TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI VA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

293.1630859375 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………..3
I-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI
VA SHAKLLANISHI.
1.1. Transmilly kompaniyalarning vujudga kelish sabablari,
funksiyalari va guruhlanishi. Rivojlanish ko’rsatkichlari………...5
1.2. Transmilliy korporatsiyalarning faoliyat turlari…………….14
II-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING
JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVIDAGI
ISHTIROKI
2.1. Transmilliy kompaniyalarning globallashuvi………………19
2.2. Transmilliy kompaniyalarning dunyo globallashuv
jarayonidagi tutgan o’rni ………………………………………..24
XULOSA ………………………………………………………..35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………….36
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tanlangan mavzuning
dolzarbligi shundan iboratki, hozirgi vaqtda TMKlar xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimida ulkan rol o'ynaydigan jahon iqtisodiyotining eng
muhim sub'ektlariga aylangan. Transmilliy biznesning rivojlanishi alohida
rivojlangan davlatlar iqtisodiyotiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ushbu
maqolada biz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga bunday ta'sirning
ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlaymiz.
Transmilliy korporatsiyalar (TMK) - bu ikki yoki undan ortiq mamlakatda
biznes bo'linmalariga ega bo'lgan va ushbu bo'linmalarni bir yoki bir
nechta markazlardan qarorlar qabul qilish mexanizmi asosida
boshqariladigan, izchil siyosat va umumiy strategiyani amalga oshirishga
imkon beradigan, resurslar, texnologiyalar va natijaga erishish uchun
javobgarlik - foyda olish. Transmilliy korporatsiyalarning dunyo
ko'payishi jarayonida doimiy ravishda oshib boradigan rolidan kelib
chiqadi. TMKlar global iqtisodiy tizimning hal qiluvchi omiliga
aylanmoqda, chunki ishlab chiqarish jarayonlaridan tortib investitsiya,
moliya va savdo siyosatidagi operatsiyalargacha bo'lgan keng faoliyat
doirasi tufayli ular ishlab chiqaruvchi va distribyutorning xalqaro
regulyatori rolini o'ynaydi. Eng yirik TMKlar orasida ishlab chiqarishni
xalqaro darajaga ko'tarilishining yuqori natijasi ular tomonidan jahon tovar
bozorlarida va jahon iqtisodiyotining etakchi tarmoqlarida ustunlik
o'rnatilishi bo'ldi. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning o'sishi,
firmalar, sanoat tarmoqlari va milliy chegaralardan tashqarida texnologik
mehnat taqsimotining paydo bo'lishi turli mamlakatlarda va turli qit'alarda
filiallari bo'lgan ulkan xalqaro tadqiqot va ishlab chiqarish majmualarining
paydo bo'lishi bilan birga keladi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi- jahon
va O’zbekiston iqtisodiyotida Transmillliy kompaniyalarning tutgan o’rni,
ularning faoliyat turlari va dunyo iqtisodiyotida tutgan ahamiyati, jahon
iqtisodiyoti globallashuvidagi rolini yanada oshirish haqidagi fikrlarni
o’rganib chiqadi.
Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot ob’yekti
bo’lib transmilliy kompaniya(TMK)larning globallashuv jarayoni,
3

TMKlarning jahon iqtisodiyoti globallashuvidagi roli hisoblanadi.
Predmeti esa mavjud bozor iqtisodiyoti sharoitida TMKlar globallashuvini
yaxshilash va ular faoliyat darajasini yanada oshirish, davlatlar o’rtasidagi
talab va takliflarni yetarlicha ijobiy qondirish yo’lini izlashdir.
Ishning tarkibi. Kurs ishi Kirish, 4 ta rejadan iborat 2 ta Bob, Xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil etadi.
4

I-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING
MOHIYATI VA SHAKLLANISHI.
1.1. Transmilly kompaniyalarning vujudga kelish sabablari,
funksiyalari va guruhlanishi. Rivojlanish ko’rsatkichlari.
1XVI-XVII-asrlarda Yangi Dunyo mustamlakachilik taraqqiyoti
boshlanganda TMKlarning dastlabki prototiplari paydo bo'ldi. Shunday
qilib, 1600-yilda Hindiston boyligini "ekspluatatsiya qilish" uchun tashkil
topgan va 1858-yilgacha faoliyat yuritgan Britaniyaning Ost-Hindiston
kompaniyasining asoschilari orasida nafaqat ingliz savdogarlari, balki
gollandiyalik savdogarlar va nemis bankirlari ham bo'lgan. XX-asrgacha
bunday mustamlakachilik kompaniyalari deyarli faqat savdo-sotiq bilan
shug'ullangan, ammo ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug'ullanmagan
va shuning uchun kapitalistik iqtisodiyotda hal qiluvchi rol o'ynamagan.
Ular faqat XIX-asr oxirida paydo bo'lgan "haqiqiy" TMKlarning salafiylari
deb hisoblanadilar, o'shanda erkin raqobat yirik kapital eksportini amalga
oshirishni boshlagan yirik monopol firmalarning faol rivojlanishi bilan
almashtirildi.
TMK rivojlanishining uchta asosiy bosqichi mavjud.
1) XX asrning boshlari. TMKlar rivojlanmagan mamlakatlarda xom ashyo
ishlab chiqarish va shu bilan birga u y erda savdo missiyalarini tashkil etish
uchun yaratilgan. Ishlab chiqarish sanoati rivojlangan mamlakatlarda
yuqori avtomatizatsiya yo'q edi va malakali kadrlar talab qilindi. Ushbu
davrda TMKlar, odatda, savdo bozorlarini taqsimlaydigan, kelishilgan
narx siyosatini olib boradigan va hk.
2) XX asr o'rtalari. Xorijiy ishlab chiqarish bo'linmalarining roli oshdi, ular
ilgari mamlakatda TMK uchun "mahalliy" ishlab chiqarilgan mahsulotlarni
ishlab chiqarishni boshladilar. TMK filiallari tobora ko'proq mahalliy
talabni qondirishga yo'naltirilgan. Ishlab chiqarishni ko'chirishga
operatsiyalarni avtomatlashtirish yordam berdi, bu esa ancha past malakali
va savodsiz kadrlardan foydalanishga imkon berdi. Axborot
kommunikatsiyalarining rivojlanishi markazdan uzoqdagi jarayonlar
5

ustidan nazoratni yo'qotmaslikka imkon berdi. Transport infratuzilmasi
iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish omillari arzon bo'lgan mamlakatlarda
alohida texnologik jarayonlarni ajratish va joylashtirishni maqsadga
muvofiqlashtirdi. TMK tashkilotchilari tobora mustaqil tashqi iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirish uchun etarli bo'lgan alohida firmalarga
aylanmoqda. Aynan 1960 yillarda "transmilliy korporatsiyalar" atamasi
paydo bo'ldi.
3) XX asr oxiri. TMKlar global ishlab chiqarish va tarqatish tizimini
yaratadilar. Sho'ba kompaniyalar uchun joylarni tanlashda asosiy ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarini minimallashtirish o'ynaydi. Zamonaviy
Germaniya aholisi uskunalarni Germaniyaning "Bosch" kompaniyasidan
sotib oladi, ammo Germaniyada emas, balki Janubiy Koreyada yoki
Xitoyda ishlab chiqariladi.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan sarmoyalar oqimi zaif mintaqalarga
tobora kamayib bormoqda. Agar 70-yillarda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalarning taxminan 25% rivojlanayotgan mamlakatlarga to'g'ri
kelgan bo'lsa, unda 80-yillarning oxiriga kelib ularning ulushi 20% dan
pastga tushdi.
Barqaror sur'atlarda rivojlanayotgan transmilliylashuv jarayoni zamonaviy
jahon iqtisodiyotining muhim xususiyati hisoblanadi. Ushbu jarayonning
asosiy harakatlantiruvchi kuchi xalqaro korporatsiyalardir. Xalqaro
korporatsiyalar savdo, investitsiyalash va zamonaviy texnologiyalarni
eltuvchilar sifatida jahon iqtisodiyotining muhim subyektlariga aylanishdi.
Xalqaro iqtisodiy globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi xalqaro
korporatsiyalar hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar ichki korporativ
mehnat taqsimotini an'anaviy mehnat taqsimotining xalqaro darajasiga olib
chiqishgan. Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni shtab-kvartirasi
qabul qiluvchi mamlakatdan tashqarida bo'lgan firmalar tomonidan nazorat
qilinadigan va boshqariladigan xalqaro ishlab chiqarishga bevosita bog'liq.
Xalqaro korporatsiyalarning umumiy nazoratida bo'lgan ushbu faoliyat
6

jahon YaMM ishlab chiqarish hajmining taxminan 25 foizini tashkil qiladi.
Ushbu ishlab chiqarishning 1/3 qismi qabul qiluvchi mamlakatlarda
joylashgan.
Jahon iqtisodiyoti amaliyoti ko'rsatishicha, ishlab chiqarishning
integratsiyalashuv jarayoni xalqaro korporatsiyalarni tashkil qilish
modellariga tayanadi.
Xalqaro korporatsiyalarning vujudga kelishi TTXI bilan bog’liqdir. Jahon
amaliyotida TMK ga turli mamlakatlarda TTXI ni amalga oshiradigan
yirik korporatsiyaning tarkibiy-tashkiliy shakli sifatida qaraladi. Xorijiy
korxonaning tashkil etilishi to'g'ridan to'g'ri xorijiy investitsiyalash
faoliyati natijasi bo'lib, unda investor- norezident kapitalning 50%dan kam
bo'lgan qismiga egalik qiladi. Shu'ba firmada uning ulushi 50% dan
oshadi, xorijiy filial esa to'liq unga tegishli bo'ladi. TMK ning huquqiy
rejimi tashkil topgan filiallar va shu'ba korxonalar orqali turli davlatlarda
faoliyat yuritishni nazarda tutadi. Bu kompaniyalar nisbatan mustaqil
bo'lgan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni sotish, ilmiy-tadqiqot,
iste'molchilarga xizmat ko'rsatish xizmatlariga egadirlar. Birlashgan
Millatlar Tashkilotining (BMT) TMK bo’yicha komissiyasi xalqaro
kompaniyaga quyidagicha tavsif beradi: • yuridik shakli va faoliyat
sohasidan qat'i nazar, ikki yoki undan ortiq mamlakatlarda xo’jalik
subyektlariga ega bo'lgan;
7

