logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. DAVLAT MOLIYASI

DAVLAT MOLIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.1669921875 KB
Ko'chirib olish
DAVLAT MOLIYASI Reja: 1. Davlat moliyasi . 2. Davlat daromadlari . 3. Davlat xarajatlari . 4. Davlat q arzlarining mohiyati va ahamiyati . 5. Davlat kreditining shakllari va tasniflanishi . 6. Davlat qarzlarini boshqarish . 1. Davlat moliyasi Davlat moliyasi mamlakat moliya tizimining asosiy sohasi bo’lishi bilan bir qatorda u davlatni o’z oldida turgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik funksiyalarini amalga oshirishda moliyaviy resurslar bilan ham ta’minlab turadi. Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati – bu yalpi ichki mahsulotning qiymatini va milliy daromadning bir qismini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida davlat va davlat korxonalari ixtiyorida markazlashgan va markazlashmagan moliyaviy resurslarning shakllanishi va ulardan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bir qatorda jamiyatning o’sib borayotgan ijtimoiy, madaniy tadbirlarida foydalanishdagi pul munosabatlari yig’indisidir. Mazkur sohadagi pul munosabatlarining subyektlari bo’lib davlat, korxonalar, birlashmalar, muassasalar va keng aholi qatlami hisoblanadi. Davlat moliyasining iqtisodiy tuzilishi tom ma’noda bir xil emas, u bir- biriga bog’liq bo’lgan bo’g’inlardan tashkil topsada, lekin bajarayotgan funksiyalari bilan bir-biridan farq qiladigan bo’g’inlar yig’indisidan iboratdir. Davlat moliyasi sohasining bo’g’inlariga davlat byudjeti, byudjetdan tashqari fondlar, davlat krediti va davlat korxonalari moliyalari kiradi. Respublikamizda davlat byudjetining tuzilishi ikki bo’g’inlidir – bu Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar yig’indisidan iborat. Respublika byudjetidan asosan jamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan chora-tadbirlar moliyalashtiriladi, jumladan, markazlashtirilgan investisiyalar, mudofaa xarajatlari, boshqaruv xarajatlari. Respublika byudjetidan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy–ijtimoiy masalalar ijobiy hal qilinishiga qaratilgan. Bozor iqtisodiyoti byudjet munosabatlarida mahalliy byudjetlarga asosiy urg’u berilishini talab etadi. So’nggi paytlarda mahalliy hokimiyat organlarining ko’pgina sohalardagi mustaqilligi asosan mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim chora-tadbirlarning o’z vaqtida to’liq moliyalashtirilishini jadallashtiradi. Jumladan, hududiy infratuzilmani tashkil qilishda, mehnat resurslarining qayta tiklash, aholining mehnat farovonligini oshirishga xizmat qiladigan ijtimoiy tadbirlar va hakozolar. Davlat moliyasi sohasining tarkibiy qismidan biri bu byudjetdan tashqari fondlardir. Har bir darajadagi byudjetdan tashqari fondning asosiy maqsadi – bu ayrim maqsadli chora-tadbirlarni maxsus ajratmalar va boshqa manbalari evaziga moliyalashtirishdir. Byudjetdan tashqari fondlar funksional maqsadlarini vazifalari kabi boshqarish darajasida ham xilma-xildir. Funksional maqsadlari bo’yicha ularni iqtisodiy yoki ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan fondlarga ajratish mumkin. Boshqarish darajasi bo’yicha esa, byudjetdan tashqari fondlarni davlat va mahalliy ahamiyati bo’yicha ajratish mumkin. Byudjetdan tashqari fondlar respublika va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan boshqarilsada, o’ziga xos moliyaviy siyosatga va mustaqillikka egadirlar. Byudjetdan tashqari fondlarning xususiyatli tomoni shundaki, ular oldindan ma’lum bir maqsadga yo’naltiriladi va faqat shu yo’nalishlarda foydalaniladi. Byudjetdan tashqari fondlar tarkibiga: davlat Pensiya fondi, davlat aholisini bandligiga ko’maklashish fondi, davlat yo’l fondi va boshqa fondlar kiradi. Davlat moliyasining xarakterli bo’lagidan biri bu davlat kreditidir. Davlat kreditining mazmuni shundaki, bu davlat o’z xarajatlarini moliyalashtirish uchun aholining, xo’jalik subyektlarining ortiqcha moliyaviy resurslarini vaqtincha foydalanishidir. Demak, bu yerda davlat qarz bermasdan, balki qarz olishidir. Davlat kreditidan foydalanish uchun hukumat moliyaviy bozorga jismoniy va yuridik shaxslarga mo’ljallangan zayomlar, qisqa muddatli obligatsiyalar, g’aznachilik majburiyatlari va boshqa turdagi davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqaradilar. Mamlakat hayotida davlat krediti iqtisodiyotni barqarorlashtirish va moliyaviy sog’lomlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Muomaladan pul oqimini sustlashishini oldini olishga xizmat qiladigan davlat krediti pul muomalasidagi aylanishini tezlashtiradi. Davlat moliyasi tarkibida respublika va mahalliy darajada tashkil etilayotgan byudjetni o’zaro bog’liqliklari muhim ahamiyatga ega. Byudjet munosabatlari yordamida davlat tuzimlari ixtiyorida moliyaviy usullari bilan qayta taqsimlanayotgan milliy daromadni asosiy qismi yig’iladi. Turli darajadagi byudjetlar – respublika, mahalliy har biri o’ziga tegishli ravishda respublika va mahalliy hukumat boshqaruv organlarining faoliyatini moliyaviy bazasidir. Bozor islohotlari sharoitida bu byudjetlar o’zaro bog’langan. Byudjet daromadlar va xarajatlar tarkibidagi har bir darajasini belgilanishi respublika va mahalliy davlat hukumat boshqaruv organlarining orasidagi funksiyalarini bir-biridan chegaralanishiga bog’liq. Davlat umumiy funksiyalarini amalga oshirish uchun respublika byudjetini tashkil etadi. Respublika byudjeti butun respublika miqyosida iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni to’g’ri hal etishda muhim ahamiyatga ega. Uning resurslarini maqsadi makroiqtisodiy darajada o’z funksiyalarini bajarish uchun bog’liq bo’lgan davlat xarajatlarini moliyalashtirishdir, hamda uni yordamida iqtisodiyotni barqarorlash, ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan umumdavlat chora-tadbirlarini amalga oshirilishi