logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHINI ASOSIY BOSQICHLARI VA DAVRLASHTIRISH MASALALARI

GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHINI ASOSIY BOSQICHLARI VA DAVRLASHTIRISH MASALALARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.1796875 KB
Ko'chirib olish
GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHINI ASOSIY BOSQICHLARI VA DAVRLASHTIRISH MASALALARI Reja: 1. Qadimgi yoki antik davrda geografiyaning rivojlanishi. 2. Tabiiy geografik g‘oyalarning Aristotel, Eratosfen, Ptolemey, Strabon ishlarida rivojlantirilishi. 3 . O‘rta asrlar bosqichi . 4 . Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi 5.Kompleks geografik tadqiqotlar davri 6.Eng yangi davr geografiyasi Tayanch iboralar: antik davr, o‘rta asrlar, buyuk geografik kashfiyotlar, ilmiy geografik ishlar, Buyuk ipak yo‘li, ekspeditsiya. 1. Qadimgi yoki antik davrda geografiyaning rivojlanishi. Kishilar ijtimoiy jamoa ijtimoiy tuzumidek o‘z joyini bilish va unda orenter olish ehtiyojlari tufayli ayrim, bazan ancha keng tasavvurlarga ega bo‘lganlar. Ular tabiatni kuzatishlari ayrim faktlarni kuzatishdan boshlangan. Insoniyat taraqqiyoti bu bosqichida geografik bilimlarning hech qanday nuqtasi bo‘lganligi haqida gapirishni hojati yo‘q.Geografiyaga oid taklif etilayotgan qarashlar yoki konsepsiyalar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolgani yo‘q. Geografik qarashlarning uzoq o‘tmish tarixi bor. Uning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va shakllanishini, odatda, geografik tadqiqotlarni muayyan bir davrlarga ajratish orqali tadqiq qilinadi. Geografik qarashlarni davrlashtirish turli tadqiqotchilar tomonidan (Tomson Dj.O., 1953; L.P.Shubayev, 1975; Yu.G.Saushkin, 1976; A.G.Isachenko, 1971; R.U.Raximbekov va Z.N.Donsova,1982; V.A.Shalnev,1998; M.M.Golubchik, S.P.Yevdokimov, G.N.Maksimov, 1998 va h.k., A.Nigmatov, 2010) turlicha talqin qilingan hamda turlicha rivojlanish davrlariga ajratib o‘rganilgan. Qarashlarni tiizimlashtirish izlanuvchining o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan tarzda amalga oshirilgan va ko‘pincha, o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy muhiti uchun xizmat qilgan yoki muayyan bir davlatning boshqaruv funksiyasini bajarishga yordam bergan (1- chizma). 1-jadval TABIY GEOGRAFIYANING RIVOJLANISH DAVRLARI № Davrlar Davrlarning nomlanishi I Eramizdan avvalgi VI-V asrlargacha Qadimgi dunyodagi mahalliy tabiiy geografik tasavvurlar davri II Eramizdan avvalgi VI-V asrdan to eramizning I V asrlarigacha Antik davrda geografik tasavvurlarni rivoelanishi III IV asrlardan to XV I I asrning o‘rtalarigacha Yangi yerlarni ochish va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan geografik kashfiyotlar davri IV XV I I asrning o‘rtalaridan XX asrning 30-yillarigacha Geografiyaning mustaqil ta’lim va fan sifatida shakllanishi V XX asrning 30-60-yillari Geografiyaning tarmoqlashuv Davri VI XX asrning 70-yillaridan XXI asrgacha Geografiyaning ekologiyalashgan davri VII XXI asr Geografiyaning globallashgan va gumanitarlashgan davri Geografiya eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishini yuqoridagi taxlillardan kelib chiqqan xolda quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: Qadimgi yoki antik davr bosqichi; O‘rta asrlar bosqichi; Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi; Ilmiy geografik ishlar bosqich (17-19 asr); XX asr bosqichi; 21 asr bosqichi. Miloddan avvalgi 4 asrda Misr bilan Vavilonda yerni o‘lchash sanati- geometriya va amaliy astronomiya vujudga kelgan, vaqt hisobi hamda kalendar paydo bo‘lgan. Shundan keyin geometriya va astronomiya geografik bilimlarni vujudga kelishiga yordam berdi. Yozuv ham shu yerda vujudga kelgan. Fan insonning ongli faoliyati sifatida qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi 6-5 asrda vujudga kelgan. Miloddan oldingi 2 minginchi yillikda kitniklar bilan faniyaliklar geografik bilimi kengaydi. Bularni iqtisodiyoti dengizdagi kemachilik bilan uzviy bog‘langan edi. Shuning uchun ular butun O‘rta dengiz bo‘ylab suzganlar va Gresiya orqali bu dengizdan tashqariga chiqib savdo sotiq bilan shug‘ulanganlar. Ular janubiy Arabistondan Hindistonga suzib borganlar. Yevropa va Osiyo nomlari ham o‘sha vaqtda paydo bo‘lgan Yevropa so‘zi Finiyaga nisbatan o‘z O‘rta dengizni sharqida joylashgan edi (Nicholas Clifford,Shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography. 2010). Ptolemey eramizning boshida (2 asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi, shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi. Yer bilimini vakili Anoksimandr (miloddan avvalgi 6 asr) bo‘lgan. U o‘sha vaqtda malum bo‘lgan dunyoning kartasini chizgan va tahmin qilishlaricha Yerning butun tasvirini yozgan. eng yirik Grek faylasuflari Arestotel (miloddan avvalgi 6 asr) u o‘sha vaqtda malum bo‘lgan dunyoning kartasini chizgan va tahmin qilishlaricha Yerning butunicha tavirini yozgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bog‘liq ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: - Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan O‘rta dengiz atrofi tasvirlangan Shimoliy Afrikadagi Liviya, Misr, G‘arbiy Osiyoda Finikiya, kichik Osiyo yarim oroli, O‘rta dengizdagi Kipr, Krit, Sitsiliya orollari tasvirlangan; - Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Yerning sharsimonligi, Yerda issiq mintaqalarning mavjudligi isbotlandi. Dunyo hartasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasidagi joylar yanada kengaytirilgan Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratilgan. - Erotosfen miloddan avvalgi III asrda Yerning o‘lchamlarini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi. «Geografika» nomli asar yozdi, geografiyani atamasi fanga olib kirdi; -Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi. P tolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi. O‘rta asrlar bochqichda geografiya fani asosan sharq mamlakatlarida rivojlandi. Xorazm ilm maktabining ilk ko‘zga ko‘ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bo‘lib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton ta’biri bilan aytganda “barcha zamonlarning eng ulug‘ matematiklaridan biri” edi. Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy Xorazmda tug‘ilgan va Bag‘dodda vafor etgan. Olimning tug‘ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780 yilda tug‘ilgan va 847 yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo‘lgan. Jumladan, olimning tarix, matematika, astronomiya va geografiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi jahon ilm ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo‘shilgan bebaho hissa sifatida tan olingan. Al-Xorazmiy ilmiy faoliyatida Bag‘dod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning o‘g‘li Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi – “Bayt al-hikma” (“Donishmandlar uyi”) katta rol o‘ynagan. Bag‘dod Akademiyasida Xalifa Ma’munning topshirig‘iga ko‘ra, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan ortiq olim jahonning va osmonning batafsil tasvirini o‘z ichiga olgan “Jahon xaritalari”, ya’ni dunyo atlasini tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yig‘indisi “Ma’mun dunyo xaritasi”, deb ham ataladi va manbalarga ko‘ra uni tuzish taxminan 840 yilda yakunlangan. Ana shu xaritalarning tuzilishi munosabati bilan yozilgan Al-Xorazmiyning “Surat al-arz” (“Yer tasviri”) kitobi o‘z davrida juda mashhur bo‘lgan va undan nafaqat bag‘dodlik olimlar, balki birmuncha uzoq mamlakatlardagi ilm ahli ham keng foydalangan. Kitob bir necha o‘nlab xaritalar va ularga berilgan izohlarni o‘z ichiga olib, hammasi birgalikda “Kitobu surat al-arz” deb atalgan. U “Yerning qiyofasi kitobi” yoki boshqacha qilib aytganda “Geografiya” ma’nosini ham bildiradi. Mazkur asarlardagi izohlarda dunyoning turli qismlari iqlimlar bo‘yicha joylashtirilgan va ularning geografik koordinatalari keltirilgan. Hammasi bo‘lib 537 ta eng muhim joyning nomi, jumladan, shaharlar, so‘ngra tog‘lar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, oxirida esa daryolar alohida-alohida qilib yozilgan. Kitobda keltirilgan jadvallarda “G‘arbiy tashqi dengiz” (Atlantika okeani), “Qulzum dengizi va Yashil dengiz” (Qizil dengiz va Hind okeani) kabi nomlar uchraydi. Shuningdek, asarda Azov dengizi, Nil daryosi va ularning atrofidagi hududlarga izoh berilib, bu yerlarning xaritasi ham keltirilgan. Mohiyat va mazmuniga ko‘ra mazkur asar katta bir atlasga ilova qilingan izohdir. Ahmad Farg‘oniy 797 yilda Mmmda tug‘ilgan va dastlabki ilmni shu yerda olib, boyaga yetgan. So‘ng o‘sha zamonda Sharqada mashhur bo‘lgan Bag‘doddagi “Bayt al-hikma” akademiyasida shug‘ullangan. Ahmad Farg‘oniy bu yerda Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy bilan birga faoliyat ko‘rsatgan. Shuningdek, Misrda, Nil daryosi bo‘ylarida tadqiqotlarni amalga oshirgan. Mutaxassislarning fikricha hozirgi vaqtda Ahmad Farg‘oniyning 8 ta asari ma’lum, ammo Rizoulloh Ansoriyning yozishicha, uning qoldirgan asarlari soni 11 ta. Al-Farg‘oniy asarlaridan “Al Komil fil-usturlob” (“Usturlob to‘g‘risida mukammal ma’lumot”), “Fi sanoat al-Usturlob” (“Usturlob san’ati to‘g‘risida”), “Yetti iqlim”, “Astronomiya ilmiy asoslari” va “Javomi ilm an-nujum val harakat as-samoviy” (“Samoviy harakatlar va astronomiya kitobi”) kabilar butun jahon astronomlari orasida ma’lum va mashhur. Ahmad Farg‘oniy Mirzo Ulug‘bekdan besh asr oldin Quyosh va yulduzlarning harakat yo‘nalishini, shuningdek Yerning shar shaklida ekanligini va u ikki qutbni birlashtiruvchi o‘q atrofida harakatlanishini isbotlab bergan. Ahmad Farg‘oniy bu haqda shunday yozgan: “Olimlarning masalaga qarashlari har xil bo‘lishi mumkin, lekin haqiqat bitta. Mana shunday haqiqiy g‘oyalardan biri – Yer va osmonning shar shaklidaligidir. Haqiqatan Yer osmondagi barcha yoritgichlar bilan birga, biri – shimolning boshida, ikkinchisi – janubning oxirida bo‘lgan ikki harakatlanmaydigan qutb (orqali o‘tuvchi o‘q) atrofida harakat qiladi”. Ahmad Farg‘oniy Misrda, Nil daryosi bo‘ylarida qator tadqiqotlar olib bordi. Izlanishlarining natijasi o‘laroq olim Nil daryosidagi suvning hajmi va tezligini o‘lchaydigan inshoot – nilomerni yaratgan. Aynan shu nilomerning ko‘rsatkichlaridan foydalangan holda Misrda qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i hisoblangan dehqonchilikni samarali va oqilona tashkil etish mumkin bo‘lgan. Ahmad Farg‘oniyning nomi fazoda ham abadiylashtirilgan. Mashhur polshalik astronom Yan Gaveliy o‘zining 1647 yilda chop etilgan “Selenografiya” kitobida yozishicha, XVI asrdayoq Oydagi kraterlardan biri Ahmad Farg‘oniy nomi bilan atalgan. Abu rayhon Beruniy 973 yilning 4 sentabrida Xorazmda, Amudaryoning o‘ng sohilida Kot shahrida tug‘ilgan. X asr oxirida Janubiy Xorazm viloyatining poytaxti hisoblangan Kot shahri hozirgi Qoraqalpog‘istonning Beruniy tumani o‘rnida joylashgan edi. Beruniy dastlabki ta’limni o‘z shahrida va Xorazmning boshqa shaharlaridagi mahalliy maktablarda mashhur ustozlaridan olgan. Bolaligidanoq juda idrokli, ancha talabchan va bilim olishga ishtiyoqi zo‘r edi. 18 yoshida Beruniy Xorazm observatoriyasida mustaqil kuzatish ishlari bilan shug‘ullana boshlagan. 22 yoshida Bushkotir degan joyda kuzatishlar o‘tkazib, dastlabki kichik asarlarini xuddi shu yerda yozgan. Beruniyning umri doimiy sayohat va bir shahardan ikkinchisiga ko‘chib yurib, tadqiqotlar o‘tkazish bilan o‘tgan. Beruniy 998 yilda Kaspiy dengizining janubi-sharqiy burchagida, dengizdan ichkaridagi alohida bir viloyatning markazi bo‘lgan Jurjon shahriga ko‘chib kelgan. Jurjonda istiqomat qilgan vaqtida, taxminan 1000 yilda - 27 yoshida “Qadimgi xalqalrdan qolgan yodgorliklar” nomli birinchi yirik asarini yozgan. Beruniy bir necha tillarni, jumladan qadimiy xorazm tilini, fors-tojik, o‘zbek (yeski turkiy til), arab va yunon tillarini bilgan. Beruniy Xorazmga qaytgach, ilm ahlining qadriga yetuvchi hokim Ma’mun yordamida Xorazm olimlarini birlashtirib, “Ma’mun akademiyasi”ga asos solishda ishtirok etgan. Beruniy “Geodeziya” asarida yozishicha, Ma’mun akademiyasida ilmiy faoliyat olib borgan vaqtida ixtiyorida turli asboblar, jumladan, diametri 3 metr keladigan va oraliq minutlarga bo‘lingan kvadrant bo‘lgan ekan. Beruniy Hindistonda yashagan chog‘ida sanskrit tilini o‘rgangan. Olim ushbu mamlakat etnografiyasi, geografiyasi, biologiyasi, filologiyasi va tarixiga oid juda muhim ma’lumotlarni turli manbalardan to‘plab, ularni “Hindiston” asariga kiritgan. Ilm-fanga katta e’tibor bergan Sulton Ma’sud topshirig‘iga binoan Beruniy o‘zining shoh asari – astronomiya va geografiya