• bitta boshqaruv markazi orqali umumiy strategiyani amalga oshirish
va muvofiqlashtirilgan siyosat yuritishga imkon beruvchi qarorlar qabul
qilish tizimi doirasida ish olib boradigan;
• mulkchilik orqali bir-birga bog’langan alohida xo'jalik subyekti
sifatida, bunda xo'jalik subyektlaridan bittasi yoki undan ko’prog’i
boshqalarning faoliyatiga bilimlar, resurslar va mas'uliyatni boshqalar
bilan birgalikda foydalanish orqali jiddiy ta'sir ko'rsata oladi. Jahon
amaliyotida xalqaro korporatsiyalar deyilganda jahon tovar va ishlab
chiqarish omillari bozorlariga sezilarli darajada ta'sir ko'rsatuvchi yirik
kompaniyalar tushuniladi. Ularga quyidagilar kiradi:
• yillik sotish hajmi 1 mlrd. dollardan kam bo'lmasligi;
• umumiy moliyaviy aylanma mablag'larining beshdan bir qismidan
uchdan bir qismigacha xorijdagi operatsiyalar ulushiga to'g'ri kelishi;
• Xorijdagi aktivlar ulushi 25 %dan kam bo'lmasligi;
• kamida oltita mamlakatda filiallarga ega bo'lishligi.
Transmilliy kompaniya (korporatsiya) (T M K) bu bir necha mamlakatlarda
ishlab chiqarish birliklariga egalik qiluvchi kompaniya (korporatsiya).
Boshqa manbalarga ko'ra, ko'p millatli kompaniyaning ta'rifi quyidagicha:
xalqaro biznesi muhim bo'lgan kompaniya; xorijiy aktivlari ularning
umumiy hajmining taxminan 25-30 foizini tashkil etadigan va ikki yoki
undan ortiq mamlakatlarda filiallari bo'lgan kompaniya.
Uy mamlakati - TMKning shtab-kvartirasi joylashgan mamlakat.
Mezbon davlatlar - TMK mulklari joylashgan mamlakatlar.
Shunday qilib, xalqaro korporatsiyalarning asosiy xususiyati to'g'ridan
to'g'ri xorijiy investitsIyalarni amalga oshirish jarayonidir.
XIX asr oxirdi vujudga kelgan xalqaro korporatsiyalar evolyutsion
rivojlanishning uzun yo’lini bosib o'tdi, bu jarayonda ularning shakllari va
faoliyat sohalarining ustuvorliklari, ichki korporativ tuzilma va strategiya
o'zgarib bordi.
8

TMK jahon xo'jaligining muhim ishtirokchilariga aylanib bormoqda.
Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalari
bevosita TMK faoliyatiga bog'liq. Ushbu mamlakatlar eksportida milliy
korporatsiyalar va ularning xorijdagi filiallari o'rtasidagi savdo aloqalari
ulushi yuqori ko'rsatkichga ega. Masalan, XX asrning 80-yillarida firma
ichidagi savdo ulushi AQSh eksportining 14-20% ni, Yaponiya
eksportining 23-28% ni va GFR eksportining 24-28 %ni tashkil etgan.
YUNKTAD ma'lumotlariga ko'ra, 2008-yilda 82000 ta TMK qayd etilgan
bo'lib, filiallarining soni 810000 tani tashkil etgan. TMK jahon
iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. TMK filiallari orqali
amalga oshirilgan eksportning hajmi dunyo eksportining 1/3 qismini
tashkil etadi va ularda 70,7 mln. kishi ishlaydi. Ushbu ko'rsatkich
Germaniya iqtisodiyotida band bo'lganlar sonidan ikki baravar ko'p.
Xalqaro ishlab chiqarish deganda, TMK ning xorijiy filiallari tomonidan
sotilgan mahsulot tushuniladi. Ushbu sotuvlarning aksariyat qismini
filiallar ishlab chiqaradi va ular bosh korporatsiyalar ishlab chiqargan
mahsulotlarni qayta sotish bilan shug'ullanadilar. 1990-yilda TMK ning
xorijiy filiallaridagi sotish hajmi 4,7 trln. dollarni tashkil etgan bo'lsa,
ushbu ko'rsatkich 2013-yilga kelib 34,5 trin. dollarga teng bo'lgan. Xalqaro
ishlab chiqarishning asosini TTXI tashkil etadi. Agar 1990-yilda TMK
tomonidan chetga chiqarilgan TTXI ning umumiy hajmi 2,1 trln, dollarni
tashkil etgan bo'lsa, 2013 -yilga kelib ushbu ko'rsatkich 26,3 trln. dollarga
teng bo'lgan.
XXI asr boshlarida jahon iqtisodiyotida transmilliylashish jarayoni
chuqurlashib bormoqda. U yoki bu kompaniyaning xorijdagi tovar va
xizmatlar ishlab chiqarishga jalb etilganlik darajasi transmilliylashuv
indeksi (TMI) orqali aniqlanadi. U kompaniyaning xorijdagi va o'z
mamlakatidagi xo'jalik faoliyatining ko'rsatkichlarini qiyosiy taqqoslash
yo'li bilan aniqlanadi. YuNKTAD ushbu ko'rsatkichni kompaniyaning
jami aktivlarida xorijiy aktivlarning ulushi, jami sotish hajmida xorijdagi
sotuv hajmining ulushi, jami xodimlar sonida xorijdagi xodimlar sonining
ulushi ko'rsatkichlarining yig'indisi sifatida baholaydi. TMI ning tarmoq
tarkibida telekommunikatsiya (70,3%), oziq-ovqat, tamaki sanoati (68,1
9

%) va farmatsevtika sanoati (63,6%) korporatsiyalari yetakchilik qilishadi.
Masalan, telekommunikatsiya sohasiga ixtisoslashgan “Vodafone Group
Plc” kompaniyasining (Buyuk Britaniya) TMI darajasi - 88,6% ga teng.
Menning fikrimizcha, O’zbekistonga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar
oqimini ko'paytirish uchun dunyoning yetakchi transmilliy
korporatsiyalarini ichki bozorda ishlashga yanada faol jalb qilish zarur.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va taraqqiyot bo'yicha
konferentsiyasiga (UNCTAD) ko'ra, dunyodagi 100 ta yirik moliyaviy
bo'lmagan TMKlarning tashqi aktivlari va TNI transmilliylik
ko'rsatkichlari bo'yicha reytingi quyidagicha .
2007 yilda xorijiy aktivlar darajasiga ko'ra dunyodagi eng yirik moliyaviy
bo'lmagan TMK o'ntasi quyidagicha (1-rasmga qarang): General Electric
(energetika, AQSh) - tashqi aktivlarning hajmi 420,3 milliard dollarni
tashkil etdi; Vodafone Group Plc (telekommunikatsiya, Buyuk Britaniya) -
230,6 mlrd dollar; Royal Dutch / Shell Group (neft va gaz sektori,
Gollandiya / Buyuk Britaniya) - 196,828 milliard dollar; British Petroleum
Company Plc (neft va gaz sektori, Buyuk Britaniya) - 185,323 milliard
AQSh dollari; ExxonMobil (neft va gaz sektori, AQSh) - 174,726 milliard
dollar; Toyota Motor Corporation (avtomobilsozlik, Yaponiya) - 153,406
mlrd dollar; Jami (neft va gaz sektori, Frantsiya) - 143,814 milliard dollar;
Electricite De France (uy-joy kommunal xizmatlari, Frantsiya) - 128,971
milliard dollar; Ford Motor Company (avtomobilsozlik, AQSh) - 127,854
milliard dollar va E.ON AG (uy-joy kommunal xo'jaligi, Germaniya) -
123,443 milliard dollar.
10