ta’minlanadi. Byudjet munosabatlari tizimida mahalliy byudjetlarga muhim ahamiyat berilmoqda. Ular, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda, hududiy infratuzilmani tashkil etishda, mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish uchun moliyalashtirishda va boshqalarda ta’sirini ko’rsatib, borgan sari ko’proq ishlatilmoqda. Ijtimoiy rejalarni amalga oshirishda va o’sib borayotgan ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda ham mahalliy byudjetlar muhim ahamiyatga ega. Umumdavlat moliyasi korxona moliyasi bilan uzviy ravishda bog’langan. Bir tomondan moddiy ishlab chiqarish natijasida vujudga kelayotgan milliy daromad byudjet daromadlarining asosiy manbaidir. Ikkinchi tomondan, keng takror ishlab chiqarish tashkil topilishida faqat korxonalarni o’z mablag’laridan emas, balki umumdavlat pul mablag’larining fondlari, byudjetdan ajratmalar shaklida va bank kreditlaridan foydalanib amalga oshiriladi. O’z mablag’lari yetishmaganda, korxona boshqa korxonalarning mablag’lari bilan aksionerlik asosida hamda qimmatli qog‘ozlar (zayom mablag’lari) bilan operatsiyala r bazasida foydalanishi mumkin. 2. Davlat daromadlari Davlat va davlat korxonalari ixtiyorida moliyaviy resurslarni shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy munosabatlar yig’indisiga davlat daromadlari deyiladi. Davlat ixtiyorida shakllanayotgan moliyaviy resurslar majmuasi markazlashgan pul resurslari va davlat korxonalari ixtiyoridagilar esa, markazlashmagan pul fondlaridir. Markazlashgan davlat daromadlari asosan soliqlardan, ajratmalardan va tashqi iqtisodiy faoliyat daromadlaridan tashkil topadi. Korxonalar o’zlarining daromad va jamg’armalaridan shakllanayotgan moliya resurslari yig’indisi markazlashmagan pul daromadlarini tashkil etadi. Davlat daromadlarini ikkiga bo’lishdan maqsad, hozirda umumdavlat va jamoa iste’mollarini qoplash qanday amalga oshirilishini nazorat qilish bilan bog’liqdir. Davlat moliyasining asosiy daromad manbai bo’lib milliy daromad hisoblanadi. Ammo, ayrim hollarda, ya’ni behosdan urush, tabiy ofat va h. k. lar paytida davlat daromadi manbai bo’lib oldin jamg’arilgan milliy boyliklar (oltin zahira, pullik xususiylashtirish) ham bo’lishi mumkin. Davlat daromadiga moliyaviy resurslar jalb etishni shartli holatda uchta guruhga bo’lish mumkin: 1. Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda soliq funksiyasini bajaruvchi majburiy to’lovlar. 2. Davlat zayomlari. 3. Qog‘oz pullar emissiya qilish. Davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo’lib soliqlar xizmat qiladi. Soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatni kasb etadi. Hukumatga kerak bo’lgan moliya resurslarini shakllantirib borish bilan soliqlar fiskal funksiyasini kasb esa, ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida ayrim tarmoqlar iqtisodiyotiga molik imtiyozlarni berish bilan iqtisodiy yo’nalish kasb etiladi va nihoyat kam daromadli aholini soliqlardan ozod qilish hisobiga ijtimoiy vazifalar hal etiladi. Davlat daromadini davlat zayomlari orqali ta’minlash nafaqat byudjet taqchilligini moliyalashtirishga balki, rang-barang kapital xarajatlarga, iqtisodiyotning davlat sektoriga yo’naltiriladi. Davlat zayomlaridan foydalanishga asosan moliyaviy tanglik davrlarida keng yondoshiladi, ayrim hollarda esa, uning miqdori soliqlarga nisbatan ham oshib ketishi mumkin, chunki soliqlar sonini va stavkalarini oshirish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Davlat daromadlari tushunchasini mazmunan ifoda etgan pul munosabatlarining obyekti bo’lib, turli bosqichlarda va taqsimlash davrlarda har xil moliyaviy shakllarda ifodalangan ijtimoiy mahsulotning qiymatidir. Masalan, davlat korxonalarida taqsimlash obyekti bo’lib, mahsulot sotishdan tushadigan daromad va quyidagi tarkibiy elementlaridir: foyda, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, amortizasiya ajratmalari va boshqalar. Byudjet munosabatlarini obyekti sifatida quyidagi shakllar ko’rilishi mumkin: foyda va ish haqi, byudjet daromadlarini tashkil etish manbai bo’lgan soliq to’lovlari. O’z navbatida davlat krediti munosabatlarining obyekti bo’lib korxonalarni vaqtincha bo’sh bo’lgan moliyaviy resurslari va aholini jamg’armalaridir. Davlat daromadlarini tashkil etishni asosiy manbai bu milliy daromaddir. Milliy daromad deganimizda, moddiy ishlab chiqarish sohalarida bir yilda yangidan hosil qilingan qiymat yoki yalpi ijtimoiy mahsulotning ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlangandan so’ng qolgan qismini tushunamiz. Milliy daromad moddiy ne’matlar ishlab chiqariladigan sharoitlarda jonli mehnat tomonidan yaratilib, ham qiymat-pul, ham moddiy-buyum shakliga ega bo’ladi. Milliy daromaddan xalq iste’moli va ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadlarida foydalaniladi. U xalq xo’jaligining umumlashtiruvchi hamda xalq turmush farovonligining asosiy ko’rsatkichi. Davlat daromadlari hamma manbalarini ikki guruhga ajratish mumkin – ichki va tashqi. Ichkiga, davlatni ichida vujudga kelgan va davlatni o’z funksiyalarini amalga oshirish uchun foydalanadigan milliy daromad va milliy boyliklar kiradi. Tashqiga esa, davlat zayomlari shaklida boshqa davlatni milliy daromadi va ayrim hollarda milliy boyligi kiradi, agar ular davlat zayomlari shaklida qarzga olinsa yoki reparasion (urushda ko’rilgan zararlarni qoplash uchun yig’ilgan va urush chiqishiga sababchi bo’lgan davlat tomonidan yengan davlatga to’lanadigan tovon) to’lovlar shaklida bo’lsa. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat daromadlarini yig’ish uchun asosiy usullaridan biri – bu turli ko’rinishlardagi soliqlar, zayomlar va emissiyadir. Davlat daromadlarini yig’ish usullaridan biri – bu emissiyadir va faqat qog‘oz pullar emas, balki kredit emissiyasi ham. Soliq va zayomlardan tushgan daromadlar o’sib borayotgan xarajatlarni qoplamagandagina va moliyaviy bozorda yangi zayomlarni chiqarish uchun noqulay ahvol tug’ilganda davlat emissiyaga murojaat qiladi: ham qog‘oz pul, ham kredit emissiyasi. Davlat daromadiga moliyaviy resurslarni emissiya hisobiga jalb qilish eng noiloj paytlarda amalga oshiriladi. Qachonki soliqlardan tushadigan daromadlar va zayomlar davlat xarajatlarini qoplay olmasa, ya’ni moliyaviy bozorda davlat qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish imkoniyati bo’lmagan taqdirda qog‘oz pullar emissiya qilinadi. Qog‘oz pullar emissiyasi qachonki xo’jalik subyektlari ishlab chiqarish aylanmasi bilan bog’liq bo’lgan taqdirda iqtisodiy samara beradi. Agarda byudjet taqchilligini qoplash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni qoplash maqsadida qog‘oz pul emissiyasi amalga oshirilsa, milliy valyutaning qadrsizlanish jarayoni tez sur’atlar bilan ko’tariladi. Pirovardida daromadi cheklangan aholi qatlami bundan qattiq moliyaviy aziyat chekadi. 3. Davlat xarajatlari Markazlashgan va markazlashmagan davlat daromadlarini foydalanish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy munosabatlarga davlat xarajatlari deyiladi. Davlat xarajatlarining xususiyatli tomoni davlat sohalari moliyaviy resurslar bilan ta’minlash tadbirlari ila ajralib turadi. Davlat xarajatlarining mazmuni, xususiyati bevosita davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, boshqaruv va mudofaa funksiyalari bilan bog’liqdir. Mamlakatimizda davlat xarajatlarining asosiy qismi aholining ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilmoqda. Bugungi kunda mazkur sohaning 60% dan ortig’i davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar hisobiga moliyalashtirish amalga oshirilmoqda. Shu bilan birgalikda nodavlat sektoridagi korxonalar o’z daromadlarini bir qismini ishchi va xizmatchilarning ijtimoiy-madaniy tadbirlariga yo’naltirilsa, ularga nisbatan davlat iqtisodiy rag’batlantirish usullarini qo’llamoqda. Davlat xarajatlari ichida tarmoqlar iqtisodiyotini iqtisodiy rivojlantirishda ham tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi. Faqat ayrim hollarda, agarda umumjamiyat uchun ustivor ahamiyatga ega bo’lgan taqdirdagina yangi qurilishlarga davlat mablag’lari xarajat qilinmoqda. Davlat xarajatlarining ma’lum bir qismini davlat boshqaruvi va mudofaa xarajatlari tashkil etadi. Ammo, moliya siyosatining asosiy yo’nalishi ushbu maqsadlarga davlat xarajatlarini bosqichma-bosqich qisqartirishdir va yo’naltirilayotgan mablag’lardan ham oqilona foydalanishdir. Zero, mudofaa xarajatlarini kamaytirish ayrim hollarda davlat kompetensiyasida bo’lmasada, lekin boshqaruv xarajatlarini kamaytirish davlat ixtiyoridadir. Davlat xarajatlari deb, ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish, xalq farovonligini oshirish, butun jamiyatni boshqa ehtiyojlarini qondirish maqsadida rejali taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy munosabatlarga aytiladi. Davlat xarajatlarini moliyalashtirishda asosiy manba davlat byudjetida markazlashgan yoki korxona va tashkilotlar ixtiyorida bo’lgan jamiyatning sof daromadlaridir. Davlat xarajatlarining asosiy qismi aholidan soliq to’lovlar sifatida tushgan mablag’lar hisobidan moliyalashtiriladi. Bundan tashqari davlat xarajatlari uzoq muddatli bank kreditlari, korxonalar va tashkilotlarning boshqa daromadlari hisobidan moliyalashtiriladi. Davlat xarajatlarini tartibga solinishi, ularni rejalashtirish hamda mablag’ ajratish va mablag’lardan foydalanish usullariga qat’iy rioya qilish orqali erishiladi. Iqtisodiyotni mutanosib ravishda rivojlanishini va xalqni moddiy va madaniy hayot darajasini ko’tarish maqsadida davlat umumiy ijtimoiy mahsulotni va milliy daromadni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish hamda viloyatlar orasida to’g’ri taqsimlash va qayta taqsimlashni vakolatli organlar tomonidan olib boradi. Davlat rejalashtirishining asosiy usuli bo’lib – balansli usul hisoblanadi. Bu degani korxonalar va tashkilotlarga o’z moliyaviy resurslaridan foydalanishida keng vakolat berilishi bilan markalashgan moliyalashtirishni uzviy birligiga erishishdir. Davlat xarajatlarining tashkiliy tuzilishi. Davlat xarajatlarni o’zaro chambarchas bog’langan konkret turlarini majmui davlat xarajatlarining tizimini ifodalaydi. Bu tizim, davlat orqali belgilangan ma’lum tamoyillar asosida tashkil etiladi. Ulardan asosiylari quyidagilar:  berilgan mablag’larni ko’zda tutilgan maqsadlarga yo’naltirish va ishlatish (iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejalaridagi qat’iy belgilangan chora-tadbirlarga davlat mablag’larini yo’naltirish). Bu bilan hududiy va xalq xo’jaligining ayrim tarmoqlarini rivojlanishida tasdiqlangan mutanosiblikni saqlanishi bilan amalga oshiriladi va birinchi navbatda ilmiy-texnik taraqqiyotini aniqlaydigan va asosiy ijtimoiy muammolarni hal qiluvchi istiqbolli tarmoqlarni rivojlanishiga mablag’lar ajratish;  davlat resurslarini qaytmasligi – bu korxonalar va tashkilotlarni ta’minoti uchun davlat byudjetidan ajratilgan pul mablag’larini qaytarishga zaruriyat yo’qligi. Kredit usulida moliyalashtirishni farqligi – bu kredit oluvchi kreditga bergan mablag’larga belgilangan vaqtda va ulardan foydalanganligi uchun tasdiqlangan foizlar bilan korxona o’z foydasidan davlatga qaytarishi zarur;  iqtisod tartibiga rioya qilish – byudjet, kredit va o’z mablag’lari hisobidan davlat xarajatlarini moliyalashtirishda optimal birlikni saqlash. By rejalarni bajarish me’yorida davlat xarajatlarini moliyalashtirish faqat ishlab chiqarish ko’rsatkichlari bajarilganda hamda iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish tartibi asosida moliyaviy resurslar ajratilishi ko’zda tutiladi. Davlat xarajatlarining ayrim turlari iqtisodiy mazmuni va ahamiyati bo’yicha har xil. Bu har xillik xarajatlarni moliyalashtirishning usullari, shakllari va manbalarida ifodalanadi. Davlat xarajatlari iqtisodiy jihatidan quyidagi uch asosiy guruhga bo’linadi: 1. Birinchi guruh ishlab chiqarish xarajatlari – bu davlatning mulki, boyligini ko’paytiradi yoki xususiy xo’jaliklarni iqtisodiy asoslarini mustahkamlaydigan xarajatlardir yoki boshqacha qilib aytganda davlatni xo’jalik faoliyatini ta’minlash va milliy daromadni yaratilishi bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish sohasiga tegishli xarajatlardir. Davlat xarajatlarini jamg’arish fondi bilan iste’mol fondi orasidagi optimal taqsimlanishi davlatning iqtisodiy siyosatining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. 