyon etadigan, avlodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan qahramonlik qo‘shig‘idir. Agarki xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bo‘lsa, «Alpomish» ana shu dostonning shoh bayti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Bu mumtoz asarda tarix to‘fonlaridan, hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, o‘zligini doimo saqlagan el-yurtimizning bag‘rikenglik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu fazilatlari o‘z ifodasini topgan. SHu bois «Alpomish» dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo‘y bo‘lishga, o‘z yurtimizni, oilamiz qo‘rg‘onini qo‘riqlashga, do‘stu yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har

O'xshashlar

Milliy g’oya va mafkura fanining tarixiy ildizlari, shakllanish va rivojlanish bosqichlari
«Milliy g’oya asosiy tushuncha va tamoyillar» fanining predmeti, maqsadi va vazifalari.
Geosiyosiy asosiy tushuncha, tamoyillari, bosqichlari va evolyusiyasi.
O‘ZBEK TERMINOLOGIYASINING SHAKLLANISH BOSQICHLARI
GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHINI ASOSIY BOSQICHLARI VA DAVRLASHTIRISH MASALALARI