Xorijiy aktivlar darajasi bo'yicha dunyodagi eng yirik TMKlar,
(million AQSh dollari).
2007 yildagi TNI indeksiga ko'ra o'nta moliya bo'lmagan TMK
quyidagicha ko'rinishga ega: Xstrata PLC (konchilik, Buyuk
Britaniya) - TNI indeksi 94,1%; Linde AG (kimyo sanoati,
Germaniya) - 89,5%; Arcelor Mittal (metallurgiya, Lyuksemburg)
- 89,4%; Pernod Rikard SA (oziq-ovqat va ichimliklar, Frantsiya)
- 88,8%; WPP Group Plc (biznes xizmatlari, Buyuk Britaniya) -
88,1%; Vodafone Group Plc (telekommunikatsiya, Buyuk
Britaniya) - 87%; Nestle SA (oziq-ovqat va ichimliklar,
Shveytsariya) - 86,6%; AkzoNobel (farmatsevtika, Niderlandiya) -
85,2%; Nokia (telekommunikatsiya, Finlyandiya) - 84,2% va
Thomson Reuters Corporation (axborot xizmatlari, Kanada) -
83,8%.
11

Transmilliyllashuv ko'rsatkichi bo'yicha etakchi TMKlar,%
Umuman olganda, TMKlar jahon sanoat ishlab chiqarishining
qariyb 50 foizini ta'minlaydi. Dunyo savdosining 70% dan ortig'i
TMKlarga to'g'ri keladi va ushbu savdoning 40% TKMlar
doirasida amalga oshiriladi, ya'ni ular bozor narxlarida emas, balki
bozor bosimi ostida emas, balki shakllantirilgan transfer narxlarida
amalga oshiriladi, lekin bosh korporatsiyaning uzoq muddatli
siyosati ostida. TMKlar juda katta byudjetga ega bo'lib, ba'zi
davlatlarning byudjetlaridan oshib ketadi. Dunyodagi eng yirik
100 iqtisodiyotning 52 tasi transmilliy korporatsiyalar, qolganlari
shtatlardir. Ular mintaqalarda katta ta'sirga ega, chunki ular keng
moliyaviy resurslarga, jamoatchilik bilan aloqalarga va siyosiy
lobbiga ega.
Transmilliy korporatsiyalar globallashuvda muhim rol o'ynaydi.
12

Dunyo miqyosidagi tadqiqotlar va ishlanmalarda (AR-GE)
TMKlar juda muhim rol o'ynaydi. Ro'yxatdan o'tgan patentlarning
80% dan ko'prog'ini TMKlar tashkil etadi, shu bilan birga TMKlar
ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtirishning taxminan 80% ni
tashkil qiladi.
TNKlar nafaqat Siemens yoki Microsoft kabi ishlab chiqaruvchi
kompaniyalar, balki transmilliy banklar, telekommunikatsiya
kompaniyalari, sug'urta kompaniyalari, auditorlik kompaniyalari,
investitsiya va pensiya fondlari.
Transmilliy kompaniyalarni aniqlash uchun maxsus
transmilliylashtirish ko'rsatkichi mavjud. Transmilliylashtirish
ko'rsatkichi quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
I T = 1/3 (A I / A + R I / R + S I / S) x 100%,
Qaerda
I T - transmilliylashtirish ko'rsatkichi,%;
A I - chet el aktivlari;
A - jami aktivlar;
R I - chet el filiallari tomonidan tovar va xizmatlarni sotish hajmi;
R - tovar va xizmatlarning umumiy sotilishi;
13

S I - chet davlat;
S - bu kompaniyaning umumiy xodimlari.
Agar biz Qo'shma Shtatlardan kelgan TMKlarni Evropa TMKlari
bilan taqqoslasak, unda siz bir naqshni ko'rishingiz mumkin:
AQSh bozorining hajmi tufayli ularning TMKlarining
transmilliylashuvi darajasi o'z mamlakatlari bozori bo'lgan Evropa
TMKlariga qaraganda ancha past bo'ladi. Bundan tashqari, AQSh
va Evropaning soliq tizimlari muhim ahamiyatga ega. Masalan,
Evropa TMK-lari uchun Germaniyadan ishlab chiqarishni sharqqa
ko'chirish ancha foydalidir.
Yevropada TMK-larni mamlakatda ishlashni boshlashini
rag'batlantirish uchun hukumatlar ularga ba'zi imtiyozlarni taklif
qilmoqdalar, masalan, soliq, davlat subsidiyalari, zaif mehnat yoki
atrof-muhit to'g'risidagi qonunchilik. Shuningdek, TMKlar
ko'pincha o'zlarining hukumatdagi manfaatlarini lobbi qilish bilan
shug'ullanadilar.
1.2. Transmilliy korporatsiyalarning faoliyat turlari
TMKlar ko'pincha uchta katta guruhga bo'linadi:
Gorizontal ravishda birlashtirilgan TMK - bir xil yoki o'xshash
tovarlarni ishlab chiqaradigan turli mamlakatlarda joylashgan
bo'linmalarni boshqaring.
Vertikal ravishda birlashtirilgan TMKlar - boshqa mamlakatlarda
o'z bo'limlariga etkazib beriladigan mahsulotlarni ishlab
chiqaradigan ma'lum bir mamlakatda bo'linmalarni boshqarish.
14

Alohida TMK - vertikal yoki gorizontal tarzda birlashtirilmagan
turli mamlakatlarda joylashgan bo'linmalarni boshqaradi.
TMK strukturasi
Shu o’rinda turli maqomdagi bo'linmalar ham mavjud :
Asosiy kompaniya - ularni o'z mablag'lari hisobiga yaratadi va
mahalliy tadbirkor ommaviy kompaniyani milliy yuridik shaxs
sifatida ro'yxatdan o'tkazadi. Bu mamlakatda keng qamrovli
faoliyat olib borish va uning tashqi iqtisodiy aloqalarida ishtirok
etish imkoniyatini beradi. Asosiy kompaniyaning filialini
boshqarish (muhim qarorlar, kapitalni boshqarish va boshqalar),
uning milliy faoliyati shtab-kvartiraga ulkan imkoniyatlar beradi.
Sho'ba korxonasi - bu shaxsiy balansga ega bo'lgan yuridik
shaxs. Asosiy va yordamchi firmalar kompaniya manfaatlariga
mos bitimlar tuzadilar. Va ushbu korxonadan olingan daromad
sun'iy ravishda shtab-kvartirada to'planadi. Shunday qilib,
kapitalda ishtirok etish muammosi hal qilinadi va shu bilan birga
asosiy kompaniya ta'minlanadi.
Assotsiatsiya kompaniyalari - bu sherikning 10-50%
aktsiyalariga egalik qiluvchi bosh kompaniyaga nisbatan chet elda
15TRANSMILLIY KORPORATSIYA
(TMK)
BOSH(ONA) KOMPANIYA
sho'ba
korxonasi , filial Sherikchilikdagi
kompaniya Bo’lim

yaratadigan filiallar. Bu filiallar va sho'ba korxonalarga qaraganda
ancha kam, shuning uchun shtab-kvartiralar assotsiatsiyani bunday
katta nazoratga ega bo'lolmaydi.
T aqdim etilgan ro'yxatdan ko'rinib turibdiki, korporatsiya asoslari
ishtirok etish tizimida yotadi .
TMK turlari
16korporatsiya
milliy transmilliy
xalqaro
Ko’pmillatli global
Etnosentrik tip Polisentrik tip Geosentrik tip
Regiosentrik tip

So'nggi paytlarda transmilliy korporatsiyalar tarkibida keng qamrovli
strategiyani amalga oshirish bilan bog'liq o'zgarishlar yuz bermoqda, uning
mazmuni xalqaro kontsern boshqaruvini markazlashtirish va mintaqaviy
boshqaruv tuzilmalarining rolini sezilarli darajada oshirishdan iborat.
Ushbu siyosat aloqa va axborotlashtirish sohasidagi texnologiyalarning
rivojlanishi, milliy va xalqaro ma'lumotlar banklarining rivojlanishi tufayli
mumkin bo'ldi. TMKlarning mintaqaviy boshqaruv tizimlari uchta asosiy
turga bo'linadi:
• tegishli mintaqadagi konsern faoliyatining barcha turlari uchun mas'ul
bo'lgan asosiy mintaqaviy bo'limlar. Ularga tegishli mintaqadagi barcha
filiallarning faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish huquqlari
berilgan (masalan, Amerikaning General Motors konsernining Osiyo va
Okeaniya mintaqalarida filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish bo'yicha
mintaqaviy vakolatxonasi Singapurda joylashgan);
• ishlab chiqarilayotgan mahsulotning harakati bilan bog'liq holda
korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi mintaqaviy ishlab chiqarish
bo'limlari, ya'ni. tegishli ishlab chiqarish zanjiri bilan. Bunday bo'limlar
tegishli korxonalarning samarali ishlashini ta'minlash uchun javobgardir va
ishlab chiqarishning samarali turlarini, yangi modellari va mahsulotlarini
ishlab chiqarishga yo'naltirilgan (masalan, 90-yillarning boshlarida
Hewlett-Packard transmilliy korporatsiyasi shu sababli o'z ishlab chiqarish
bo'limlarini boshqa joyga ko'chirgan AQShdan Evropaga bir qator etakchi
mahsulotlar uchun);
• TMKlarning aniq faoliyatlarini ta'minlaydigan mintaqaviy funktsional
bo'limlar: sotish, etkazib berish, ularga tovarlarni sotgandan so'ng
mijozlarga xizmat ko'rsatish, ilmiy-tadqiqot ishlari (ilmiy-tadqiqot ishlari)
va boshqalar.
Hozirgi vaqtda transmilliy korporatsiyalarni uch turga bo'lish odat tusiga
kirgan: xalqaro, ko'p millatli va global.
Xalqaro transmilliy korporatsiyalar TMKlarning dastlabki, eng sodda
shaklini ifodalaydi. Ular xorijiy aktivlarga ega bo'lgan milliy
17

