MOLIY A NING MOHIY A TI VA FUNKSIY A LARI Reja: 1. Moliyaning mohiyati va zarurati . 2. Moliyaning funksi yalar i. 3. Moliyaviy bozorlar va institutlar.

1. Moliyaning mohiyati va zarurati Ijtimoiy takror ishlab chiqarish ishtirokchilari o’rtasida iqtisodiy munosabatlar vujudga keladi. Moliya (arabcha-mulk, mablag’) barqaror tovar-pul muomalasi sharoitlarida davlatning rivojlanishi va uning resurslariga bo’lgan ehtiyojlarining ortishi natijasida paydo bo’ldi. Moliya terminining kelib chiqishi yuzasidan iqtisodchi-olimlarning turli fikrlari mavjud. Ba’zi bir mualliflar fikricha, mazkur termin dastlab XIII-XV asrlarda Italiyaning savdo shaharlarida yuzaga kelgan, keyinchalik halqaro miqyosda tarqalgan va aholi bilan davlat o’rtasida pul munosabatlari tizimi bilan bog’liq tushuncha sifatida qo’llanila boshlangan. Boshqa mualliflarning ta’kidlashlaricha, mazkur tushuncha muomalaga fransuz olimi J.Boden tomonidan uning 1755 yildagi “Respublika haqida olti kitob” nomli asarida ilk bor kiritilgan. Iqtisodiy munosabatlar kishilik jamiyatining moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimot jarayoni bosqichlarida vujudga keladi. Iqtisodiy munosabatlar juda xilma-xildir. Ular nafaqat takror ishlab chiqarish bosqichida, balki xo’jalik yuritishning barcha sohalarida ro’y beradi. Iqtisodiy munosabatlarning ijtimoiy amal qilishi bilan bog’liq jihatini iqtisodiy kategoriyalar tashkil qiladi. Turli xil adabiyotlarda moliya terminiga turlicha ta’rif berilgan. Moliya – davlatning o’z funksiya va vazifalarini bajarishi hamda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shartlarini ta’minlash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarining shakllantirilishi, taqsimlanilishi va foydalanilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar majmuidir. Bozor munosabatlari sharoitida asosiy iqtisodiy kategoriyalarga qiymat, tovar, pul, foyda, moliya va narxni kiritishimiz mumkin.

Moliya (lot. – pul to’lovlari ) – YaIM (yalpi ichki mahsulot) va MD (milliy daromad)ni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida pul mablag’larini shakllantirish va foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Munosabatlarning o’ziga xosligi shundan iboratki, moliya iqtisodiy kategoriya sifatida har doim pul shaklida namoyon bo’ladi. Moliyaning ta’rifidan kelib chiqadiki :  munosabatlarning pul xarakteriga ega ekanligi;  munosabatlarning taqsimot xususiyatiga ega ekanligi;  moliyaviy munosabatlarni shakllantirishda moliyaviy resurslar asosiy manba bo’lib hisoblanishi. Moliya kategoriyasi quyidagi iqtisodiy kategoriyalar bilan ham bog’liq :  narx ;  ish haqi ;  kredit. 2. Moliyaning funksiyalari Moliya iqtisodiy kategoriya bo’lib, hozirda ijtimoiy-siyosiy tuzumi turlicha bo’lgan davlatlar tomonidan birdek foydalanilmoqda. Bu kategoriya boshqa iqtisodiy kategoriyalar (pul, foyda, tannarx, qiymat, kredit va h.k.) kabi jamiyatdagi ma’lum munosabatlar, mehnat mezoni va iste’mol me’yori, ishlab chiqarishni rag’batlantirish, milliy daromadni taqsimlash kabi munosabatlarning mohiyatini ifodalaydi. Moliya jamiyatda tovar-pul munosabatlarining mavjudligi bilan izohlanadi. Moliyaviy munosabatlarning rivojlanishi jamiyatdagi mehnat taqsimoti, mulkchilik shakllari, xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy- huquqiy faoliyatining iqtisodiy jihatdan mustaqilligi hamda tashqi iqtisodiy aloqalari bilan ham bog’liq. Milliy daromadning taqsimlanishi pul shaklida

amalga oshiriladi, ammo pul moliya munosabatlarining barcha tomonlarini o’z ichiga olmaydi. Moliya munosabatlari asosan, davlat hamda korxonalarning pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish masalalaridan aks etadi. Shuning boisdan moliyaning rivojlanishi bu davlatning rivojlanishi va uning moliyaviy zahiralarga bo’lgan ehtiyoji bilan bevosita bog’liqdir. Moliyaning mohiyati, uning iqtisodiy kategoriya sifati ijtimoiy munosabatlar orqali ko’rinib, o’ziga xos vazifani bajaradi. Davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo’lgan pul mablag’laridan markazlashgan fondni tashkil qilish, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy munosabatlar jarayonida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish ustidan nazorat va ijtimoiy mahsulotning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi sodir bo’ladi. Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. Funksiya – muayyan obyektning tashqi xususiyati bo’lib, tizim elementlarining o’zaro munosabatlarida jarayon sifatida aks etadi. Iqtisodiy kategoriyalarni funksiyasi iqtisodiy munosabatlarning hatti-harakatini o’zida aks ettiradi, ya’ni, funksiya – iqtisodiy kategoriyaning muayyan xususiyatlarining namoyon bo’lishidir . Moliyaning funksiyalari turli adabiyotlarda turlicha ko’rsatilgan holda bahsli masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Xususan, A.M.Birman moliyaning quyidagi funksiyalarini e’tirof etadi 1 : – xo’jalik yuritish jarayonini pul mablag’lari bilan ta’minlash – nazorat – taqsimlash 1

A.M.Aleksandrov va E.A.Voznesenskiylar moliyaning quyidagi funksiyalarni ko’rsatib o’tishgan 2 : – pul fondlarini shakllantirish; – shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish; – nazorat . Moliya qiymat taqsimoti va uning nazoratini yaxlit ifodalovchi kategoriya hamdir. Shuning uchun ham aksariyat adabiyotlarda uning quyidagi ikkita funksiyasi ajratib ko’rsatiladi: – taqsimot funksiyasi – jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida turli moliyaviy tizimlar amal qiladi. Mavjud iqtisodiy munosabatlar ham goh muvaffaqiyatli, gohida esa muvaffaqiyatsiz amal qiladi, biroq moliya har qanday sharoitda ham taqsimlash funksiya sini bajaradi. Mamlakatning YaIM va MD taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog’liq munosabatlardan iborat. YaIM qiymati MD va zahira fondidan iborat . Zahira fondi, amortizasiya ajratmalari va moddiy sarflardan iborat . YaIM – iqtisodiy tizimlarning yil davomida yaratgan tovar va xizmatlarining jami qiymatidir. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy dastaklar: me’yorlar, stavkalar, tariflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy dastaklar vositasida amalga oshiriladi. Mikrodarajada esa, uning manbai korxonalar pul daromadlari va jamg’armalari hisoblanadi. MD – mamlakat bo’yicha xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyat natijasi (ish haqi, renta, foyda). MD tarkibiga quyidagilar kiradi: – Jamg ’ arma fondi – ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, qurilish va madaniy-oqartiruv tadbirlarini moliyalashtirishga qaratilgan. Zahira fondi – jamoat zahiralari, sug’urta mablag’laridan iborat. Iste ’ mol fondi – fan ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlashni moliyalashtirishga qaratilgan bo’lib, davlatning amal qilishini ta’minlovchi 2