qomusi “Qonuni Ma’sudiy”ni yozgan. Sharqshunoslarning taxminicha, Beruniy 150 tacha asar muallifidir, ba’zi mutaxassislar esa olim 180 tacha kitob yozgan, degan fikrdalar. Sharqshunoslarning eng keyingi hisobiga ko‘ra, Beruniy asarlari quyidagicha taqsimlanadi: astronomiyaga oid – 70 ta; matematika – 20 ta; geografiya- geodeziyaga – 12 ta; kartografiyaga – 4 ta; iqlim va ob-havoga – 3 ta; mineralogiyaga – 3 ta; falsafaga – 4 ta; fizikaga – 1 ta’ dorishunoslikka – 2 ta; tarix, etnografiyaga – 15 ta; adabiyotga oid asari esa 28 tadir. Beruniy Ptolemeyning “Geografiya”siga qisqacha sharh ham yozgan va uning bu asari “Kitob taqosim va aqolim” (“Iqlimlar bo‘linishi kitobi”) deb ataladi. Mazkur asarning dunyo tabiiy geografiyasiga oid kitob ekani uning nomidan ham ma’lum. Bulardan tashqari, Beruniyning “Osori boqiya” (“Al-osor al-boqiya an al- qurun al-holiya” – “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, yevropalik sharqshunoslar uni “Xronologiya” deb ataydilar), “Kartografiya” (“Tastih as-suvar va tabtih al-quvar”), “Geodeziya” (“Kitobu tahdidi nihoyot al-amokin li tashih masofat al-masokin” – “Turar joylarning oralaridagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilashhaqida kitob”) kabi to‘plamlari geografiya va tabiatshunoslikka oid juda qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Yevropa mamlakatlarida “Avitsena” nomi bilan mashhur Abu Ali ibn Sino ko‘pchilikka tib ilmi asoschilaridan biri sifatida ma’lum. Ammo Sharq uyg‘onish davrining yirik namoyondalaridan bo‘lmish Ibn Sino qomusiy olim bo‘lib, nafaqat tibbiyot, balki falsafa, astronomiya, matematika, geografiya va tabiatshunoslikka oid ko‘plab asarlar ham yozgan. Ma’lumotlarga ko‘ra Ibn Sino 300 tacha asar yozgan va “Tib qonunlari” va “Kitob ash-shifo” olimning eng yirik asarlaridir. Bu asarlarda astronomiya, geologiya, fizika, adabiyot, falsafa, biologiya va geografiyaga oid o‘z zamonasiga yarasha ilg‘or va ilmiy mulohazalar mavjud. Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda yashab o‘tgan markaziy osiyolik mashhur qomusiy olim. Uzoq muddatli safarlari natijasida to‘plangan tarixiy, lingvistik, geografik va etnografik ma’lumotlarni tizimlashtirgan Mahmud Qoshg‘ariy 1072- 1074 yillar davomida Xitoy va Mo‘g‘ulistondan tortib to Vizantiyagacha bo‘lgan hududda yashovchi 30 ga yaqin turkiy qabilalarning XI asrdagi hayoti, ya’ni tili, urf-odatlari va turmush tarzi nuqtai nazaridan qimmatli bo‘lgan buyuk asari “Devonu lug‘otit turk”ni (Turkiy so‘zlar lug‘ati) yaratdi. Unda Qoshg‘ariyning bebaho geografik merosi – tabiiy geografik terminlar, joy nomlari va ularning izohi, asarga ilova qilingan dunyo xaritasi, O‘rta Osiyoda ayrim qabilalarning joylashishi haqidagi aholi geografiyasiga, astronomiyaga doir taqvim tizimi, muchallar va ularning tarixiga oid muhim ma’lumotlar o‘rin olgan. “Devon”ga XI asrda yaratilgan dunyoning noyob xaritasi ilova qilingan va unda turkiy qabilalar yashaydigan va boshqa yerlar ko‘rsatilgan. Ushbu xarita bitta doiradan iborat bo‘lib, uning asosiy qismi hozirgi sharqiy yarimsharga to‘g‘ri keladi. Mahmud Qoshg‘ariy xaritasining qiziq tomoni shundaki, unda baland tog‘lar yoki yirik daryolar qalin chiziqlar bilan, kichikroqlari ingichka chiziqlar bilan ko‘rsatilgan. Xaritaning aylanasiga to‘q yashil rang doira chizilganki, uni ko‘rgach, yer yuzini hamma tarafdan okeanlar o‘rab olgan, degan tasavvur hosil bo‘ladi. Bu esa xarita muallifi M.Qoshg‘ariyning kartografiya qonuniyatlaridan yetarli darajada xabardor bo‘lganligidan dalolat beradi. Buyuk olim va davlat arbobi, temuriylar sulolasining yorqin namoyondasi Mirzo Ulug‘bekning nomi dunyo fani sahifalariga zarhal harflar bilan bitilgan. Uning astronomiya, matematika, geometriya, geografiya va boshqa qator fanlar rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi, O‘rta asrlarda amalga oshirgan hisob-kitoblarining aniqligi hozirgi zamon ilm ahlini hamon lol qoldirib kelmoqda. U “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” (“Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadvali”) va “To‘rt ulus tarixi” kabi mashhur asarlarni yaratgan. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” asarida 1018 ta harakatlanmaydigan yulduzning koordinatalari hayron qolarli darajadagi aniqlikda ko‘rsatib berilgan. Mutaxassislarning tan olishicha, ushbu yulduzlar jadvali yunon olimlaridan miloddan avvalgi II asrda yashagan Gipparx va milodiy I-II asrlarda ijod qilgan Ptolemey tuzgan jadvallardan keyingi davrda yaratilgan eng aniq astronomik manba hisoblanadi. Quyosh bir yilda bir marta aylanib chiqadigan fazoviy doira – ekliptikaning og‘ishi qiymatini aniqlashda M.Ulug‘bek dunyo astronomiya fanida eng oldingi o‘rinlarda turadi. Uning 1437 yilda amalga oshirgan hisob-kitoblariga ko‘ra, ekliptikaning og‘ishi 23°30’17’’ ga teng va bu qiymat hozirgi zamondagi hisob- kitoblardan bor-yo‘g‘i 0’32’’ga farq qiladi. Shuning uchun ham Ulug‘bek tomonidan hisoblangan bir astronomik yil 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekundga teng va bu hozirgi zamon ma’lumotlaridan atigi 58 sekundga farq qiladi. Ulug‘bekning yozib qoldirgan asarlarida bir qator geografik ma’lumotlar ham mavjud. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy”dagi jadvallarda dunyodagi 683 ta aholi punktining geografik koordinatalari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, u yaratgan rasadxona 39°40’37’’ geografik kenglikka to‘g‘ri keladi. Agar O‘rta asrlardagi kuzatish uskunalari va uslublarini hisobga oladigan bo‘lsak, Ulug‘bek amalga oshirgan o‘lchash natijalarini juda aniq, deyish mumkin. 