kompaniyalardir. Chet elda tashkil etilgan bunday kompaniyalarning
filiallari qonuniy mustaqillikka ega emas va tashqi bozorlar milliy
bozorning davomi sifatida qaraladi. Shuning uchun bunday korporatsiyalar
boshqaruv qarorlarini markazlashtirish va bosh kompaniya tomonidan
filiallar faoliyatini nazorat qilishning juda yuqori darajasiga ega.
Ko'p millatli TMKlar bir qator davlatlarning milliy kompaniyalarini
sanoat, ilmiy va texnik asosda birlashtirgan xalqaro korporatsiyalardir.
Bunday kompaniyalarning filiallari odatda avtonom bo'lib, tashqi bozorlar
ichki bozorlarga nisbatan teng qiymatga yoki ustuvorlikka ega.
Global TMK- bu 1980 va 1990 yillarda paydo bo'lgan kompaniyalar. va
turli mamlakatlarda amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatni birlashtirish
asosida yaratilgan. Ushbu TMKlar butun dunyo faoliyat doirasi bo'lgan
markazlashmagan sho''ba korxonalarning birlashmasidir. Bunday
TMKlarning asosiy xususiyatlaridan biri bu global moliyaviy-iqtisodiy
strategiyani amalga oshirishdir. Ushbu yondashuv quyidagi printsiplarning
kombinatsiyasini o'z ichiga oladi.
1. Ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni nafaqat milliy, balki jahon
bozorida sotish zarurati va xalqaro savdo asosiy biznesga qo'shimcha
sifatida emas, balki strategiyaning ajralmas qismi sifatida qaraladi.
2. Faoliyatning ayrim turlarini boshqa mamlakatlarda joylashtirish
majburiyati.
3. Dunyo bo'ylab turli xil tadbirlarni muvofiqlashtirish va birlashtirish.
Juda murakkab va ziddiyatli muammolardan biri - TMKlarning milliy
hukumatlar bilan o'zaro munosabati muammosi. Bir tomondan, TMKlar
tashqi iqtisodiy va tashqi siyosiy ta'sirning muhim vositasidir va davlat
bundan jahon maydonida o'z manfaatlari yo'lida foydalanishi mumkin
emas. Boshqa tomondan, manfaatlar birligi qarama-qarshiliklarning
mavjudligini istisno etmaydi, asosiysi, TMKlar faoliyatining xalqaro
18

global xarakteri va davlatning hududiy jihatdan cheklangan yurisdiksiyasi
o'rtasidagi ziddiyatdir. Davlat doimiy ravishda kapital, tovarlar,
texnologiyalar eksporti ustidan nazorat o'rnatishga harakat qilmoqda. Uzoq
muddatli foyda olish strategiyasini amalga oshiruvchi TMKlar o'z
mamlakatlaridagi yoki qabul qilayotgan mamlakatlardagi iqtisodiy va
siyosiy vaziyatga ta'sir ko'rsatadilar va natijada iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solishning muayyan choralari bilan to'qnashadilar.
TMKlar va qabul qiluvchi davlat hukumati o'rtasidagi aloqaning maqsadli
shakli - TMK manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan lobbichilik tizimi.
TMKlarning zamonaviy lobbi tarmog'i butun korporatsiyalar bo'limlarini
va ularning assotsiatsiyalarini, turli norasmiy aloqa tashkilotlarini,
fondlarni, byurolarni va boshqalarni o'z ichiga oladi. Ular qabul qilingan
qonunchilikka, partiyalar faoliyatiga, saylovlar natijalariga va sud
hokimiyatining qarorlariga ta'sir o'tkazishni maqsad qilgan. So'nggi o'n
yilliklarda TMKlar ayrim siyosiy arboblarni moliyalashtirish bilan
cheklanib qolishmadi. TMKlarning eng yirik egalari o'zlari hukumat
tarkibiga kiradi va davlat rahbarlari uchun kurashadi.
Transmilliy korporatsiyalar rivojlanishining asosiy zamonaviy
tendentsiyalari:
• zamonaviy IQTISODIYOTning barcha sohalarida zamonaviy transmilliy
korporatsiyalarning kengayishini kuchaytirish;
• bosh kompaniya joylashgan mamlakat iqtisodiy rivojlanishidan TMK pul
oqimlarining nisbiy mustaqilligi;
• ilmiy-texnik taraqqiyotda transmilliy korporatsiyalarning rolini
kuchaytirish;
• transmilliy korporatsiyalar faoliyatini diversifikatsiya qilish.
Bugungi kunda TMKlar nafaqat rivojlangan iqtisodiyotning iqtisodiyoti
asosi bo'lgan ustundir. O'zlarining tarkibiga ko'plab xorijiy ishlab
chiqarish, tadqiqot, ta'minot va marketing xususiyatlarini o'z ichiga olgan
19

yirik transmilliy guruhlarga aylanib, ular xalqaro maydonda tobora
faollashib, jahon iqtisodiyotining asosiy kuchiga va asosiy
ishtirokchilariga aylanmoqda.
II-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING
JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVIDAGI
ISHTIROKI.
2.1. Transmilliy kompaniyalarning globallashuvi .
Jahon iqtisodiyotini tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va
bilimlarning yagona bozoriga aylantirish jarayoni globallashuv deb ataladi.
Mohiyatiga ko'ra, bu baynalminallashuvning yuqori bosqichi, uni yanada
rivojlantirish. Biroq, dunyo faqat oz miqdordagi kompaniyalar uchun
yagona bozor bo'lganida, bu baynalminallashuv bo’lar edi. Agar dunyo o'n
minglab transmilliy korporatsiyalar uchun yagona bozorga aylansa va
bundan tashqari uning barcha mintaqalari ushbu bozor faoliyati uchun
ochiq bo'lsa, unda biz yangi hodisa - globallashuv to'g'risida
gaplashishimiz mumkin. Transmilliy korporatsiyalar (TMK) - bu ikki yoki
undan ortiq mamlakatda biznes bo'linmalariga ega bo'lgan va bu birliklarni
bir yoki bir nechta markazlardan qarorlar qabul qilish mexanizmi asosida
boshqarish uchun resurslar, texnologiyalar va umumiy strategiya asosida
izchil siyosat va umumiy strategiyani amalga oshirishga imkon beradigan
xalqaro firmalar. mas'uliyat. natijaga erishish - foyda olish. Transmilliy
korporatsiyalar ushbu korporatsiyalar joylashgan mamlakatdan tashqarida
joylashgan, turli mamlakatlarda filial va ofislarning keng tarmog'iga ega
bo'lgan va ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarish va sotishda etakchi
mavqega ega bo'lgan ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish majmualariga
egalik qiladi yoki ularni boshqaradi. TMKlar zamonaviy dunyo
iqtisodiyotidagi eng muhim asosiy jarayonlarning harakatlantiruvchi
kuchidir. Ular jahon bozoridagi tovarlar va xizmatlarning dinamikasini,
tuzilishini, raqobatbardoshlik darajasini aniqlaydi, kapitalning xalqaro
harakatini va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni nazorat qiladi.
O'zlarining ishlab chiqarish va moliyaviy imkoniyatlari tufayli ular o'z
qo'llarida ishlab chiqarishning texnologik rivojlanishiga hissa qo'shadigan
eng ko'p bilim talab qiladigan sohalarni jamlaydilar. Transmilliy
korporatsiyalar jahon iqtisodiyotini xalqaro ishlab chiqarishga
aylantirmoqda, uning barcha yo'nalishlari - mahsulotlarning texnik darajasi
20