2. Ikkinchi guruhdagi xarajatlar milliy daromadni iste’mol qilinishi bilan bog’liq bo’lib, jamiyatning nomoddiy ehtiyojlarini qondirishga yo’naltiriladi. Noishlab chiqarish sohasiga qilinadigan xarajatlar miqdoriy jihatdan ifodalash murakkab bo’lgan natijani bermasada, davlatning ijtimoiy manfaatlari uchun juda muhim hisoblanadi. Noishlab chiqarish sohasiga sarflanayotgan davlat byudjetining mablag’lari, avvalo, aholini ijtimoiy himoyaga olish fan va ta’lim, madaniyat, tibbiy xizmatlari, jismoniy tarbiya va sport, tabiatni muhofaza qilish va ekologik sharoitni yaxshilash hamda boshqa madaniy chora-tadbirlarga yo’naltirilgan. Undan tashqari davlat xarajatlari mamlakatning mudofaa qudratini mustahkamlashga va samarali boshqarishga ham yo’naltiriladi. 3. Uchinchi guruh davlat rezervlarini shakllantirish xarajatlari bo’lib, xoh ishlab chiqarish, xoh noishlab chiqarish sohalarida favqulodda zaruriyat tug’ilganda uni bartaraf qilish uchun va muammoni hal qilish uchun yo’naltiriladi. Davlat xarajatlarining ushbu guruhi o’zaro uzviy bog’langan. Iqtisodiy mazmuni bo’yicha davlat xarajatlarini turkumlash muhim ahamiyatga ega, chunki milliy daromadni taqsimlash vositasi sifatida ijtimoiy takror ishlab chiqarishni moliyalashtirishda xarajatlarning ahamiyatini aniqlashga imkon yaratadi. Davlat xarajatlari quyidagi shakllarda moliyalashtiriladi: – o’zini-o’zi moliyalashtirish (davlat korxonalari xarajatlarini o’z moliyaviy resurslari evaziga moliyalashtirishi); – byudjet orqali moliyalashtirish (umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan xarajatlarni moliyalashtirilishini ta’minlash); – kredit orqali moliyalashtirishni ta’minlanishi (bir tomondan davlat korxonalari o’z joriy va investision xarajatlarini qoplash uchun olingan bank ssudalarini ishlasa, ikkinchi tomondan esa davlatni turli darajadagi boshqaruv organlari davlat krediti shaklida moliyaviy bozordan pul mablag’larini jalb qiladi). Davlat xarajatlarining moliyaviy ta’minotini yuqorida ko’rsatilgan shakllari orasidagi oqilona nisbati iqtisodiy manfaatini to’g’ri balansini topishiga imkon yaratadi va har bir shaklni qo’llashdan yuqori natijalarga erishish ni ta’minlaydi. 4. Davlat qarzlarining mohiyati va ahamiyati Umumdavlat ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun zarur bo’lgan pul resurslarining asosiy qismi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar shaklida jalb qilinadi. Iqtisodiyotning moliyaviy holati barqaror bo’lmaganda, dav lat daromadlarining kamayib ketgan sharoitda davlat o’zining xarajatlarini qoplashga boshqa manbalardan ham mablag’ jalb qilishga majbur bo’lib qoladi. Davlat tomonidan jalb qilishning asosiy shakli bo’lib davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti – bu davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi kredit munosabatlaridir. Bu yerda davlat, asosan, qarz oluvchi bo’lib ishtirok etadi. Davlat krediti hukumat organlari va xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan olingan kreditlarni davlatning kafolat majburiyatlari shaklida chiqishi ham mumkin. Kafolat majburiyati – bu kreditorga berilishi lozim bo’lgan so’mmani o’z vaqtida to’lanilishini ta’minlash kafilligini olgan organ tomonidan berilgan hujjatdir. Kafo lat majburiyatining ta’sir kuchi kafolat xatida ko’rsatilgan hamma so’mma to’laligicha to’langanidan so’ng tugaydi. Davlat zayomlari - davlatning qimmatli qog’ozlarini sotish yo’li bilan amalga oshiriladi. Shu asosda davlat qarzi shakllanadi. Davlat kreditlari umumdavlat moliyasining muhim elementi bo’lib, bunda kreditor sifatida yuridik va jismoniy shaxslar, davlat nomidan qarz oluvchi bo’lib esa davlat organlari o’tadi. Halqaro munosabatlar doirasida davlat bir vaqtda ham kreditor, ham qarz oluvchi bo’lishi mumkin. Davlat krediti qaytarilishi va to’lanishi asosida beriladi. Davlat krediti bank kreditidan farq qiladi. Davlat krediti orqali yig’iladigan qo’shimcha moliyaviy resurslar ishlab chiqarish kapitali aylanishida ishtirok etmaydi, balki byudjet taqchilligini qoplash uchun yo’naltiriladi. Byudjet taqchilligi – bu muayyan davrda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ortiq bo’lgan so’mmasidir. Davlat tomonidan mablag’lar jalb qilinganda kreditning ta’minoti bo’lib dav latning barcha mol- mulki hisoblanadi. Davlat krediti kelgusida davlat qarzining shakllanishiga olib keladi. Davlat qarzi – bu davlat tomonidan ichki mablag’ni va xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida vujudga kelgan muayyan mamlakatning majburiyatlari yig’indisidir. Bu so’mma davlatning qarz oldi-berdi bilan bog’liq chiqarilgan va qaytarilmagan, ular bo’yicha hisoblangan foizlarni hisobga olgan holda, davlatning majburiyatlari sifatida namoyon bo’ladi. Davlat krediti o’zining iqtisodiy mohiyati bo’yicha YaIMning qayta taqsimlash shakli hisoblanadi. Uning manbasi aholi va xo’jalik yurituvchi subyektlarning bo’sh turgan mablag’lari hisoblanadi. Davlat kreditidan foydalanish davlat ixtiyoriga mablag’larni jalb etishning asosiy shaklidir. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kelgusi moliya yili uchun Davlat byudjetini qabul qilish jarayonida davlatning ichki va tashqi qarzining eng yuqori me’yorlarini tasdiqlaydi. 