16 asr boshlarida taniqli shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Boburning Hindiston zaminida boburiylar saltanatiga asos solib, XIX asrga qadar mazkur sulolaning ushbu mamlakatda bunyodkorlik va ma’rifatparvarlik ishlarini olib borgani tarixdan ma’lum. Bobur yoshligidanoq turli sayohatlarni yaxshi ko‘rgan. Bunday safarlarda chiniqqan ham. Yosh bo‘lishiga qaramay, o‘lkamizning geografik qiyofasini tasavvur qila olgan. Boburning yozishicha, 21 yoshigacha Mmmdan Buxorogacha, Toshkentdan Hisor va Hirotgacha bo‘lgan barcha shahar va qishloqlarda hamda dashtu tog‘larda bo‘lgan. Mmm vodiysida u borgan eng sharqiy joy – O‘zgan shahridir. O‘zbekistonning g‘arbi, Buxoro va Qarshi ham Boburga yaxshi tanish edi. Shuningdek, eron bilan Afg‘oniston chegarasida, o‘sha davrning eng yirik poytaxtlaridan bo‘lgan Hirotda bir qancha vaqt yashagan. Shu tariqa umrining deyarli 36 yilini safarlarda o‘tkazgan va o‘n minglab kilometr yo‘l bosgan, Bobur Mmmdan Bangolagacha (Hindistondan Bengaliya) borgan. Sayohatlari mobaynida esa Bobur o‘zining shoh asari “Boburnoma” uchun boy ma’lumotlar to‘plagan. Olimning yaratgan badiiy asarlari bilan bir qatorda O‘rta Osiyo, Afg‘oniston va Hindiston davlatlarining geografiyasi, tarixi, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti, tabiati, etnografiyasi va tibbiyotiga oid muhim ma’lumotlarni o‘zida aks ettirgan “Boburnoma” alohida o‘rin tutadi. “Boburnoma” Boburning Mmmdagi yoshlik chog‘laridan to Hindistonda podshoh bo‘lganigacha boshdan o‘tkazganlarining mufassal ta’rifidir. Asarda Mmmdan Hindistongacha bo‘lgan keng hududda Boburning o‘zi ko‘rgan joylari, ularning tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari, hayvonot va o‘simliklari haqidagi ma’lumotlar batafsil yoritilgan. Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi. XV asrning o‘rtalariga qadar Yer sharining Yevropa, Markaziy va Janubiy Osiyodagi ba’zi hududlaridan tashqari ko‘pgina qismi yevropaliklarga hali noma’lum edi. Ularning aksariyati XVII asr o‘rtalariga qadar dengizda suzishning rivojlanishi tufayli amalga oshirilgan sayohatlar natijasida kashf etilgan. Bunday sayohatlar dunyo taraqqiyoti sur’atlarining keskin tezlashishiga olib keldi, albatta. Ularni geografiya tarixiga oid ilmiy adabiyotlarda haqli ravishda “buyuk geografik kashfiyotlar davri” deb atash qabul qilingan. Mutaxassislarning fikricha, buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishida XV asr o‘rtalarida Yevropa mamlakatlarida vujudga kelgan tarixiy- iqtisodiy sharoit muhim rol o‘ynagan. Chunki bu vaqtga kelib, Yevropada mahsulot ishlab chiqarish hajmi keskin ko‘paygan va turli tabiiy resurslarga, jumladan, qimmatbaho metallarga bo‘lgan ehtiyoj oshgan. Bu esa, o‘z navbatida, yangi yerlarni qidirib topish va ulardagi mavjud tabiiy boyliklarni Yevropaga keltirish uchun qulay dengiz yo‘llarini kashf etishga intilishning kuchayishiga olib keladi. Buyuk geografik kashfiyotlar davrini mutaxassislar shartli ravishda uchga bo‘lishadi: XV asr oxiri – XVI asr o‘rtalari; XVI asrning ikkinchi yarmi – XVII asr o‘rtalarigacha ; XVII asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrlarda amalga oshirilgan geografik kashfiyotlar . Birinchi davrda Amerika qit’asini o‘rganish, Yevropadan Hindistonga dengiz yo‘lini ochish va Yer shari bo‘ylab aylanma sayohatlar amalga oshirilgan bo‘lsa, ikkinchi davr esa Shimoliy va Sharqiy Osiyo, Arktika, Tinch okeani hamda Avstraliya va Yangi Zelandiyaga uyushtirilgan sayohatlarni o‘z ichiga oladi. Uchinchi davrda esa Avstraliya kengroq tadqiq etilgan, Tinch okeanining turli qismlari chuqur o‘rganilgan. Birinchi davrda amalga oshirilgan asosiy sayohatlar sifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: XV asrning 80-yillarida portugal dengizchilari, jumladan Bartolomeu Diash birinchi bo‘lib Afrikaning g‘arbiy va janubiy qirg‘oqlarini o‘rganib chiqishgan va Atlantika okeanidan Hind okeaniga bo‘lgan dengiz yo‘lini aniqlashgan. 1492-1494 yillarda X.Kolumbning birinchi ekspeditsiyasi tomonidan Bagam, Katta va Kichik Antil orollarining kashf etilishi yevropaliklarning Amerikaga intilishini kuchaytirgan bo‘lsa, 1497-1499 yillar davomida portugal sayyohi Vasko da Gama tomonidan arab yo‘l boshlovchilari yordamida uyushtirilgan sayohat Yevropadan Hindistonga dengiz yo‘lining kashf etilishi va shu orqali yevropaliklarning Osiyo mamlakatlari bilan bo‘lgan savdo aloqalarini kengaytirishiga olib kelgan. 1498-1502 yillarda X.Kolumb, A.Vespuchchi va A.Oxeda kabi ispan va portugal sayyohlari Janubiy Amerikaning shimoliy va Braziliya yonidagi qirg‘oqlarini ochishgan. Shunisi qiziqarliki, Atlantika okeanidan Tinch okeaniga o‘tish mumkin bo‘lgan X.Kolumb topa olmagan Panama bo‘ynidagi eng qisqa yo‘l 1513-1525 yillarda ispan sayyohi V.Nune de Bilbao tomonidan kashf etilgan. Bu kashfiyot butun Janubiy va Markaziy Amerikaning turli tomondan tadqiq etilishiga turtki berdi. O‘rta asrlargacga mavjud bo‘lgan Yerning sharsimonligi haqidagi g‘oya va taxminlar 1519-1522 yillarda portugal sayyohi Fernan Magellan tomonidan birinchilardan bo‘lib, Yer shari bo‘ylab amalga oshirilgan aylanma sayohat natijasida o‘z isbotini topdi. Shunda so‘ng bir qator ispan sayyohlari 1526-1552 yillarda Janubiy Amerikaning Tinch okean qirg‘oqlari, And tog‘lari, Orinoko va Amazonka daryolarining quyilishi joylarini kashf etishgan. Shimoliy Amerikaning sharqiy qirg‘oqlari fransuz sayyohlari J.Verratsano (1524) va J.Karte (1534-1535), ingliz sayyohi J.Kabot (1494), ushbu materikdagi Appalachi tog‘lari, Kolorado va Missisipi daryolari vodiylari ispan sayyohlari e.Soto va F.Koronado tomonidan 1540-1542 yillarda o‘rganilgan. Ikkinchi davrdagi sayohatlarning aksariyati sharqiy va g‘arbiy yarimsharlarning shimoliy qismlari bo‘ylab amalga oshirilgan. Yermakning 1581- 1584 yillardagi G‘arbiy Sibirga yurishidan keyin, bir qator rus sayyohlari – I.Moskvitin, Ye.Xabarov va boshqalar 17 asrning birinchi yarmida Yenisey va Lena daryolarini o‘rganib, butun Shimoliy Osiyoni kesib o‘tgan holda Oxota dengizigacha yetib borishgan. Arktikani o‘rganishda golland sayyohi B.Barensning hissasi katta. U Yevropadan Xitoyga boradigan Shimoliy dengiz yo‘lini topish ilinjida 1594 yili Novaya Zemlya orolini, 1596 yili Shpitsbergen orollarini chiqir o‘rgangan. Arktikaning Shimoliy Amerika va Atlantikaga tutash qismini, jumladan Grenlandiya oroli, Baffin yeri, Labrador yarimoroli va Gudzon qo‘ltiqlarini ingliz dengizchi-sayyohlari G.Gudzon, U.Baffin, J.Deyvis va boshqalar tadqiq etishgan. Rus sayyohlaridan S.Dejnyov 1647-1649 yillarda Osiyoning shimoliy qirg‘oqlaridagi bir qator orol va yarimorollarni kashf etdi. Mazkur sayyoh Bering bo‘g‘ozi orqali Tinch okeaniga o‘tishga muvaffaq bo‘lib, Osiyo qit’asining Amerika bilan tutash emasligini amalda isbot qilgan. Ammo S.Dejnyovning ushbu sayohati natijalari uzoq vaqt keng ommaga ma’lum bo‘lmay, Yoqutiston arxivlarida qolib ketgan. Tinch okeandagi qator orollarning kashf etilishida ispan sayyohi L.Torresning, 17 asrning birinchi yarmida Avstraliya, Tasmaniya va