va sifati, ishlab chiqarish samaradorligi, boshqaruv shakllarini
takomillashtirish, korxonalarni boshqarish bo'yicha ilmiy-texnik
taraqqiyotning tezlashishini ta'minlaydi. TMKlar soni tez sur'atlar bilan
o'sib bormoqda: 1970 yilda dunyoda 7,3 ming TMK mavjud edi, ularning
aylanmasi taxminan 626 milliard dollarni tashkil etdi. 2012 yilda dunyoda
taxminan 82 ming TMK mavjud bo'lib, ularning aylanmasi 30 trillion
dollardan oshdi. TMKlar sonining o'sishi ko'plab sabablar bilan izohlanadi,
ular orasida birinchi o'rinda raqobat turadi, bu bizni xarajatlarni
kamaytirishga, ishlab chiqarish ko'lamini oshirishga va eng yangi
texnologiyalarni joriy qilishga, yangi bozorlarni qidirishga, arzon ishchi
kuchini ishlab chiqarishga majbur qiladi. Soliq solish past bo'lgan joylarda
va hokazo. Xalqaro ishlab chiqarish, savdo, moliya va boshqa barcha
sohalarda TMKlarning qiymati doimiy ravishda oshib boradi. Jahon
iqtisodiy tizimining asosini 100 ga yaqin TMK tashkil etadi, ular amalda
cheksiz iqtisodiy qudratni o'z qo'llarida jamlagan va barcha chet el kapital
qo'yilmalarining uchdan bir qismini ta'minlagan. Zamonaviy dunyo
iqtisodiyotida TMKlarning roli quyidagi ko'rsatkichlar yordamida
baholanadi: - TMKlar jahon savdosining taxminan 2/3 qismini nazorat
qiladi va ushbu savdoning 40% TMKlar doirasida amalga oshiriladi, ya'ni
bozor narxlarida amalga oshirilmaydi. Lekin bozor bosimi ostida emas,
balki bosh korporatsiyaning uzoq muddatli siyosati asosida shakllanadigan
transfer narxlari deb ataladigan narxlarda; - ular jahon sanoat ishlab
chiqarishining taxminan ½ qismini tashkil etadi; - Qishloq xo'jaligidan
tashqari ishlab chiqarishda ishlaydiganlarning taxminan 10% TMK
korxonalarida ishlaydi (shundan deyarli 60% bosh kompaniyalarda, 40%
sho'ba korxonalarda ishlaydi); - TMKlar dunyoda mavjud bo'lgan barcha
patentlar, litsenziyalar va nou-xaularning taxminan 4/5 qismini nazorat
qiladi (ular jahon tadqiqotlari va rivojlanish loyihalarida (AR-GE) muhim
rol o'ynaydi). Millati bo'yicha deyarli barcha yirik TMKlar "uchlik" ga -
sayyoramizning uchta iqtisodiy markaziga - AQSh, Evropa Ittifoqi va
Yaponiyaga tegishli. So'nggi yillarda yangi sanoatlashgan
mamlakatlarning transmilliy korporatsiyalari o'z faoliyatini jahon bozorida
faol rivojlantirmoqdalar.
21

Dunyoda TMKlarning geografik joylashuvining xususiyatlari
Dunyo
mamlakatlari Milliy
TMKlarning bosh
ofislari soni,
birliklar Chet ellik
TMK
filiallari
soni, birlik Milliy TMK
filiallari
joylashgan
mamlakatlar
soni, birlik
Amerika 23 66 170
Yaponiya 16 53 180
Buyuk Britaniya 13 66 145
Fransiya 13 67 103
Germaniya 10 70 131
Gollandiya 5 70 103
Shvetsariya 3 58 87
Shvetsiya 3 58 105
Italiya 2 67 66
Kanada 2 73 58
Avstraliya 2 73 21
Ispaniya 2 77 134
Xitoy 1 72 14
Finlandiya 1 56 34
Meksika 1 67 14
Norvegiya 1 54 42
Belgiya 1 70 24
Koreya 1 55 41
TMKlarning tarmoq tuzilmasi xilma-xil: xalqaro kompaniyalarning
60% ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi (ular asosan elektronika,
avtomobilsozlik, kimyo va farmatsevtika sanoatiga ixtisoslashgan), 37%
xizmat ko'rsatish sohasida, 3% esa tog'-kon va qishloq xo'jaligida. So'nggi
yillarda dunyodagi korporativ korxonalardagi ishchilar soni 77 million
kishiga yetdi, bu Germaniyadagi mehnatga layoqatli aholidan ikki baravar
ko'pdir. Eng yaxshi 200 ta TMKning umumiy savdosi dunyoning 187
mamlakatining yalpi ichki mahsulotidan yuqori bo'lib, bu dunyo
aholisining uchdan bir qismidan kamrog'iga ega bo'lgan jahon YaIMning
30 foizidan ko'prog'ini tashkil etadi. Ob'ektiv ravishda, TMKlar sanoatni
22

rivojlantirishga, rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti
tarkibini o'zgartirishga va shu bilan ushbu mamlakatlarning MRI va
xalqaro iqtisodiy aloqalardagi mavqeini yaxshilashga hissa qo'shadilar.
Transmilliy korporatsiyalar faoliyati oqibatlari to'g'risida eng keng
tarqalgan noto'g'ri tushuncha transmilliy korporatsiyalarning xalqaro
operatsiyalari natijasida bir mamlakat g'olib chiqadi, ikkinchisi zarar
ko'radi degan fikrdir. Haqiqiy hayotda bunday holatlarni inkor etib
bo'lmaydi, ammo boshqa natijalar ham bor: ikkala tomon ham g'alaba
qozonishi (yoki yutqazishi) mumkin. Zamonaviy sharoitda, rivojlangan va
rivojlanayotgan mezbon mamlakatlar, qoida tariqasida, o'z hududlarida
TMK faoliyatini ma'qullashadi. Bundan tashqari, dunyoda to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun mamlakatlar o'rtasida raqobat
mavjud, bu jarayonda TMKlar soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlarni
olishadi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirishga TMKlarning ta'sirini
ham ijobiy deb hisoblash mumkin, shuning uchun ular katta moliyaviy
manbalarga ega. TMKlar ilmiy-texnik ishchi kuchi bozorining katta
qismini egallaydi va texnik bilimlarni jahon miqyosida qo'llaydi.
Yetakchilikni saqlab qolish uchun ular doimo innovatsion qobiliyatlarni
shakllantirishlari va takomillashtirib turishlari kerak. TMKlar o'zlarining
sho'ba korxonalari tomonidan atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha
yuqori talablarni qo'ydilar, bu TMK faoliyatining yana bir afzalligi.
TMKlar jahon iqtisodiyotini baynalmilallashtirish jarayonini kuchaytiradi,
MRIdan faol foydalanadi va global mehnat taqsimotida yangi namunalarni
o'rnatishga hissa qo'shadi. TMKlar bug'doy, kofe, makkajo'xori, mis
bozorining 85%, choyning 80%, bananlarning 75% va tabiiy kauchukning
jahon bozorining 90% gacha nazorat qiladi. Metall, energiya manbalari,
yog'och va qurol-yarog 'bozorlari asosan TMK tomonidan boshqariladi.
Sanoat tovarlarini eksport qilishda TMKlar juda muhim rol o'ynaydi, bu
erda barcha asosiy texnik jihatdan murakkab tovarlarning eksporti, qoida
tariqasida, kichik TMKlarning kichik guruhida to'planadi va ushbu
tovarlarni sotish tizim orqali amalga oshiriladi. Bunday eksport sxemasi
avtomobillar, maishiy va sanoat elektronika, farmatsevtika va kimyo
mahsulotlari va boshqalarni eksport qilish uchun odatiy holdir. Turli
mamlakatlar ishchi kuchlarini birlashtirgan holda va unga hamma joyda bir
xil talablarni taqdim etgan holda, TMKlar xalqaro miqyosda tarqatishda
muhim rol o'ynaydi. Masalan, sho'ba korxonalari bo'lgan kam rivojlangan
23

iqtisodiyotdagi iste'molchilar asosiy kompaniyalar mamlakatlaridagi kabi
sifat darajasida, ammo arzon narxlarda tovar ishlab chiqaradilar va iste'mol
qiladilar. Shunday qilib, transmilliy korporatsiyalar milliy iqtisodiyotning
izolyatsiyasini buzish qobiliyatini namoyish etdi, ularni jahon iqtisodiy
hamjamiyati bilan yagona jarayonga jalb qildi. Ular yangi texnologiyalarni
uzatish, yangi mahsulotlar to'g'risida ma'lumot tarqatishning eng muhim
vositasi bo'lib xizmat qiladi, buning natijasida ijtimoiy imtiyozlar
o'zgaradi. TMKlar qabul qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga ta'sir
o'tkazish uchun katta imkoniyatlarga ega. Turli mamlakatlarda joylashgan
TMK bo'linmalari o'rtasidagi operatsiyalar tashqi savdo aylanmasining va
G'arbning yirik mamlakatlaridagi hisob-kitoblarning muhim qismini
tashkil etadi. Korporativ faoliyatning globallashuvi ularga o'zlarining
manfaatlari uchun ulkan resurslarni mamlakatdan mamlakatga o'tkazish
imkoniyatini beradi. TKMlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta'sirining
o'ziga xos namoyon bo'lishi munosabatlar sub'ektlarining iqtisodiy
qudratiga, qabul qiluvchi mamlakatda TKM filiallari va filiallarining
mavqeiga bog'liq.
24