5. Davlat kreditining shakllari va tasniflanishi Emissiya qilish huquqiga qarab zayomlar davlat zayomlari va mahalliy zayomlarga bo’linadi. Davlat zayomlari markaziy boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi va ular bo’yicha tushgan mablag’lar davlat byudjetiga yo’naltiriladi. Mahalliy zayomlar mahalliy boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi va ular bo’yicha tushgan mablag’lar tegishli mahalliy byudjetlarga yo’naltiriladi. Qimmatli qog‘ozlarning ishlatilish xususiyatiga qarab bozor uchun mo’ljallangan va bozor uchun mo’ljallanmagan zayomlarga bo’linadi. Bozor uchun mo’ljallangan obligatsiyalar (g’azna majburiyatlari) qimmatli qozlar bozorlarida erkin sotib olinadi, sotiladi va qayta sotiladi. Bozor uchun mo’ljallanmagan zayomlar qimmatli qog‘ozlar bozoriga chiqarilishiga yo’l qo’yilmaydi, ya’ni, ularning egalari bozor uchun mo’ljallanmagan zayomlarni qayta sota olmaydi. Davlat zayomlari ta’minlanganligini belgilanishiga qarab kafolatlangan va kafolatlanmaganlarga bo’linadi. Kafolatlangan zayomlar davlat mulki bilan yoki aniq daromalari bilan kafolatlanadi. Kafolatlanmagan zayomlar aniq moddiy kafolatga ega bulmaydi. Bunday zayomlarning ishonchliligi davlatning ishonchliligi bilan belgilanadi. Zayomlarni qaytarish muddatlariga qarab qisqa muddatli (qaytarish muddati bir yil gacha), o’rta muddatli (qaytarish muddati 1 yildan 5 yilgacha) va uzoq muddatli (qaytarish muddati 5 yildan yuqori) davlat zayomlariga bo’linadi. Davlat zayomlari daromad to’lash xususiyatiga qarab foizli, yutuqli va diskontli (nol kuponli) zayomlarga bo’linadi. Foizli zayomlar bo’yicha daromad qarz foizi ko’rinishida bel gilanadi. Foizlar zayomlarni harakat qilish davri davomida bir xil qilib o’rnatilgan bo’lishi yoki kredit bozorida bu zayomga bo’lgan talab va takliflar asosida o’rnatiladigan o’zgarib turuvchi foizlar belgilanishi mum kin. Foiz daromadlari bir yilda bir marta, yarim yilda bir marta yoki har chorakda bir marta to’lanadigan bo’lishi mumkin. Yutuqli zayomlar bo’yicha kreditorlarga daromad to’lash yutuq tirajlarini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda daromadni barcha kreditorlar olmaydi, balki yutuq chiqqan obliga t siyalar egalargina oladi. Diskontli davlat zayom - lari ma’lum chegirma bilan sotiladi, ammo obligatsiya qiymati qaytarilganda davlat zayomining nominal qiymati kreditorlarga qaytariladi. Diskontli davlat zayomining nominal qiymati bilan kreditor tomonidan sotib olgan qiymati o’rtasidagi farq kreditorning daromadi bo’lib hisoblanadi. Qarzlar qaytarish xarakteriga qarab birdaniga qaytariladigan va qism- qismlarga bo’lib qaytariladigan qarzlarga bo’linadi. Qarzni qism-qismlarga bo’lib qaytarishning uchta varianti bo’lishi mumkin. Birinchi variant – zayom qiymati bir necha yil davo mida uning turli qismlarini qaytarish yo’li bilan amalga oshiriladi. Ikkinchi variant – zayom qiymati doimo o’sib borish yo’li bilan qaytariladi. Bu tartib kelajakda davlat daromadi har yili oshib borishi ko’zda tutilgan h ollarda qo’llaniladi. Uchinchi variantda zayom so’mmasi doimo kamayib borish yo’li bilan qaytariladi. Bu tartib kelajakda dav lat daromadi har yili qamayib borishi yoki davlat xarajatlari ko’payib borishi ko’zda tutilgan hollarda qo’llaniladi. Davlatning qarzlarni to’lash bo’yicha majburiyatlariga qarab muddatidan avval qaytarish huquqi bilan va muddatidan avval qaytarish huquqisiz zayomlarga bo’linadi. Qarzni mudda tidan avval qaytarish huquqi davlatga moliya viy bozordagi vaziyatni hisobga olish imkonini beradi. Davlat qarzlarining yuzaga kelish sabablari. Byudjet taqchilligi deganda muayyan davrda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ortiq bo’lgan so’mmasi tushuniladi. Byudjet taqchilligini yuzaga kelish sabablari quyidagilar: – iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida davlat byudjeti hisobidan kapi - tal quyilmalar hajmining oshib ketishi; – favqulodda holatlar – urushlar, davomiy ommaviy tartibsizliklar, tabiy ofatlar; – mamlakatning yalpi ichki mahsulotini o’sish sur’atlarini pasayib ketishi, ishlab chiqarishning izdan chiqishi; – byudjet daromadlari bazasining mustahkam emasligi; – mamlakatning YaIM o’sish sur’atlariga erishmasdan markazlashgan uzoq muddatli investisiyalarni, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirishni muttasil oshirib borish; – iqtisodiy inqirozlar va boshqalar hisoblanadi. Davlat byudjetining taqchilligi hamda uning o’sishi mamlakat iqtisodiyotini normal ishlashiga salbiy ta’sir qiladi. Lekin ko’pgina mamlakatlarning amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, davlat byudjetining taqchilligini umuman bartaraf etish zarurati yo’q degan fikrga kelinyapti. Davlat qarzida davlatning ban krot bo’lishi va qarz yukini kelgusi avlod zimmasiga yuklanish xavfi katta bo’ladi. Bunda davlat o’zining qarzini qayta moliyalashtirish yo’li bilan bu holatdan chiqishi mumkin. Buning uchun yangi obligatsiyalarni chiqarib sotishdan tushgan mablag’ni davlatni eski qarzlarini qaytarish uchun yo’naltiradi. Albatta, davlatning bankrot bo’lishini tasavvur qilish juda qiyin, chunki hukumat pul-kredit emissiyasi huquqiga ega va u emissiya qilish nati jasida davlat qarzlarini asosiy qismi va tegishli foizlarni to’lashi mumkin. Pul emissiyasi yo’li bilan davlat qarzlarining asosiy so’mmasini va ularning foizlarini to’lanishi kelgusida taqchillikni yanada chuqurlashtirishi mumkin. Davlat qarzining kupayib ketishi real salbiy iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Birinchidan, davlat qarzlari bo’yicha foizlarni to’lash aholining daromadlarini nomutanosibligiga olib keladi. Chunki davlatning majburiyatlarini ko’pgina qismi aholining badavlat qismiga to’g’ri keladi. Davlatning ichki qarzlarini qaytarilishi aholining kam ta’minlangan qismi “hisobidan” badav lat aholi cho’ntagiga tushishiga olib keladi va natijada badavlat aholi yana