Yangi Zelandiyaning tadqiq etilishida golland sayyohlari V.Yansson va A.Tasmanlarning xizmati beqiyos bo‘lgan. XVII asrning ikkinchi yarmi – 18 I asrlarni o‘z ichiga olgan uchinchi davrda amalga oshirilgan sayohatlar davomida Tinch okean birmuncha kengroq tadqiq etilib, Dunyo okeanidagi qator orollar kash etilgan. Uchbu davrda rus sayyohi Vitus Bering Osiyoning shimoli-sharqiy qirg‘oqlarini tadqiq etgan. Mazkur sayyoh Osiyo va Shimoliy Amerikaning o‘zaro tutash bo‘lmay, balki dengiz bo‘g‘izi bilan ajralganini isbotlab, uchbu hududlarni ilk bor xaritaga tushirgan. Ingliz sayyohi J.Kuk tomonidan Avstraliya, Yangi Zelandiya va Tinch okeandagi qator orollar o‘rganilib, Yangi Zelandiyaning Avstraliyadan ajralgan alohida ikkita oroldan iboratligi isbotlangan. J.Kuk sayohatlarining natijasi o‘laroq Avstraliya ilmiy adabiyotlarda alohida materik sifatida tilga olina boshladi. Ko‘rinib turibdiki, buyuk geografik kashfiyotlar butun jahon ahamiyatiga molik voqea sifatida dunyo tarixiga kirgan. Buning natijasi o‘laroq, mavjud materiklarning qirg‘oq chiziqlari holati aniqlanib, Yer shari quruqligining asosiy qismi o‘rganildi. Shuningdek, fanning turli tarmoqlari – geografiya, botanika, zoologiya, etnografiya va boshqa sohalarda yangi ilmiy tadqiqot obektlarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Yevropaga qator yangi ekinlar – kartoshka, pomidor, makkajo‘xori va tamaki olib kelinib, yetishtirila boshlagan. Buyuk geografik kashfiyotlar davrida yangi dengiz yo‘llarining ochilishi, savdo-sotiqning butun jahon miqyosida rivojlanishiga va bu esa, o‘z navbatida, sayyoramizda muhim ijobiy ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga turtki bo‘ldi. Ammo ta’kidlash joizki, buyuk geografik kashfiyotlar yangi ochilgan yerlarning asta-sekin mustamlakalarga aylanishiga, quldorlik va qul savdosi kabi qator salbiy unsurlarning yuzaga kelishiga ham sabab bo‘lgan. Kompleks tadqiqotlar davri (XVII-XIX asr) XVIII asr oxiri va X1X asr boshlarida ba’zi ilg‘or mamlakatlarda kapitalizmni tashkil topishi, yirik qishloq xo‘jalik rivojlanishi natijasida ko‘p mamlakatlarda xom-ashyoga bo‘lgan talab kuchaydi. Natijada fan va texnikaga e’tibor, materik va suvliklarni ilmiy ravishda o‘rganish rivojlandi. Shu davrga kelganda rivojlangan mamlakatlardan Germaniya (Berlinda 1928 y.), Buyuk Britaniya (Londonda–1830 y.), Rossiyada (Peterburg– 1845 y.) geografiya jamiyatlari tuzilgan. Geografiya jamiyatlari geografik tadqiqot-larni markazi bo‘lib qoldi. Mazkur bosqichdan boshlab birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar Fransiuada (Vugenvi1, Lapertlza), Buyuk Vritaniua (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, Chirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyushtirildi, Natijada Tinch okeni, Osiyo, Shimoliy Amerika qirg‘oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabiati o‘rganildi. Ekspeditsiyalar natijasida jahonning yirik suv havzalari atroflarini iqtisodiy-geografik jihatdan harakterlovchi kartalar tuzilishga kirishildi. Yerning ichki qismlari, Yer yuzasi relefi, yer usti va osti suvlari, shamollar, o‘simliklar haqida bilimlarning to’rlanishi bilall tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya. geobotanika va meteorologiya ajralib chiqib ketdi. Ushbu bosqichda ko‘p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yo‘nalishida bo‘lgan. Mazkur ishlar ikki yo‘nalishda olib borilgan: a) birinchi yo‘nalishda har bir davlatning geografik tavsifiga katta e’tibor berilgan; b) ikkinchi yo‘nalish ayrim o‘rganilmagan hududlarni geografik tavsifiga bag‘ishlangan. Bunday tavsiflar ko‘p hollarda sayyoh va oimlarning ekspeditsiyalarda yiqqan ma’lumotlari asosida tuzilgan. XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyalar hamda milliy geografiya jamiyatlari tashkil qilina boshlandi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyuk Britaniyada (1830) Fransiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tuzildi. Turklstonda esa 1898-yil tuzildi. Juda ko‘p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiualar uyusgtirilda. Rossiya tomonidan 50 dan ortiq ekspeditsiya uuushtirildi. Natijada Dunuo okeani haqida yangi ma’lumotlar to‘plandi. 1821-yili esa F. F, Bellinsgauzen va M. R .Lazarev boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Yer yuzasi tuzilishini organish tugallangan. Shu davrdagi muhim geografik tadqiqotlardan Shimoliy Muz okeani sohillarida, atlantika sohillaridagi hozirgi Koroleva Mod; Pyotr-1 va Aleksandr – 1 yerlaridagi kuzatishlar hamda Antarktida olib borilgan tadqiqotlar va hududlarni kartaga tasvirlashlar boshlangan. 1650 yili Golland olimi B.Vareniynng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geografiyani rivojlanishi uchun asos bo‘ldi. B.Vareniy geografiyani ikki qismga bo‘ladi: umumiy va xususiy. Uning fikricha, umumiy geografiya Yerning umumiy xususiyatlarini, xususiy geografiya esa Yerning ayrim qismlarini o‘rganadi. 1605 yil Golland sayyohi Yansszon Avstraliya materigini kashf qildi. So‘ngra A.Tasman (1641-1643y) materikni hamma tomonidan aylanib chiqdi. 1845-yili Rus geografik jamiyatining (RGJ) tuzilishi, rus geografiyasi tarixida katta voqea, uning rivojlanishiga rag‘batlantiruvchi omil bo‘ldi. U Rossiyaning kam o‘rganilgan chekka o‘lkalar, qo‘shni davlatlar, jumladan O‘rta Osiyoining tabiati, xo‘jaligi va aholisining geografik xususiyatlarini o‘rganishda muhim vazifani bajardi. 1876-yili Mmm vodiysining Rossiya tomonidan bosib olingan vaqtga kelib, RGJ tashkiliy tomondan mustahkamlanib, uning bir qancha bo‘limlari, jumladan Turkiston bo‘limi tashkil qilindi. Mmmni o‘rganishda Peterburg Fanlar akademiyasi, Moskva tabiatshunoslik, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati(hozirgi MOIP), Peterburg ilmiy jamiyati va b. ishtirok etdilar. Hududni xaritaga tushirishdaTurkiston harbiy okrugi va Bosh shtabining harbiy-topografik bo‘limi a’zolari ham ishtirok etdilar. 