2.2. Transmilliy kompaniyalarning dunyo globallashuv jarayonidagi
tutgan o’rni .
Transmilliy korporatsiyalarning global iqtisodiyotdagi roli ikki xil. Bir
tomondan, BMT ekspertlarining fikriga ko'ra, TMKlar mamlakatlarning
iqtisodiy integratsiyasiga hissa qo'shadi. Mamlakatdagi transmilliy
korporatsiyalar faoliyati bilan bog'liq ravishda amalga oshirilayotgan chet
el kapitalini keng jalb qilish ishsizlikni kamaytirishga, importni
qisqartirishga va mamlakatning tashqi savdo pozitsiyalarini
mustahkamlashga yordam beradi. TMK faoliyati mahalliy kompaniyalar
ma'muriyatini texnologik jarayonga, ishlab chiqarish munosabatlarining
o'rnatilgan amaliyotiga tuzatishlar kiritishga, ishchilarni tayyorlash va
qayta tayyorlashga ko'proq mablag' ajratishga, mahsulotlarning sifatiga,
uning dizayni, va iste'mol xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi. Ko'pincha
xorijiy investitsiyalar yangi texnologiyalarni joriy etishga, yangi turdagi
mahsulotlarni chiqarishga, yangi boshqaruv uslubiga va xorijiy biznes
amaliyotidagi eng yaxshi narsalardan foydalanishga asoslangan.
Boshqa tomondan, TMKlarning boshqa mamlakatlardagi faoliyati odatdagi
raqobat qoidalarini buzadi, milliy iqtisodiyotning muhim tarmoqlariga
egalik qilish yoki nazorat qilish ko'pincha chet el kompaniyalariga
o'tkaziladi, bu siyosiy suverenitetga va qabul qiluvchi mamlakatda
madaniy qadriyatlarni buzadi.
Transmilliy kompaniyalarning xalqaro maydondagi o'rni
Transmilliy kompaniya (korporatsiya) tushunchasi bir nechta ta'riflarga
ega. Eng keng tarqalgani quyidagilar: transmilliy kompaniya - bu chet el
aktivlariga (kapital qo'yilmalariga) ega bo'lgan va iqtisodiyotning istalgan
sohalariga (yoki bir nechta sohalarga) kuchli ta'sir ko'rsatadigan yirik firma
(yoki turli mamlakatlar firmalarining birlashmasi). xalqaro miqyosda.
Transmilliy korporatsiya - bu global miqyosda markaziy rejalashtirish va
boshqarish printsipi asosida qurilgan, xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok
etadigan va daromadlarni maksimal darajaga ko'tarish uchun iqtisodiy
hayotni baynalmilallashtirish imkoniyatlaridan foydalangan holda milliy
yoki xalqaro miqyosdagi ulkan moliyaviy-sanoat birlashmasi. . Transmilliy
25

kompaniya (TNMK), odatda, mamlakatlarning birida ro'yxatdan o'tgan va
ko'plab mamlakatlar hududida xorijiy filiallari yoki tadbirkorlik
firmalarining sho'ba korxonalari orqali faoliyat yuritadigan tadbirkorlik
birlashmasi sifatida tushuniladi. Odatda, TMKlarning xorijiy faoliyatining
tovar va xizmatlarni sotish umumiy hajmidagi ulushi 50 foizdan oshadi.
Xalqaro iqtisodiyot bo'yicha ingliz tilidagi adabiyotlarda "ko'p millatli
firmalar" (KMF) va "ko'p millatli korporatsiyalar" (KMK) atamalari
ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatiladigan xalqaro biznes tashkilotlariga
murojaat qilish uchun ishlatiladi. Barcha ta'riflarda umumiy asos
kompaniya o'z faoliyatini faqat bitta davlat (suveren iqtisodiy tizim)
doirasidagi bozor bilan cheklanmasdan olib boradigan mezondir.
Transmilliy korporatsiyalar uchun o'z mamlakatlari - korporativ shtab-
kvartirasi joylashgan mamlakat va qabul qiluvchi mamlakat - korporatsiya
filiallari joylashgan mamlakat mavjud. Transmilliy firma (kompaniya,
korxona, moliya birlashmasi) deb hisoblash uchun uning bir qator
mezonlarga javob berishi zarur. firma mahsulotlarining katta qismini chet
elga sotadi va shu bilan jahon bozoriga sezilarli ta'sir ko'rsatadi; 2. uning
ba'zi sho'ba korxonalari va filiallari xorijiy mamlakatlarda joylashgan;
Ushbu kompaniyaning egalari turli mamlakatlarning rezidentlari
(fuqarolari). Birlashgan Millatlar Tashkiloti firmani transmilliy deb
hisoblagan quyidagi mezonlarini ajratib ko'rsatdi: firmaning yillik
aylanmasi 100 million AQSh dollaridan oshishi kerak; 2. Kompaniyaning
dunyoning kamida 6 mamlakatida filiallari bo'lishi kerak; Shuningdek,
kompaniya aktivlarining 25% chet elda, o'z mamlakatidan tashqarida
joylashgan bo'lishi va barcha savdolarning 25% chet elda amalga
oshirilishi kerakligi to'g'risida shart mavjud edi. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti firmani transmilliy deb hisoblagan quyidagi mezonlarini ajratib
ko'rsatdi: firmaning yillik aylanmasi 100 million AQSh dollaridan oshishi
kerak; 2. Kompaniyaning dunyoning kamida 6 mamlakatida filiallari
bo'lishi kerak; Shuningdek, kompaniya aktivlarining 25 foizi chet elda, o'z
mamlakatidan tashqarida joylashgan bo'lishi va barcha sotuvlarning 25
foizi chet elda amalga oshirilishi kerakligi to'g'risida shart mavjud edi.
TNClar integratsiya usuli bo'yicha uch guruhga bo'linadi: Gorizontal
ravishda integral. Ya'ni, shtab bir xil yoki o'xshash mahsulot ishlab
chiqaradigan turli mamlakatlarda joylashgan bo'linmalarni boshqarishga
mas'uldir. Bunday holda, ushbu tovarlarni ishlab chiqaradigan bir nechta
26

filiallarni (bo'limlarni, sho'ba korxonalarni) birlashtirish mavjud. Bular
AQShda avtomobil ishlab chiqaradigan kompaniyalar yoki Fast Food
tarmog'i korxonalari. 2. Vertikal ravishda birlashtirilgan - ushbu shtab-
kvartiralar, unda shtab-kvartiralar tovarlarni ishlab chiqarish, tashish va
sotish jarayonlarining barchasini yoki aksariyat qismini boshqaradi. Ushbu
integratsiya usuli birjalar uchun mahsulotlar ishlab chiqaradigan
kompaniyalarga xosdir (neft, metallar, paxta, g'alla va boshqalar ).Bu sizni
kompaniyani tashqi tahdidlardan himoya qilishga imkon beradi, masalan,
xomashyo manbalari orqali kompaniyani boshqarishga urinish. yoki sotish.
Eng yirik neft kompaniyalari vertikal ravishda birlashtirilgan - Standard
Oil, Gulf, British Petroleum, Texas, Shell. Shuningdek, vertikal ravishda
integratsiya qilingan Apple Inc kompaniyasi ishlab chiqarishdan tortib
chakana savdo jarayonigacha boshqaradi. .Alohida TMKlar - bosh
qarorgohi bir-biri bilan birlashmagan bo'linmalarni boshqaradigan
kompaniyalar. 1-diversifikatsiyalangan TNC. Ular vertikal va gorizontal
integratsiyaga ega bo'lgan milliy korxonalarni o'z ichiga oladi. Ushbu
turdagi korporatsiyaning odatiy namunasi shved shirkati bo'lib, u 95% chet
elda ishlab chiqaradi va restoran biznesi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarish, kosmetika mahsulotlari, vinolar va boshqalarni sotish bilan
shug'ullanadi. So'nggi yillarda bunday kompaniyalar soni tez sur'atlarda
o'sib bormoqda. Rossiyalik iqtisodchilar orasida barcha TNClarni millat
mezoniga ko'ra ikkita kichik guruhga bo'lish odatiy holdir:. Ko'p millatli
firmalar - bu turli mamlakatlarning milliy biznes tashkilotlari
birlashmalari. Zamonaviy TMKlarning aksariyat qismi aniq milliy "yadro"
ga ega, ya'ni. birinchi turga kiradi. Bir nechta transmilliy firmalar mavjud,
odatda ikkita ingliz-golland firmasi misol sifatida keltirilgan - neftni qayta
ishlash zavodi ota-onalar konserni "Royal Dutch Shell" va kimyoviy
"Unilever" konserni. Faoliyat ko'lami bo'yicha barcha TMKlar katta va
kichikga bo'linadi. Shartli mezon bu yillik tovar ayirboshlash hajmi:
masalan, 1980-yillarda faqat yillik aylanmasi 1 milliard AQSh dollaridan
ortiq bo'lganlar yirik TMKlar deb tasniflangan. Kichik TNC-larda o'rtacha
3-4 ta chet el filiallari mavjud, katta TNC-larda ularning o'nlab va yuzlab
filiallari mavjud. Shuningdek, TNCning maxsus turi - transmilliy banklar
(TNB) mavjud bo'lib, ular biznesni kreditlash va xalqaro miqyosda naqd
hisob-kitoblarni tashkil etish bilan shug'ullanadilar. TMKlar bir xil ichki
bozorda ishlaydigan firmalarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega.
27