badavlatroq bo’ladi. Ikkinchidan, davlatning ichki qarzlarini qaytarish yoki uni kamaytirish vositasi sifatida soliq stavkalarini oshirilishi ishlab chiqarish rivojlantirishning iqtisodiy stimullariga putur yetkazilishiga, yangi tavakkalchilikka asoslangan korxonalarga, innovasiyalarga mablag’ yo’naltirishning kamayishiga va jamiyatda ijtimoiy keskinlikning kuchayishiga olib kelishi mumkin. Shu yo’l bilan davlatning katta ichki qarzlarini to’lash iqtisodiy rivojlanishga putur yetkazishi mumkin. Uchinchidan, chet el davlatlariga qarzlar bo’yicha foizlarni yoki qarzning asosiy so’mmasini to’lash, mamlakatning real mahsulotlarini ma’lum qismini chet elga o’tkazib berilishiga olib keladi. To’rtinchidan, davlat o’zining qarzini real iqtisodiy yukini kelgusi avlodlar zimmasiga o’tkazishi mumkin. Bu esa davlat ning tashqi qarzining ko’payishiga, mamlakatning halqaro obro’ining pasayishiga va iqtisodiy xavfsizligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Davlat qarzlarining turlari va tasniflanishi. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuniga asosan dav lat tomonidan ichki va tashqi mablag’larni jalb qilishda qarz majburiyatlarining: (1) qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan davrga chiqariladigan), o’rta muddatli (bir yildan besh yilgacha bo’lgan davrga chiqariladigan) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq davrga chiqariladigan) davlat qimmatli qog‘ozlari; (2) kreditlar (qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli); (3) O’zbekiston Respublika sining kafolatlari; (4) byudjet daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi vaqtinchalik tafovvutni qoplash uchun qisqa muddatli ssudalar hamda (5) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa turlaridan foydalanish mumkin 1 . Davlat qarz majburiyatlari – bu davlat ning o’z kreditorlariga bo’lgan qarz majburiyat larining so’mmasidir. Davlat qarzlari joriy va mukammal, ichki va tashqi qarz majburiyatlariga bo’linadi. Davlatning joriy qarz maj - buriyatlari – bu joriy yilda qaytariladigan qarzlar va muayyan vaqtda barcha chiqarilgan zayomlar bo’yicha hozirgi davr ichida to’lanishi lozim bo’lgan foizlar so’mmasidir. Davlatning umumiy qarz majburiyatlari – bu zayomlar bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan barcha qarzlar va foizlarning umumiy so’mmasidir. Davlat qarz majburiyatlari o’zining manba lari bo’yicha 2 turga (ichki va tashqi qarzlarga) bo’linadi: Davlat ichki qarz majburiyatlari – bu davlat tomonidan ichki mablarni jalb qilish natijasida vujudga kelgan davlat ning majburiyatlarini yig’indisi. Dav lat tashqi qarz majburiyatlari – bu davlat tomonidan xorijdan mablag’lar jalb qilish nati jasida vujudga kelgan davlatning majburiyatlari yig’indisi. Xorijdan jalb qilingan mablag’larga: 1 Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни. – davlat yoki O’zbekiston Respublikasi rezidentlari hisoblangan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan zayomlar, tovarlar yoki xizmatlarni import qilish shaklida kreditlar jalb etilishi; – norezidentlar mablag’larining O’zbekiston Respublikasining moliyaviy institutlari tomonidan depozitlarga jalb etilishi; – lizing operatsiyalari; – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va rezidentlarining obligatsiyalar, veksellar hamda boshqa xil qimmatli qog‘ozlar chiqarish, xorijiy bozorlarda joylashtirishi hamda boshqa tur va shakllardan foydalanish yo’li bilan jalb qilinadi 2 . Xorijdan mablag’ jalb qilish – bu O’zbekiston Respublikasi yoki uning rezidenti tomonidan xorijiy davlatlar yoki norezi dentlar aktivlarining (kreditlar, zayomlar va boshqalarning) mazkur xorijiy davlatga yoki norezidentga yoxud ularning talabiga ko’ra uchinchi shaxsga shartlashilgan davrda adekvat aktivlarni, shu jumladan, aktivlardan foydalanganlik uchun to’lovlarni taqdim etish majburiyatini o’z zimmasiga olgan holda jalb etilishidir. Davlatning xorijdan mablag’ jalb qilishi – bu aktivlarni chet el manbalaridan (xorijiy davlatlar, ularning yuridik shaxslaridan va halqaro tashkilotlardan) jalb etish hamda buning natijasida O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o’z kreditlarini (zayomlarini) to’lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga kelishidir. Davlat tomonidan ichki mablag’ni jalb qilish – bu aktivlarni ichki manbalardan (rezident-yuridik va jismoniy shaxslardan) jalb etish hamda buning natijasida O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o’z kreditlarini (qarzlarini) to’lashiga kafil 2 O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 29 avgustdagi “Xorijdan mablag’ jalb qilish to’g’risida”gi qonuni. sifatidagi m ajburiyatlari vujudga kelishidir. 6. Davlat qarzlarini boshqarish Davlatning qarzlari bo’yicha daromadlarni to’lash va ularni qaytarish davlat byudjeti xarajatlarining asosiy moddalaridan biri hisoblanadi. Davlat qarzlari hajmi mamlakat o’zining qarz majburiyatlarini o’z vaqtida bajara olmaydigan holatga yetganda qarzlarni qaytarish muddatlarini uzaytirish yoki zayomlar bo’yicha to’lanadigan foizlarni qisqartirishga davlat majbur bo’ladi. Davlat qarzlarini boshqarish – davlat zayomlarini qaytarish, ular bo’yicha daromadlar to’lashni tashkil qilish, oldin chiqarilgan zayomlar uchun belgilangan shartlar va muddatlarni o’zgartirish hamda yangi qarz majburiyatlarini joylashtirish bo’yicha dav latning moliyaviy tadbirlarining majmuasi tushuniladi. Davlat qarzlarini boshqarish qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini ta’minlashdan iborat. Bu joriy qarzlarga ham, mukammal qarzlarga ham tegishlidir. Joriy qarzlarni qaytarish real manbalar bilan ta’minlash zarur bo’ladi. Mukammal qarzlar uchun qaytarish muddatlarini shunday belgilash kerakki, ularni qaytarish uchun tegishli manbalar mavjud bo’lishi kerak 3 . Davlatning ichki qarzlari uchun to’lov qobiliyati uning ichki manbalari hisobidan ta’minlanadi. Davlatning tashqi qarzlari bo’yicha to’lov qobiliyati birinchi navbatda valyuta tushumlariga bog’liq. Bu qarzlarni qaytarish imkoniyati to’lov balansining holati bilan aniqlanadi. To’lov balansining ijobiy saldosi davlat ning to’lov imkoniyatini ta’minlaydigan resursni xarakterlaydi va u oltin-valyuta zahiralarini tartibga solish imkoniyatini beradi. Qarzlarga xizmat ko’rsatish - bu zayomlarning qaytarilishi, ular bo’yicha foizlarni to’lash va chiqarilgan zayomlarning qaytarilish 3 M.Ostonoqulov G’aznachilikkka o’tish sharoitida davlat qarzlarni boshqarish // IQTISOD VA MOLIYA №5, 2010. 