1910-yildan Mmm vodiysida Andijon qishloq xo‘jaligi va Mmm seleksiya tajriba stansiyasining tadqiqotchi vakillari (Namangan atrofidagi ishlarga A.Ya.Leuxin va Ye.L.Navrotskiylar, Taxtaqulda – A.Yu.Lyubchenko rahbarlik qildilar). Tabiat va xo‘jalikni o‘rganishda S.S.Neustruyev rahbarligidagi Ko‘chirish boshqarmasining tuproqshunoslik-botanik ekspeditsiyasining ahamiyati katta bo‘ldi. XIX asr boshlarida fan va texnikaga bo‘lgan e’tibor, materik va suvliklarni ilmiy ravishda o‘rganish yanada rivojlandi. Bu davrda jahonning barcha davlatlarida tarixiy geografik tadqi-qotlar, ayniqsa Rossiyada kuchaygan davri (50 ga yaqin ekspeditsiyalar) bo‘lgan. Kruzenshtern I.F. ekspeditsiyasi davomida o‘zi bo‘lgan joylarni iqlimi (sutkali o‘rtacha harorati) havo bosimi, okeanlaridagi oqimlar, har xil chuqurliklarda haroratni taqsimlanishi, ularni yil fasllariga ko‘ra tarqalishi chegaralarini, proliv, otliv hodisalari, okean suv sho‘rligini, Atlantika okeani Tinch okean suviga nisbatan sho‘rligi aniqlangan. Kruzenshtern o‘zi bo‘lgan joylarni xaritaga tushirgan va “Atlas” (1813 y.) chop qilgan. YU.F.Lisyanskiy rahbarligidagi ekspeditsiya a’zolari, Gavay orollaridan shimolga tomon suzib Shimoliy Amerikani g‘arbiy sohilidagi Kodyak orolidagi Rossiya-Amerika kompaniyalari joylashgan ilmiy kuzatish bazasiga borib, u yerlarni tabiati haqida kuzatishlar olib borib, orqaga qaytib Govoy, Marshal orollari orqali, Xitoyni sharqiy qismi bo‘ylab, Hind okeani orqali, Afrikani janubini aylanib, atlantika okeani bo‘ylab suzib Peterburgga qaytib kelgan. Arktika va Antarktikaning geografik o‘rganilishi (XIX-asr boshlari) XVIII asrning ikkinchi yarmida bu Janubiy materikni qidirib,ingliz ekspeditsiyasi yo‘lga chiqqan. Bu ekspeditsiyaga mashhur ingliz dengizchisi Djeyms Kuk rahbarlik qilgan edi. D.Kuk janubiy qutb doirasini bir necha bor kesib o‘tgan, lekin muzlardan o‘tib, janubiy quruqlikka bora olmadi. U janubda bo‘lishi mumkin bo‘lgan yerlar hech qachon tadqiq qilinmaydi, bu o‘lkani tabiat mangu sovuqqa maxkum etgan degan xulosaga kelgan. XIX asr boshlarida Tinch, Hind va Atlantika okeanlari va ularning janubidagi Janubiy qutb o‘lkasi umumiy nom bilan Janubiy Muz okeani deb yuritilgan, hamda shu vaqtgacha noma’lum yerlar hisoblangan. Ingliz sayyohi Djems Kukka ekspeditsiyasi davomida bu hududning ozgina qismi ma’lum bo‘lgan holos. Djems Kuk tadqiqotlaridan keyin 50 yil davomida birorta tadqiqotchi bu o‘lkaga kira olmagan. 1819 yil rus ma’muriyati Janubiy qutbga “Vostok” va “Mirniy” kemalarida ekspeditsiya tashkil qilgan. Ekspeditsiyaga umumiy rahbar qilib, F.F.Bellinsgauzen, ikkinchi kemaga M.P.Lazarevni yordamchi qilib tayinlagan. Ilmiy vazifa ularga Dengiz Minstrligi tomonidan topshirilgan va ularning asosiy vazifasi imkoniyat boricha Janubga tomon borishlari va qanday bo‘lsada, Janubiy Qutbga kirib borib, Yer sharini u qismi xaqida ko‘proq ma’lumot olishlari kerak edi. Ekspeditsiya davomida ishlar olib borishlar ham Ministrlik tomonidan belgilangan. 1819 yil 16 iyul kuni “Vostok” va “Mirniy” kemalarida joylashgan ekspeditsiya a’zolari Krnashtad, Rio-de-Janeyro, undan Dj.Kuk ochgan Janubiy Georgi va “Sandvich Yer”i tomon yo‘l oldilar. Tadqiqotchilar Janubiy Sandvich yeriga borib, hudud haqida ma’lumotlar to‘pladi va u yerga Janubiy Sandvich oroli deb nom berdilar. 1910 yil Amundsen Norvegiyadan chiqib, Hind okeanidagi Kergelen oroli orqali (60 0 -80 0 sh.k.) Rossa dengizidan o‘tib, 1911 yil (14 yanvar) Korolev tog‘iga yetib kelgan. Bu yerda sayyohlar joylashib, qutbga borish uchun bir necha joyga oziq-ovqat bazasi joylash bilan shug‘ullangan. 1911 yil bahorda sayyohlardan beshtasi Amundsen boshchiligida 52 ta itlar qo‘shilgan chanalar bilan qoplangan Rossa tekisligidan o‘tib (17 dekabrda) janubiy qutbga (2700 metr balandlikda) yetib kelganlar. 1912 yil (18 yanvarda) Angliya sayyohi Robert Skott janubiy qutbga kelib, juda ko‘p geologik kolleksiya olib qaytgan. Ammo R.Skott otryadi qaytishda oziq- ovqat qoldirgan palatkalariga yetolmay yo‘lda halok bo‘lganlar. 1912 yil (noyabr) qutqarish otryadi Skott otryadining muzlab qolgan murdalari va ular tomonidan to‘plangan qo‘l yozmalar va geologik kolleksiyalarni topgan. Amundsen va Angliyalik sayyoh Skottlar boshlagan tarixiy geografik tadqiqotlar keyinchalik amerikalik sayyoh Richard Berd (1928-1930, 1933-1936, 1939-1941yy), avstraliya sayyohi Duglas Mouson (1929-1931 yy) lar tomonidan davom ettirilgan. 1955 yil Parijda bo‘lib o‘tgan Xalqaro geografik konferensiyasida har qaysi mamlakatga alohida janubiy qutb rayonini ma’lum dastur asosida tadqiq qilish masalasini kelishib olindi. Parij konferensiyasiga asosan Rossiya, Angliya, Amerika, Avstraliya va boshqa mamlakatlar janubiy qutbga o‘zlarini bir necha tadqiqot stansiyalari qurib, yer usti tuzilishi, geologiyasi, qazilma boyliklari, iqlimi to‘g‘risida mukammal ma’lumotlar to‘plab natijada qutbni iqlimiy jihatdan rayonlashtirilgan kartasini tuzdilar. Dastlab janubiy qutbga chanalarda borib tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lsa, hozirgi kunda tadqiqot usullari samolyotlarda aeros’yomka va kosmik kemalarda syomka qilish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Hozirgi paytda jahonni 12 ta mamlakat birgalikda qutbiy o‘lkalardan tinchlik maqsadda foydalanishga kelishilgan holda har tomonlama kompleks tadqiqot ishlari olib bormoqdalar hamda xilma xil mayda va yirik masshtabli kartalar yaratilmoqda. “Antarktika” nomi grekcha “anti” qarama-qarshi ya’ni Yer sharining shimoliy qutbiy o‘lkasining qarama-qarshi tomonida joylashgan degan so‘zdan olingan. A.E.Nordensheldni bu hududda olib borgan tadqiqot natijalari boshqa tadqiqotchilarni ham qiziqtirib qo‘ydi. 1888 yil qutbiy o‘lkaning mashhur tadqiqotchisi Nanseni ham besh hamrohi bilan birga birinchi marta Grenlandiya oroli sharqidan g‘arbiga tomon 64 0 30 1 sh.k. dan Gotxobagacha va 2700 m balandlikni kesib o‘tib, muz qoplami profilini aniqlagan. Muzlikni meteorologik sharoiti haqida hilma-xil ma’lumotlar yozgan. Mashhur nemis tadqiqotchisi A.Vegener Grenlandiyani ichki qismi tabiatini o‘rganishda eng muhim geografik tadqiqotlar qilgan. U muz qatlami balandligi profilini aniqlagan, muzlikning yuqori qatlami tarkibi haqidagi tushunchalarni aniqlashtirgan va meteorologik kuzatishlar o‘tkazgan. 1827 yil Angliya tadqiqotchisi V.E.Parri ekspeditsiyasidan keyin hech kim Shimoliy qutbga borishga harakat qilmagan. V.E.Parri o‘zining chanasi (sannogo) bilan yurishlari paytida Shimoliy Muzlik okeanini markaziy qismi muzlik bilan qoplanganligini aniqlagan edi. Ba’zi qutb tadqiqotchilari orasida, ayniqsa, amerikalik tadqiqotchilar ochiq “Qutbiy dengizi” yer sharidagi va shimoliy yarim shardagi alohida muzli o‘lka degan fikrga qattiq ishonar edi. 1863 yildan shimoliy qutbni o‘rganishning yangi bosqichini Norvegiyalik Fri Nansen boshlab bergan. Uning “Fram” (V pered) nomli muzlikda suzishda moslashtirib yasalgan maxsus paroxodida 13 kishi ekspeditsiyaga karabl rahbari kapitan Otto Sverdrup belgilangan. (O.Sverdrup Nanseni oldingi Grenlandiya ekspeditsiyasida ham qatnashgan edi). 