Masalan: . Turli yo'nalishdagi ko'plab sho'ba korxonalar tarkibiga
qo'shilishi tufayli TMKlar raqobatbardoshligini oshirish imkoniyatiga ega
bo'lmoqdalar. ... Chet elga kapitalni o'tkazish bilan bir qatorda iqtisodiy
madaniyat (ishlab chiqarish tajribasi, boshqaruv ko'nikmalari) bilan bog'liq
bo'lgan "nomoddiy aktivlarni" safarbar qilish va o'tkazish mavjud.
Masalan, Amerika kompaniyalarida mashhur bo'lgan shaxsiy javobgarlik
printsipi ularning filiallariga tarqalmoqda. ... Kengayib borayotgan
kompaniya turli mintaqalarda ishtirok eta boshlaydi. Bu xom ashyo, ishchi
kuchi, ishlab chiqarish imkoniyatlari va mintaqaning boshqa ijobiy
jihatlaridan foydalanishga imkon beradi. Shunday qilib, kompaniya yanada
barqaror va raqobatbardosh bo'ladi. ... Har qanday mamlakatda bo'lish
bilan kompaniya o'z mahsulotlarini iste'molchilariga yaqinlashadi va qabul
qiluvchi mamlakatda bozorlarning istiqbollari va firmalarning
raqobatbardosh salohiyati to'g'risida ma'lumot olish imkoniyatiga ega
bo'ladi. Ko'p millatli korporatsiyalarning filiallari ota-firmaning ilmiy,
texnik va boshqaruv salohiyatidan foydalangan holda qabul qiluvchi
mamlakatda firmalarga nisbatan ustunlikka ega. ... Shuningdek, TMKlar
turli mamlakatlardagi hukumat siyosatining o'ziga xos xususiyatlaridan
foydalanishlari mumkin. ... Mahsulotlar eksportini kapital eksporti bilan
almashtirish (ya'ni yangi filiallarni tashkil etish orqali), TMKlar ma'lum bir
mamlakat bozoriga kirish uchun barcha turdagi protektsionistik to'siqlarni
engib o'tmoqdalar. ... O'zlarining ishlab chiqarishlarini dunyoning turli
mamlakatlariga tarqatish orqali TMKlar ishlab chiqarish faoliyati xavfini
kamaytirishga qodir. Hozirgi kunda transmilliy va mahalliy kompaniyalar
o'rtasida aniq chegarani belgilash tobora qiyinlashmoqda. Bu globallashuv
jarayoni, ya'ni davlatlar iqtisodiyotining integratsiyasi va bozorning
baynalmilallashuvi bilan chambarchas bog'liqdir. Turli tadqiqotchilar
TMKlarni aniqlash uchun har xil miqdoriy mezonlardan foydalanadilar,
shuning uchun dunyodagi TMKlar soni, ularning bozordagi ulushi va
siyosiy roli to'g'risida aniq fikr yo'q. Xalqaro iqtisodiyotga TMKlarning
ta'siri, albatta, katta. Turli xil ma'lumotlarga ko'ra, 2000-2010 yillarda
faqat 40 dan 64 mingtagacha TMK ishlagan (ma'lumotlar tadqiqotchilar
tomonidan tanlangan turli miqdoriy ko'rsatkichlar tufayli farq qiladi), ular
dunyo bo'ylab 830 gacha filiallarni boshqargan. Jahon savdosining qariyb
2/3 qismi TMKlar faoliyatida shakllanadi. Shuni hisobga olish kerakki,
umumiy sonning 30-40% TMKlar doirasida amalga oshiriladigan
28

kompaniya ichidagi savdoga to'g'ri keladi va shu bilan birga TMK
bo'linmalari o'rtasida tovar va xizmatlarni sotish asosan transfer paytida
amalga oshiriladi. , ichki narxlar emas, balki jahon narxlarida. BMT
ma'lumotlariga ko'ra rezina va neftning 70%, misning 80%, bug'doyning
90% TMK tomonidan sotiladi. Turli manbalarga ko'ra, TMK sanoat ishlab
chiqarishining qariyb yarmiga to'g'ri keladi. TMKlar kuchli tadqiqot va
rivojlantirish (AR-GE) qobiliyatlariga ega, ro'yxatdan o'tgan patentlar,
litsenziyalar va nou-xaularning qariyb 80% TMKlar qo'lida. 80% ilmiy-
tadqiqot ishlari TMK tomonidan moliyalashtiriladi. TMKlar qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishida ishsizlarning taxminan 10 foizini ishlaydi.
Bundan tashqari, ularning 60% bosh kompaniyalarda va 40% filiallar,
filiallar, bo'limlarda ishlaydi. Dunyodagi barcha yirik iqtisodiyotlarning
taxminan 50% TMKlar, ya'ni. eng yirik TMKlar ba'zi shtatlar byudjetidan
oshadigan byudjetga ega. Royal-Dutch Shell sotuvi Eronning yalpi ichki
mahsulotiga teng. Va "British Petroleum" kompaniyasining daromadi
Ukraina va Gretsiya kabi mamlakatlarning YaIMdan ko'proq - mos
ravishda 339 va 343 milliard dollarni tashkil etadi. Xalqaro moliyaviy
operatsiyalar ko'lami ularga valyuta bozorida qarz oluvchilar yoki
omonatchilar sifatida imtiyozli pozitsiyani taqdim etadi, ularning
ixtiyorida qariyb 8 trln. dollar TMK kapital eksportining 90 foizigacha
nazorat qiladi. Transmilliy kompaniyalarning umumiy valyuta zaxiralari
dunyoning barcha mamlakatlari markaziy banklari zaxiralaridan 5-6
baravar yuqori. Royal-Dutch Shell 69 milliard dollarga, American General
Motors va Ford 41 milliard va 28 milliard dollarga, Gollandiyaning Philips
firmasi 22 milliard dollarga egalik qiladi. umuman xalqaro munosabatlarga
va ayrim davlatlarga ta'sir o'tkazishga qodir Mukammal. Shunday qilib,
1970-yillarning o'rtalarida General Motors zavodni qaerda qurishni
tanlayotgandi: Filippinda yoki Tailandda. Mutaxassislarning fikriga ko'ra,
Tailandning afzalligi bor edi, chunki bu erda avtomobil bozori yaxshiroq
rivojlangan. Biroq, Filippin g'olib chiqdi va kompaniyaga ushbu
mamlakatda zavod qurilishini rag'batlantirish uchun soliq va bojxona kabi
qator imtiyozlarni taklif qildi. O'zlarining transmilliy faoliyatlarini
kengaytirib, ular xalqaro ishlab chiqarishni yagona bozor va axborot
makoni va kapital, ishchi kuchi, ilmiy-texnik, konsalting va boshqa
xizmatlarning xalqaro bozori bilan tashkil etish uchun iqtisodiy old
shartlarni yaratadilar. Aslida, TMKlar asosan xalqaro munosabatlarni
29

belgilaydi. Davlat rahbarlari yig'ilishida TMK masalalari (imtiyozlar
tizimi, soliqqa tortish, davlat bojlari va boshqalar) juda muhim muhokama
nuqtasidir. Amerikaning General Motors korporatsiyasi prezidenti Charlz
Uilsonning AQShdagi korporatsiyalarning rolini ifoda etadigan mashhur
iborasi bor: "General Motors uchun yaxshi bo'lgan narsa mamlakat uchun
foydalidir". Transmilliy korporatsiyalar to'g'risidagi UNCTAD (1993 y.)
Hisobotida BMT ekspertlari TMKlar an'anaviy ravishda davlat manfaatlari
sohasi sifatida qaralib kelingan sohalarga hujum qilmoqda, degan xulosaga
kelishdi. Shu bilan birga, biz TMKlar rahbarligida jahon iqtisodiyotini
to'liq integratsiyalashtirish harakati haqida gapiramiz. Darhaqiqat, TMKlar
faoliyati maksimal foyda olish bilan belgilanadigan doiralar va chegaralar
ichida birlashishga, baynalmilallashishga olib keladi. TMKlar tobora
ko'proq xalqaro munosabatlar tizimida mamlakat taqdirini hal qilishda,
shuningdek ushbu tizimning o'zi rivojlanishida hal qiluvchi omilga aylanib
bormoqda. Sarmoyalarning ma'lum bir mamlakatga kirib kelishi ijobiy va
salbiy oqibatlarga olib keladi. Chet el kapitalini investitsiyalar shaklida
jalb qilish, filiallar, ofislar qurish mamlakatda ishsizlikni kamaytirishga,
davlat byudjeti daromadlarini ko'paytirishga yordam beradi. Kompaniya
mamlakatga kelguniga qadar mavjud bo'lmagan ayrim mahsulotlarni
ishlab chiqarishni tashkil qilish orqali kompaniya mamlakatni ularni
import qilish ehtiyojidan xalos qiladi, bu esa ma'lum darajada tashqi
tomondan qaramlikdan xalos qiladi. Jahon bozorida raqobatbardosh va
asosan eksportga yo'naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqaradigan
kompaniyalar mamlakatning tashqi savdo pozitsiyalarini mustahkamlashga
katta hissa qo'shadilar. TMK faoliyati mahalliy kompaniyalar
ma'muriyatini texnologik jarayonda tegishli o'zgarishlarni amalga
oshirishga, ishchilarni o'qitish uchun ko'proq mablag 'ajratishga,
mahsulotlar sifati va iste'mol xususiyatlariga ko'proq e'tibor berishga
majbur qilmoqda. Ko'pincha xorijiy investitsiyalar yangi texnologiyalarni
joriy etishga, yangi turdagi mahsulotlarni chiqarishga, yangi boshqaruv
uslubiga va xorijiy biznes tajribasidan foydalanishga asoslangan. TMKlar
faoliyati natijasida mehnat va monopoliyaga qarshi qonunchilik, soliqqa
tortish tamoyillari, shartnomalar tuzish amaliyoti va boshqalar kabi
muassasalarning importi amalga oshiriladi. TMKlar kapital eksport
qiluvchi mamlakatlarning ularni import qiluvchi mamlakatlarga ta'sirini
kuchaytiradi. Masalan, 1990-yillarda nemis firmalari deyarli barcha
30

