MULKCHILIKNING TURLI SHAKLLARIDAGI XO ’ JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLAR MOLIYASI Reja: 1.Faoliyatning turli sohalarida moliyaning amal qilish xususiyatlari . 2. Tijorat faoliyati bilan shug ’ ullanuvchi korxonalar moliyasi . 3. Notijorat faoliyat bilan shug ’ ullanuvchi korxonalar moliyasi . 4. Jamoat tashkilotlari moliyasi .

1. Faoliyatning turli sohalarida moliyaning amal qilish xususiyatlar i Korxona moliyasi – bu iqtisodiy pul munosabatlarni pul xarakati mobaynida vujudga kelib turli xil pul fondlarini hosil qilishni bildiradi. Korxonalar sof foydasini pul fondlariga sarflaydi. Korxonaning fond bozorlari bilan bo’ladigan munosabatlari turli xildagi fondlarni hosil qilish, ularni shakllantirish va foydalanishdan iborat. Ustav fondiga korxonaning asosiy vositalari va aylanish mablag’lari shakllanadi. Bu korxonaning o’z mablag’larining asosiy manbasi hisoblanadi. H issadorlik jamiyatida ustav fondi chiqariladigan barcha aksiyalar qiymati bilan teng bo’lishi lozim. Ish natijasiga ko’ra ustav fondi miqdorini ko’payishi yoki kamayishi mumkin, ya’ni qo’shimcha aksiyalar chiqarish yoki ularning nominal qiymatini oshirish orqali ustav fondi ko’payishi mumkin. Muomaladan aksiyalarni qaytarib olish tufayli esa ustav fondini kamaytirish mumkin. Ustav fondi – korxonalarning o’z mablag’larining manbai hisoblanadi. Bundan tashqari korxonalarning ustav fondi asosiy vositalarni qayta baholash hisobiga, aksiyalarni nominal qiymatidan ko’ra baland narxda sotish hisobiga, ishlab chiqarishga bepul asosiy vositalarni sotib olish hisobiga ko’payishi mumkin. Zahira fondi – bu fond foydadan ajratmalar hisobiga tash k il qilinadi. Fondning asosiy maqsadi bo’lib, favqulodda zararlarni qoplash, aksiyalarni qayta sotib olish hisoblanadi. Jamg ’ arma fondi – bu korxonalarning ishlab chiqarishni kengaytirish va rivojlantirish uchun mo’ljallangan. Bu fond o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishish uchun investisiya fondidan va amortizasiya fondidan foydalanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning hammasi o’zida sarflanayotgan mehnat xarakteriga asoslanib ikki yirik sohaga ajraladi:

- moddiy ishlab chiqarish; - nomoddiy ishlab chiqarish. Birinchi sohaning xususiyati – bu tovar ishlab chiqarishdir, ikkinchi sohaning o’ziga xos xususiyati – bu turli xizmatlar (ijtimoiy, maishiy va boshqalar) ko’rsatishdir. Moddiy ishlab chiqarishni tashkiliy tuzulmasining asosi bo’lib korxonalar, birlashmalar, assotsiasiyalar tashkil etadi, noishlab chiqarish sohasida esa, muassasalar, tashkilotlar va boshqa tuzulmalar faoliyat ko’rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida turli xarakterli moliyaviy munosabatlar vujudga keladi. Shu asosda, tashkil etilgan bir maqsadga yo’naltirilgan pul fondlari xususiyatini inobatga olganda, moliyaviy munosabatlar tizimida bir turdagi pul munosabatlarga nisbatan quyidagi guruhlarni birlashtirish mumkin. – moddiy ishlab chiqarishning xo’jalik bo’linmalarida birlamchi daromadlarni shakllantirish, xo’jalik ichidagi maqsadli fondlar - nizom fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, rag’batlantirish fondi va boshqalarni tashkil etish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan. Ulardan bir qismi ishlab chiqarish, ikkinchi qismi ta’minot ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi; – turli korxonalar orasida vujudga keladigan munosabatlar, agar bu munosabatlar taqsimlash xarakteriga ega bo’lsa, lekin almashtirishga xizmat qiluvchi emas. Bu pul munosabatlari asosidagi moliyaviy resurslarni harakati fond shaklida emas, balki, shartnomalar bo’yicha jarimalar olish yoki to’lash, turli birlashmalar qatnashchilarini badal to’lovlarini to’lashi, ishlab chiqarish jarayonlarini kooperatsiyalashdan tushgan foydani taqsimlashda ularni ishtirok etishi, aksiya va obligatsiyalarga mablag’larni investisiyalash va ular bo’yicha dividendlar va foizlar olish va h. k. ;