1893 yil nansen 21 iyulda ekspeditsiya Novegiyaning Varde portidan Kars dengizi bo‘ylab o‘tishda bir necha orollarni Sverdrup gruppa orollari Skott Gansen, Nordensheld va boshqalar ochgan va Chelyuskin burni va undan shimolda Novaya Sibir oroli 78 0 50 1 sh k. va 133 0 37 1 sh.k. u. da muzlar, muzladi. Ammo “Fram” muzlari qattiq qisishga bardosh berganligi uchun ekspeditsiya a’zolari belgilangan ilmiy tadqiqotlarini davom etirgan. Shu tariqa “Fram” ekipaj a’zolari 1895 yil noyabr oyi o‘rtalarida 85 0 56 1 sh.k. va 66 31 sh.q. u. yetib borganlar. Bu hududga shu vaqtgacha hech kim bormagan edi. F.Nansen qutbga borish uchun leytenant Ya. Iogansen bilan birga chanada itlar bilan jo‘nashga kelishdi. Ammo noqulay sharoitda qiyinchilik bilan 86 0 14 1 sh k gacha bordilar holos. Qutbga yetib bormaslika ko‘zi yetgan Nansen 8-aprelda janubga, Frans–Iosif yeriga qaytgan. Frans-Iosf Yerida F.Nansen va Ya.Iogansen Frederik Djekson rahbarligidagi tadqiqotlar olib borayotgan ekspeditsiya a’zolari bilan uchrashib ular bilan norvegiya porti Vardyoga kelgan. Shu kuni “Fram” ekipaji a’zolari ham yetib kelgan. Buyuk qutbiy ekspeditsiya o‘z yakuniga yetdi. 1900 yil Italiya ekspeditsiya qatnashchisi Umbert Kani itlar bilan eng chekka Shimoliy hududga 86 ° 34 1 sh k va 68 ° 00 1 uzoqlikka yetib borgan. 1885 yildan boshlab Amerikalik Robert Piri Shimoliy qutbga tadqiqotlar olib borishga juda qiziqib qolgan. Shu vaqtdan boshlab R.Piri Elsmir orolidan boshlab birnecha marta qutb ekspeditsiyasi (1900 yil) 83 º 5 1 , 1902 yil 84 º 17 1 va 1906 yil 87 º 6 1 sh.k va 70º g‘.u.) da bo‘lgan. 1908 yil R.Piri yana ekspeditsiyaga jo‘nagan. Bu safar u 6 aprel 1909 yilda Shimoliy qutb hududiga borib yetgan. R.Piri ombori Granta Yeri sohilida Kolumbiya burnida joylashtirilgan bo‘lib, u ombor 766 km qutbdan uzoqda edi holos. R.Pirini yettita “oq” negr va bir necha eskimos xalqlari 19 ta chana (nartax) hamda 133 ta itlar bilan kuzatib borgan. Unga yordam beruvchi otryad ombor oralig‘ida turgan qutbga tomon oxirgi yurishda R.Pirin 2 aprel kuni o‘zi bilan to‘rtta eskimos va negr Metyu Xenson 6 aprel 19 0 9 yil u o‘zini turgan joyini 89 º 57 1 sh.k. da ekanligini aniqlagan. 1898 yil Norvegiya ekspeditsiyasi Otto Sverdrut rahbarligidagi va 1903 yil Norvegiyalik Rual Amundsen ekspeditsiyasi 1906 yil sharqdan-g‘arbga Shimoliy- g‘arbiy suv yo‘li bilan o‘tgan. Vrangel oroli (140º sh k u) Parri arxipelagi orollarida bo‘lib shimoliy qutbiy o‘lkalar xaqida geografik ma’lumotlar to‘plagan. XIX asr va XX asr boshlarida Arktikaning ochilishi va o‘rganilish tarixi ko‘rsatadiki ko‘p mamlakatlar tadqiqotchilari qutbga tomon yurishni davom ettirganlar va o‘z maqsadlarini amalga oshirishdan to‘xtamaganlar. Ularning ko‘pchiligi o‘z hayotlarini ham qurbon qilgan. Ammo ularning umumiy harakatlari natijasida Shimoliy Muz okeani tabiati sirlari tobora ochila borgan. XX asrda kompleks tabiiy geografiya va landshaftshunoslik g‘oyalarining rivojlanishi. XX asrning birinchi qismida tabiiy geografiyada qator muhim ta’limotlar yaratildi. V.V.Dokuchayev tomonidan tabiat zonalligi ta’limoti yaratildi. A.A.Grigorev tomonidan esa geografik qobiq va geografik muhit ta’limoti yaratildi. Biosfera haqida ta’limot esa V.A.Vernadskiy tomonidan yaratildi. Geografik qobiqning bo‘ylama (vertikal) va ko‘ndalang (gorizontal) tuzilishi, rivojlanishi va tarkibiy qismlari haqida tushunchalar ishlab chiqildi. Bu sohada L.S.Berg, K.K.Markov, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.G.Isachenko, F.F.Milkov yirik ilmiy ishlarni amalga oshirdi (9-rasm), S.V.Kalesnik 40- yillari geografik qobiqning tuzilishi va rivojlanishi umumiy yer bilimi fanining o‘rganish ob’ekti degan g‘oyani olg‘a surdi. Tabiiy geografiyaning o‘rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiq haqidagi ta’limot XX asrning 30-yillarida yaratilgan bo‘lsada, ammo uning ayrim g‘oyalari tabiiy geografiya fanining rivojlanishining butun tarixi davomida shakllana borgan. Ko‘p davrlar davomida geografiya asosan Yer yuzasini tasvirlash bilan shug‘ullanib keldi. Geografik o‘lkalarni, mamlakatlarni tasvirlash bilan bir qatorda ilmiy geografiya ham rivojlana boshladi. Geografik voqea va hodisalarni tasvirlashdan ularni ilmiy asoslashga o‘tish A. Gumboldt asarlarida ko‘rina boshladi. Asosiy adabiyotlar: 1. Abdunazarov O`.Q., Mirakmalov M.T., Sharipov Sh.M. Umumiy tabiiy geografiya. –Toshkent, Barkamol fayz media nashriyoti. 2018. 328 b. 2. Vahobov H. Umumiy Yer bilimi. Darslik. –T oshkent : Bilim, 2005. 3. Геренчук К.И., Боков В.А. Черванов И.Г. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1984. -256 с. 4. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. -М.: Высшая школа, 1990. 5. Савцова Т.М. Общее землеведение. -М.: Академия, 2013. 6. Шубаев Л.П. Умумий ер билими. –Тошкент: Ўқитувчи, 1975. 7. Goudie A. Physische Geograhfie. Germany,1997. 8. World Regional Geography (This text was adapted by The Saylor Foundation under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 License without attribution as requested by the work’s original creator or licensee). www.sayior.org/books . 9. Nicholas Clifford,Shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography. 2010. 10. Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical Geography.2007. Thomson Brooks/Cole, a part of The Thomson Corporation.Thomson, the Star logo, and Brooks/Cole are trademarks used herein under license.

GEOGRAFIYA FANINING RIVOJLANISHINI ASOSIY BOSQICHLARI VA DAVRLASHTIRISH MASALALARI Reja: 1. Qadimgi yoki antik davrda geografiyaning rivojlanishi. 2. Tabiiy geografik g‘oyalarning Aristotel, Eratosfen, Ptolemey, Strabon ishlarida rivojlantirilishi. 3 . O‘rta asrlar bosqichi . 4 . Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi 5.Kompleks geografik tadqiqotlar davri 6.Eng yangi davr geografiyasi Tayanch iboralar: antik davr, o‘rta asrlar, buyuk geografik kashfiyotlar, ilmiy geografik ishlar, Buyuk ipak yo‘li, ekspeditsiya.