41-51 bb shartlarining o’zgarishga doir davlat tadbirlarining majmuasidir. Zayomlarni qaytarish byudjet mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Ayrim hollarda davlat o’zining qarzlarini qaytarishni yangi zayomlar chiqarish yo’li bilan amalga oshiradi. Davlat qarziga xizmat ko’rsatish xarajatlarining asosiy qismi foizlarni to’lash, zayomlar bo’yicha yutuqlarni to’lashga ketgan mablag’lar tashkil qiladi. Dav lat qarziga xizmat ko’rsatishning boshqa xarajatlariga davlat qimmatli qog’ozlarini tayyorlash, jo’natish va sotish, yutuq tirajlarini o’tkazish, tirajlarni yo’q qilish hamda ayrim boshqa tashkiliy xarajatlari kiradi. Ayrim mamalakatlarning davlat byudjeti tarkibida davlat qarz majburiyatlarini joylashtirish, qayta moliyalashtirish, daromadlarni to’lash va qarzlarni qaytarish bo’yicha xarajatlarni moliyalashtirish uchun mamlakatning ichki qarziga xizmat ko’rsatish fondi tashkil qilinadi 4 . Davlat qarz maj buriyatlarini boshqarish – bu davlat zayomlarini qaytarish, ular bo’yicha daromad to’lashni tashkil qilish, oldin chiqarilgan zayomlar uchun belgilangan shartlar va muddatlarni o’zgartirish hamda yangi qarz majburiyatlarini joylashtirish bo’yicha davlatning moliyaviy – tashkiliy tadbirlarining majmuasidir. Dav lat qarz majburiyatlarini boshqarishning asosiy maqsadi davlat qarzlari hajmini iqtisodiy xavfsiz darajada saqlab turish, davlat qarz majburiyatlariga xizmat ko’rsatish qiymatini ma’lum nisbatga keltirish va davlat majburiyatlarini to’la hajmda va eng past qiymatda bajarilishini ta’minlashdir. Davlat q arz majburiyatlarini boshqarish usullariga quyidagilar kiradi : – d a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning konversiya usuli – bu davlat tomonidan kreditorlarga to’lanadigan daro mad bo’yicha foiz stavkasini pasaytirish yoki ko’tarish orqali zayomlar daromadliligini o’zgartirishdir. Bu usul moliyaviy bozorda vaziyat o’zgargan yoki davlatning moliyaviy holati yomonlashgan hollarda qo’llaniladi. Dav latning moliyaviy 4 Qosimova G. Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimi. O’quv qo’llanma. – Т.:Iqtisod-moliya, 2008. holati yomonlashuvi natijasida davlat obligatsiya shartlari bo’yicha ko’zda tutilgan daromadni to’lay olmaslik holatiga kelganda bu usul qo’llaniladi. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning konsolidatsiya usuli – bu davlat zayomlarining muddatini o’zaytirish maqsadida avval chiqarilgan zayom bo’yicha majburiyatlarni yangi zayomga o’tkazib berishdir. Bunda, avval chiqarilgan zayom obligatsiyalari yangi zayom obligatsiyalariga almashtiriladi. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning unifikasiyalash usuli - bu bir qancha zayomlarni bir zayomga birlashtirishdir. Bunda, ilgari chiqarilgan zayom obligatsiyalari yangi zayom obligatsiyalariga almashtiriladi. Bu esa davlat qarzlarini boshqarishni soddalashtiradi. Davlat qarzlarini boshqarishning unifika siyalash usuli alohida yoki davlat qarzlarini boshqarishning konsolidatsiya usuli bilan birga amalga oshirilishi mumkin. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning regressiv nisbat bo’yicha obligatsiyalarni almashtirish usuli – bu davlat qarzini qisqartirish maqsadida avval chiqarilgan zayom obligatsiyalarini yangi zayom obligatsiyalariga almashtirishdir. Bunda, davlat o’zining qarz bo’yicha majburiyatlaridan qisman bosh tortadi. Shuning uchun ham bu usulni qo’llashda oqilona moliya siyosati yuritish talab qilinadi. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning qarzlarni qaytarishning muddatlarini kechiktirish usuli – bu qarzlarni to’lash muddatini kechiktirish orqali ko’chirishdir. Bunda, qarzlarni to’lash muddati ko’chirilgan davr uchun majburiyatlar bo’yicha davlat daromad to’lamaydi. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning restrukturizasiya usuli – bu yuqorida ko’rsatilgan usullar majmuasini to’la yoki qisman qo’llanilishidir. Jahon amaliyotida suveren qarzlarni restrukturizasiyalashning bir qarz maj buriyatlarini boshqalariga almashtirish (obligatsiyaga obligatsiya), davlatning xususiylashtirish dasturi doirasida qarz majbu riyatlarini aksiyalarga almashtirish (obligatsiyaga aksiya), diskont asosida qarz majburiyatlarini muddatidan ilgari qaytarib sotib olish (qaytarib sotib olish sxemasi) va qarz majburiyatlarining bir qismini hisobdan chiqarish) kabi sxemalari mavjud. D a v l a t q a r z m a j b u r i y a t l a r i n i boshqarishning majburiyatlarni bekor qilish usuli – bu davlat o’zining qarz majburiyat larini to’la bekor qilishidir. Davlat qarz majburiyatlarini boshqarishning bu variantini yul qo’yib bo’lmaydigan variant deb qabul qilinadi. Chunki, davlatning obro’i uning o’zini qarz majburiyatlarini tan olishi va qarz majburiyatlarini belgilangan muddatlarda to’la qaytarishiga bog’liq bo’ladi. Davlat moliya viy nochor bo’lishi, ya’ni, bankrot bo’lishi yoki hokimiyatga yangi siyosiy kuchlar kelishi sababli davlat o’zining qarzlarini bekor qilishini e’lon qilishi mumkin. Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

DAVLAT MOLIYASI Reja: 1. Davlat moliyasi . 2. Davlat daromadlari . 3. Davlat xarajatlari . 4. Davlat q arzlarining mohiyati va ahamiyati . 5. Davlat kreditining shakllari va tasniflanishi . 6. Davlat qarzlarini boshqarish .