– turli sug’urta fondlarini tashkil etish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan moddiy ishlab chiqarish korxonalari va sug’urta tashkilotlari o’rtasida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar; – bank ssudalarini olish va qoplash, ular bo’yicha foizlar to’lash hamda ma’lum to’lov evaziga vaqtincha foydalanish uchun bo’sh pul mablag’larini banklarga berish bilan bog’liq bo’lgan korxonalar va banklar o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar; – byudjet va byudjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va foydalanish bilan bog’liq bo’lgan moddiy ishlab chiqarish va davlat o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar. Moliyaviy munosabatlarning bu guruhi byudjetga, byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar, byudjetdan moliyalashtirish va h. k.; – korxonalar bilan ularning yuqori boshqaruv tuzulmalari orasida vujudga keladigan munosabatlar. Bunga "vertikal" o’zaro bog’liqlik deyiladi, tarmoq ichki chegaralarida saqlanib qolgan moliyaviy resurslarning qayta taqsimlanishi. Yuqorida ko’rsatilgan pul munosabatlari korxonalar moliyasining mazmunini hosil qilib, xo’jalik subyektlarining jamg’armalarini va pul daromadlarini tashkil etish, foydalanish va ularni moliya-bank tizimining majburiyatlarini bajarish uchun, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish, ishchilarni moddiy rag’batlantirish va ijtimoiy xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan pul munosabatlari deb aniqlash mumkin. Mulkchilikning turli shakllari, tarmoqlarning xususiyatlari, iqlimiy- tabiat omillarning mavjudligi ham moliyaviy o’zaro bog’liqliklarni ko’p qirrali qilib, ta’sirini o’tkazadi. Bu asosda moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy munosabatlarning ko’p qirraligi, usullarini turli-tumanligidan dalolat beradi.

Ishlab chiqarishning moddiy asosi – bu ishlab chiqarish fondlaridir. Ularni olish, yangilash va kengaytirish uchun korxona zarur bo’lgan moliyaviy resurslarga ega bo’lishi va maqsadli pul fondlarini tashkil etishi kerak. Maqsadli pul fondlari ishlab chiqarish fondlarini aylanishida xizmat qiladi va ularni uzluksizligini ta’minlaydi. Bu holat, ishlab chiqarish fondlarini tashkil etish, doim to’ldirish va ko’paytirish jarayonlarini ifodalaydi. Ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qiymat sotilgandan so’ng taqsimlanadi. Shu taqsimlanish jarayonida ish haqi fondini tashkil etish, sof daromadni taqsimlash va sarflash uchun moliyaviy munosabatlar vujudga keladi. Sof daromad faqatgina moddiy ishlab chiqarishda emas, balki nomoddiy ishlab chiqarishda ham bir nechta pul fondlarini tashkil etilishida manba bo’lib, taqsimlanish jarayonida moliyaviy munosabatlarning murakkab birikmalarini vujudga keltiradi. Foyda shaklini olgan sof daromad hisobiga, moddiy ishlab chiqarish sohalarida, ishlab chiqarishni kengaytirish, uni moddiy-texnika bazasini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish fondi, ishchi-xodimlarni moddiy rag’batlantirish uchun belgilangan iste’mol fondi, zahira va rezerv fondi tashkil etiladi. Sof daromad umumdavlat pul fondlarini (byudjet, Pensiya fondi va boshqalar) tashkil etilishida, soliq to’lovlari va boshqa shakllarda manba bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, moddiy ishlab chiqarishda tashkil etilgan moliyaviy resurslar xalq xo’jaligini boshqa bo’g’inlarida pul fondlarini tashkil etish uchun ishlatiladi. Bu esa, butun davlatni moliyaviy tizimini boshlang’ich asosi bo’lib xizmat qiladi va moddiy ishlab chiqarish moliyasining xususiyatini ifodalaydi. Turli xil ehtiyojlarni qondirish imkoniyati, mamlakatning umumiy moliyaviy holati aynan moddiy ishlab chiqarish moliyasining holatiga bog’liqdir.