1. Qadimgi yoki antik davrda geografiyaning rivojlanishi. Kishilar ijtimoiy jamoa ijtimoiy tuzumidek o‘z joyini bilish va unda orenter olish ehtiyojlari tufayli ayrim, bazan ancha keng tasavvurlarga ega bo‘lganlar. Ular tabiatni kuzatishlari ayrim faktlarni kuzatishdan boshlangan. Insoniyat taraqqiyoti bu bosqichida geografik bilimlarning hech qanday nuqtasi bo‘lganligi haqida gapirishni hojati yo‘q.Geografiyaga oid taklif etilayotgan qarashlar yoki konsepsiyalar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolgani yo‘q. Geografik qarashlarning uzoq o‘tmish tarixi bor. Uning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va shakllanishini, odatda, geografik tadqiqotlarni muayyan bir davrlarga ajratish orqali tadqiq qilinadi. Geografik qarashlarni davrlashtirish turli tadqiqotchilar tomonidan (Tomson Dj.O., 1953; L.P.Shubayev, 1975; Yu.G.Saushkin, 1976; A.G.Isachenko, 1971; R.U.Raximbekov va Z.N.Donsova,1982; V.A.Shalnev,1998; M.M.Golubchik, S.P.Yevdokimov, G.N.Maksimov, 1998 va h.k., A.Nigmatov, 2010) turlicha talqin qilingan hamda turlicha rivojlanish davrlariga ajratib o‘rganilgan. Qarashlarni tiizimlashtirish izlanuvchining o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan tarzda amalga oshirilgan va ko‘pincha, o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy muhiti uchun xizmat qilgan yoki muayyan bir davlatning boshqaruv funksiyasini bajarishga yordam bergan (1- chizma). 1-jadval TABIY GEOGRAFIYANING RIVOJLANISH DAVRLARI № Davrlar Davrlarning nomlanishi I Eramizdan avvalgi VI-V asrlargacha Qadimgi dunyodagi mahalliy tabiiy geografik tasavvurlar davri II Eramizdan avvalgi VI-V asrdan to eramizning I V asrlarigacha Antik davrda geografik tasavvurlarni rivoelanishi III IV asrlardan to XV I I asrning o‘rtalarigacha Yangi yerlarni ochish va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan geografik kashfiyotlar davri

IV XV I I asrning o‘rtalaridan XX asrning 30-yillarigacha Geografiyaning mustaqil ta’lim va fan sifatida shakllanishi V XX asrning 30-60-yillari Geografiyaning tarmoqlashuv Davri VI XX asrning 70-yillaridan XXI asrgacha Geografiyaning ekologiyalashgan davri VII XXI asr Geografiyaning globallashgan va gumanitarlashgan davri Geografiya eng qadimgi fanlar qatoriga kiradi. Uning rivojlanishini yuqoridagi taxlillardan kelib chiqqan xolda quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: Qadimgi yoki antik davr bosqichi; O‘rta asrlar bosqichi; Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi; Ilmiy geografik ishlar bosqich (17-19 asr); XX asr bosqichi; 21 asr bosqichi. Miloddan avvalgi 4 asrda Misr bilan Vavilonda yerni o‘lchash sanati- geometriya va amaliy astronomiya vujudga kelgan, vaqt hisobi hamda kalendar paydo bo‘lgan. Shundan keyin geometriya va astronomiya geografik bilimlarni vujudga kelishiga yordam berdi. Yozuv ham shu yerda vujudga kelgan. Fan insonning ongli faoliyati sifatida qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi 6-5 asrda vujudga kelgan. Miloddan oldingi 2 minginchi yillikda kitniklar bilan faniyaliklar geografik bilimi kengaydi. Bularni iqtisodiyoti dengizdagi kemachilik bilan uzviy bog‘langan edi. Shuning uchun ular butun O‘rta dengiz bo‘ylab suzganlar va Gresiya orqali bu dengizdan tashqariga chiqib savdo sotiq bilan shug‘ulanganlar. Ular janubiy Arabistondan Hindistonga suzib borganlar. Yevropa va Osiyo nomlari ham o‘sha vaqtda paydo bo‘lgan Yevropa so‘zi Finiyaga nisbatan o‘z O‘rta dengizni sharqida joylashgan edi (Nicholas Clifford,Shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography. 2010). Ptolemey eramizning boshida (2 asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi, shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi.

Yer bilimini vakili Anoksimandr (miloddan avvalgi 6 asr) bo‘lgan. U o‘sha vaqtda malum bo‘lgan dunyoning kartasini chizgan va tahmin qilishlaricha Yerning butun tasvirini yozgan. eng yirik Grek faylasuflari Arestotel (miloddan avvalgi 6 asr) u o‘sha vaqtda malum bo‘lgan dunyoning kartasini chizgan va tahmin qilishlaricha Yerning butunicha tavirini yozgan. Ushbu bosqichda geografik ahamiyatga ega bog‘liq ilmiy natijalar quyidagilardan iborat: - Gomer tomonidan miloddan avvalgi XII asrda Dunyo xaritasi tuzildi. Mazkur xaritada asosan O‘rta dengiz atrofi tasvirlangan Shimoliy Afrikadagi Liviya, Misr, G‘arbiy Osiyoda Finikiya, kichik Osiyo yarim oroli, O‘rta dengizdagi Kipr, Krit, Sitsiliya orollari tasvirlangan; - Aristotel tomonidan miloddan avval IV asrda Yerning sharsimonligi, Yerda issiq mintaqalarning mavjudligi isbotlandi. Dunyo hartasi tuzildi. Uning xaritasida Gomer xaritasidagi joylar yanada kengaytirilgan Uning xaritasida kishilar yashamaydigan sovuq mintaqa va kishilar yashaydigan issiq mintaqa ajratilgan. - Erotosfen miloddan avvalgi III asrda Yerning o‘lchamlarini aniqladi, Dunyo xaritasini tuzdi. «Geografika» nomli asar yozdi, geografiyani atamasi fanga olib kirdi; -Ptolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi. P tolomey eramizning boshida (II asr) xaritalarni daraja to‘ri yordamida tuzishni ixtiro qildi. Dunyo xaritasini tuzdi (4-rasm) va geografiya bo‘yicha qator asarlar yozdi. Shu davrda Strabon geografiya fani bo‘yicha yirik asarlar yozdi. O‘rta asrlar bochqichda geografiya fani asosan sharq mamlakatlarida rivojlandi. Xorazm ilm maktabining ilk ko‘zga ko‘ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bo‘lib, u amerikalik sharqshunos D.Sarton ta’biri bilan aytganda “barcha zamonlarning eng ulug‘ matematiklaridan biri” edi.

Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy Xorazmda tug‘ilgan va Bag‘dodda vafor etgan. Olimning tug‘ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ba’zi manbalarda Al-Xorazmiy 780 yilda tug‘ilgan va 847 yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi. Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo‘lgan. Jumladan, olimning tarix, matematika, astronomiya va geografiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi jahon ilm ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo‘shilgan bebaho hissa sifatida tan olingan. Al-Xorazmiy ilmiy faoliyatida Bag‘dod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning o‘g‘li Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi – “Bayt al-hikma” (“Donishmandlar uyi”) katta rol o‘ynagan. Bag‘dod Akademiyasida Xalifa Ma’munning topshirig‘iga ko‘ra, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan ortiq olim jahonning va osmonning batafsil tasvirini o‘z ichiga olgan “Jahon xaritalari”, ya’ni dunyo atlasini tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yig‘indisi “Ma’mun dunyo xaritasi”, deb ham ataladi va manbalarga ko‘ra uni tuzish taxminan 840 yilda yakunlangan. Ana shu xaritalarning tuzilishi munosabati bilan yozilgan Al-Xorazmiyning “Surat al-arz” (“Yer tasviri”) kitobi o‘z davrida juda mashhur bo‘lgan va undan nafaqat bag‘dodlik olimlar, balki birmuncha uzoq mamlakatlardagi ilm ahli ham keng foydalangan. Kitob bir necha o‘nlab xaritalar va ularga berilgan izohlarni o‘z ichiga olib, hammasi birgalikda “Kitobu surat al-arz” deb atalgan. U “Yerning qiyofasi kitobi” yoki boshqacha qilib aytganda “Geografiya” ma’nosini ham bildiradi. Mazkur asarlardagi izohlarda dunyoning turli qismlari iqlimlar bo‘yicha joylashtirilgan va ularning geografik koordinatalari keltirilgan. Hammasi bo‘lib 537 ta eng muhim joyning nomi, jumladan, shaharlar, so‘ngra tog‘lar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, oxirida esa daryolar alohida-alohida qilib yozilgan. Kitobda keltirilgan jadvallarda “G‘arbiy tashqi dengiz” (Atlantika okeani), “Qulzum dengizi va Yashil dengiz” (Qizil dengiz va Hind okeani) kabi nomlar uchraydi. Shuningdek, asarda Azov dengizi, Nil daryosi va ularning

O'xshashlar

GEOGRAFIYa O‘QITISh METODIKASINING RIVOJLANISh BOSQIChLARI
“Milliy g’oya asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining tarixiy ildizlari, shakllanish bosqichlari.
ADABIYoTShUNOSLIK FANINING ASOSIY VA TARKIBIY QISMLARI
ELASTIKLIK NAZARIYASINING ASOSIY TENGLAMALARI, MASALALARI VA TEOREMALARI
Geosiyosiy asosiy tushuncha, tamoyillari, bosqichlari va evolyusiyasi.