1. Davlat moliyasi Davlat moliyasi mamlakat moliya tizimining asosiy sohasi bo’lishi bilan bir qatorda u davlatni o’z oldida turgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ekologik funksiyalarini amalga oshirishda moliyaviy resurslar bilan ham ta’minlab turadi. Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati – bu yalpi ichki mahsulotning qiymatini va milliy daromadning bir qismini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida davlat va davlat korxonalari ixtiyorida markazlashgan va markazlashmagan moliyaviy resurslarning shakllanishi va ulardan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bir qatorda jamiyatning o’sib borayotgan ijtimoiy, madaniy tadbirlarida foydalanishdagi pul munosabatlari yig’indisidir. Mazkur sohadagi pul munosabatlarining subyektlari bo’lib davlat, korxonalar, birlashmalar, muassasalar va keng aholi qatlami hisoblanadi. Davlat moliyasining iqtisodiy tuzilishi tom ma’noda bir xil emas, u bir- biriga bog’liq bo’lgan bo’g’inlardan tashkil topsada, lekin bajarayotgan funksiyalari bilan bir-biridan farq qiladigan bo’g’inlar yig’indisidan iboratdir. Davlat moliyasi sohasining bo’g’inlariga davlat byudjeti, byudjetdan tashqari fondlar, davlat krediti va davlat korxonalari moliyalari kiradi. Respublikamizda davlat byudjetining tuzilishi ikki bo’g’inlidir – bu Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar yig’indisidan iborat. Respublika byudjetidan asosan jamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan chora-tadbirlar moliyalashtiriladi, jumladan, markazlashtirilgan investisiyalar, mudofaa xarajatlari, boshqaruv xarajatlari. Respublika byudjetidan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy–ijtimoiy masalalar ijobiy hal qilinishiga qaratilgan. Bozor iqtisodiyoti byudjet munosabatlarida mahalliy byudjetlarga asosiy urg’u berilishini talab etadi. So’nggi paytlarda mahalliy hokimiyat

organlarining ko’pgina sohalardagi mustaqilligi asosan mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim chora-tadbirlarning o’z vaqtida to’liq moliyalashtirilishini jadallashtiradi. Jumladan, hududiy infratuzilmani tashkil qilishda, mehnat resurslarining qayta tiklash, aholining mehnat farovonligini oshirishga xizmat qiladigan ijtimoiy tadbirlar va hakozolar. Davlat moliyasi sohasining tarkibiy qismidan biri bu byudjetdan tashqari fondlardir. Har bir darajadagi byudjetdan tashqari fondning asosiy maqsadi – bu ayrim maqsadli chora-tadbirlarni maxsus ajratmalar va boshqa manbalari evaziga moliyalashtirishdir. Byudjetdan tashqari fondlar funksional maqsadlarini vazifalari kabi boshqarish darajasida ham xilma-xildir. Funksional maqsadlari bo’yicha ularni iqtisodiy yoki ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan fondlarga ajratish mumkin. Boshqarish darajasi bo’yicha esa, byudjetdan tashqari fondlarni davlat va mahalliy ahamiyati bo’yicha ajratish mumkin. Byudjetdan tashqari fondlar respublika va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan boshqarilsada, o’ziga xos moliyaviy siyosatga va mustaqillikka egadirlar. Byudjetdan tashqari fondlarning xususiyatli tomoni shundaki, ular oldindan ma’lum bir maqsadga yo’naltiriladi va faqat shu yo’nalishlarda foydalaniladi. Byudjetdan tashqari fondlar tarkibiga: davlat Pensiya fondi, davlat aholisini bandligiga ko’maklashish fondi, davlat yo’l fondi va boshqa fondlar kiradi. Davlat moliyasining xarakterli bo’lagidan biri bu davlat kreditidir. Davlat kreditining mazmuni shundaki, bu davlat o’z xarajatlarini moliyalashtirish uchun aholining, xo’jalik subyektlarining ortiqcha moliyaviy resurslarini vaqtincha foydalanishidir. Demak, bu yerda davlat qarz bermasdan, balki qarz olishidir. Davlat kreditidan foydalanish uchun hukumat moliyaviy bozorga jismoniy va yuridik shaxslarga mo’ljallangan zayomlar, qisqa muddatli obligatsiyalar, g’aznachilik majburiyatlari va

boshqa turdagi davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqaradilar. Mamlakat hayotida davlat krediti iqtisodiyotni barqarorlashtirish va moliyaviy sog’lomlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Muomaladan pul oqimini sustlashishini oldini olishga xizmat qiladigan davlat krediti pul muomalasidagi aylanishini tezlashtiradi. Davlat moliyasi tarkibida respublika va mahalliy darajada tashkil etilayotgan byudjetni o’zaro bog’liqliklari muhim ahamiyatga ega. Byudjet munosabatlari yordamida davlat tuzimlari ixtiyorida moliyaviy usullari bilan qayta taqsimlanayotgan milliy daromadni asosiy qismi yig’iladi. Turli darajadagi byudjetlar – respublika, mahalliy har biri o’ziga tegishli ravishda respublika va mahalliy hukumat boshqaruv organlarining faoliyatini moliyaviy bazasidir. Bozor islohotlari sharoitida bu byudjetlar o’zaro bog’langan. Byudjet daromadlar va xarajatlar tarkibidagi har bir darajasini belgilanishi respublika va mahalliy davlat hukumat boshqaruv organlarining orasidagi funksiyalarini bir-biridan chegaralanishiga bog’liq. Davlat umumiy funksiyalarini amalga oshirish uchun respublika byudjetini tashkil etadi. Respublika byudjeti butun respublika miqyosida iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni to’g’ri hal etishda muhim ahamiyatga ega. Uning resurslarini maqsadi makroiqtisodiy darajada o’z funksiyalarini bajarish uchun bog’liq bo’lgan davlat xarajatlarini moliyalashtirishdir, hamda uni yordamida iqtisodiyotni barqarorlash, ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan umumdavlat chora-tadbirlarini amalga oshirilishi ta’minlanadi. Byudjet munosabatlari tizimida mahalliy byudjetlarga muhim ahamiyat berilmoqda. Ular, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda, hududiy infratuzilmani tashkil etishda, mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish uchun moliyalashtirishda va boshqalarda ta’sirini ko’rsatib, borgan sari ko’proq ishlatilmoqda. Ijtimoiy rejalarni

amalga oshirishda va o’sib borayotgan ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda ham mahalliy byudjetlar muhim ahamiyatga ega. Umumdavlat moliyasi korxona moliyasi bilan uzviy ravishda bog’langan. Bir tomondan moddiy ishlab chiqarish natijasida vujudga kelayotgan milliy daromad byudjet daromadlarining asosiy manbaidir. Ikkinchi tomondan, keng takror ishlab chiqarish tashkil topilishida faqat korxonalarni o’z mablag’laridan emas, balki umumdavlat pul mablag’larining fondlari, byudjetdan ajratmalar shaklida va bank kreditlaridan foydalanib amalga oshiriladi. O’z mablag’lari yetishmaganda, korxona boshqa korxonalarning mablag’lari bilan aksionerlik asosida hamda qimmatli qog‘ozlar (zayom mablag’lari) bilan operatsiyala r bazasida foydalanishi mumkin. 2. Davlat daromadlari Davlat va davlat korxonalari ixtiyorida moliyaviy resurslarni shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy munosabatlar yig’indisiga davlat daromadlari deyiladi. Davlat ixtiyorida shakllanayotgan moliyaviy resurslar majmuasi markazlashgan pul resurslari va davlat korxonalari ixtiyoridagilar esa, markazlashmagan pul fondlaridir. Markazlashgan davlat daromadlari asosan soliqlardan, ajratmalardan va tashqi iqtisodiy faoliyat daromadlaridan tashkil topadi. Korxonalar o’zlarining daromad va jamg’armalaridan shakllanayotgan moliya resurslari yig’indisi markazlashmagan pul daromadlarini tashkil etadi. Davlat daromadlarini ikkiga bo’lishdan maqsad, hozirda umumdavlat va jamoa iste’mollarini qoplash qanday amalga oshirilishini nazorat qilish bilan bog’liqdir.

O'xshashlar

UY XO’JALIKLARI MOLIYASI
SUG’URTA TASHKILOTLAR MOLIYASI
MULKCHILIKNING TURLI SHAKLLARIDAGI XO’JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLAR MOLIYASI
Konstitutsiyaviy davlat
DAVLAT BYUDJETI