Chexiya ishlarini o'ziga bo'ysundirdilar, natijada ba'zi ekspertlarning
fikriga ko'ra Germaniya Chexiya iqtisodiyoti ustidan 1938-1944 yillarda,
Chexoslovakiyani fashistlar Germaniyasi egallab olgan paytdagiga
qaraganda ancha samarali nazorat o'rnatdi. Xuddi shunday, Meksika va
boshqa ko'plab Lotin Amerikasi mamlakatlari iqtisodiyoti Amerika
kapitali tomonidan nazorat qilinadi, Janubi-Sharqiy Osiyo Yaponiya va
Xitoy bizneslari tomonidan boshqariladi. Ammo shu bilan birga, chet el
kapitalini tan olgan mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlari o'sib borishi
bilan, uning ushbu kapitalga egalik qiluvchi kompaniyaga bog'liqligi ortib
bormoqda. TMKlar, ustuvor vazifasi daromadni ko'paytirishdan iborat
bo'lgan tashkilotlar sifatida o'z kapitaliga bog'liq bo'lgan davlatlar uchun
milliy xavfsizlikka tahdid solishi mumkin. Shunday qilib, qabul qiluvchi
mamlakat kompaniyalariga xalqaro mehnat taqsimoti tizimida istiqbolsiz
yo'nalishlarni belgilash yoki eskirgan va ekologik xavfli texnologiyalarni
qabul qiluvchi mamlakat hududiga tashlash xavfi mavjud. Shuningdek,
zaif iqtisodiy sektorga ega, ammo resurslarga boy mamlakat rivojlangan
mamlakatlarning xom ashyo qo'shimchasiga aylanishi mumkin. Mamlakat
ichidagi TMKlar faoliyati davomida xorijiy firmalar mezbon mamlakat
sanoat ishlab chiqarishi va tadqiqot tuzilmalarining eng rivojlangan va
istiqbolli segmentlarini egallab olishlari va milliy biznesni haydab
chiqarishi mumkin. TMKlarning iqtisodiy qudrati ularning faoliyati
hududida olib boriladigan davlatlar bilan yashirin to'qnashuvlarning
manbasiga aylanadi. Ko'pgina milliy hukumatlar (ayniqsa, uchinchi dunyo
mamlakatlarida) o'z mamlakatining iqtisodiy mustaqilligini oshirish va
ichki biznesni rag'batlantirishdan manfaatdor. Buning uchun ular
mamlakatning jahon iqtisodiyotidagi mavjud sanoat ixtisoslashuvini
o'zgartirmoqchi yoki hech bo'lmaganda TMK foydasidagi ulushini
oshirmoqchi. Davlatning TMK aktivlariga bo'lgan urinishi tegishli javobni
keltirib chiqaradi Mukammal. Shunday qilib, 1970-yillarning o'rtalarida
General Motors zavodni qaerda qurishni tanlayotgandi: Filippinda yoki
Tailandda. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, Tailandning afzalligi bor edi,
chunki bu erda avtomobil bozori yaxshiroq rivojlangan. Biroq, Filippin
g'olib chiqdi va kompaniyaga ushbu mamlakatda zavod qurilishini
rag'batlantirish uchun soliq va bojxona kabi qator imtiyozlarni taklif qildi.
O'zlarining transmilliy faoliyatlarini kengaytirib, ular xalqaro ishlab
chiqarishni yagona bozor va axborot makoni va kapital, ishchi kuchi,
31

ilmiy-texnik, konsalting va boshqa xizmatlarning xalqaro bozori bilan
tashkil etish uchun iqtisodiy old shartlarni yaratadilar. Aslida, TMKlar
asosan xalqaro munosabatlarni belgilaydi. Davlat rahbarlari yig'ilishida
TMK masalalari (imtiyozlar tizimi, soliqqa tortish, davlat bojlari va
boshqalar) juda muhim muhokama nuqtasidir. Amerikaning General
Motors korporatsiyasi prezidenti Charlz Uilsonning AQShdagi
korporatsiyalarning rolini ifoda etadigan mashhur iborasi bor: "General
Motors uchun yaxshi bo'lgan narsa mamlakat uchun foydalidir".
Transmilliy korporatsiyalar to'g'risidagi UNCTAD (1993 y.) Hisobotida
BMT ekspertlari TMKlar an'anaviy ravishda davlat manfaatlari sohasi
sifatida qaralib kelingan sohalarga hujum qilmoqda, degan xulosaga
kelishdi. Shu bilan birga, biz TMKlar rahbarligida jahon iqtisodiyotini
to'liq integratsiyalashtirish harakati haqida gapiramiz. Darhaqiqat, TMKlar
faoliyati maksimal foyda olish bilan belgilanadigan doiralar va chegaralar
ichida birlashishga, baynalmilallashishga olib keladi. TMKlar tobora
ko'proq xalqaro munosabatlar tizimida mamlakat taqdirini hal qilishda,
shuningdek ushbu tizimning o'zi rivojlanishida hal qiluvchi omilga aylanib
bormoqda. Sarmoyalarning ma'lum bir mamlakatga kirib kelishi ijobiy va
salbiy oqibatlarga olib keladi. Chet el kapitalini investitsiyalar shaklida
jalb qilish, filiallar, ofislar qurish mamlakatda ishsizlikni kamaytirishga,
davlat byudjeti daromadlarini ko'paytirishga yordam beradi. Kompaniya
mamlakatga kelguniga qadar mavjud bo'lmagan ayrim mahsulotlarni
ishlab chiqarishni tashkil qilish orqali kompaniya mamlakatni ularni
import qilish ehtiyojidan xalos qiladi, bu esa ma'lum darajada tashqi
tomondan qaramlikdan xalos qiladi. Jahon bozorida raqobatbardosh va
asosan eksportga yo'naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqaradigan
kompaniyalar mamlakatning tashqi savdo pozitsiyalarini mustahkamlashga
katta hissa qo'shadilar. TMK faoliyati mahalliy kompaniyalar
ma'muriyatini texnologik jarayonda tegishli o'zgarishlarni amalga
oshirishga, ishchilarni o'qitish uchun ko'proq mablag 'ajratishga,
mahsulotlar sifati va iste'mol xususiyatlariga ko'proq e'tibor berishga
majbur qilmoqda. Ko'pincha xorijiy investitsiyalar yangi texnologiyalarni
joriy etishga, yangi turdagi mahsulotlarni chiqarishga, yangi boshqaruv
uslubiga va xorijiy biznes tajribasidan foydalanishga asoslangan. TMKlar
faoliyati natijasida mehnat va monopoliyaga qarshi qonunchilik, soliqqa
tortish tamoyillari, shartnomalar tuzish amaliyoti va boshqalar kabi
32

muassasalarning importi amalga oshiriladi. TMKlar kapital eksport
qiluvchi mamlakatlarning ularni import qiluvchi mamlakatlarga ta'sirini
kuchaytiradi. Masalan, 1990-yillarda nemis firmalari deyarli barcha
Chexiya ishlarini o'ziga bo'ysundirdilar, natijada ba'zi ekspertlarning
fikriga ko'ra Germaniya Chexiya iqtisodiyoti ustidan 1938-1944 yillarda,
Chexoslovakiyani fashistlar Germaniyasi egallab olgan paytdagiga
qaraganda ancha samarali nazorat o'rnatdi. Xuddi shunday, Meksika va
boshqa ko'plab Lotin Amerikasi mamlakatlari iqtisodiyoti Amerika
kapitali tomonidan nazorat qilinadi, Janubi-Sharqiy Osiyo Yaponiya va
Xitoy bizneslari tomonidan boshqariladi. Ammo shu bilan birga, chet el
kapitalini tan olgan mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlari o'sib borishi
bilan, uning ushbu kapitalga egalik qiluvchi kompaniyaga bog'liqligi ortib
bormoqda. TKMlar, ustuvor vazifasi daromadni ko'paytirishdan iborat
bo'lgan tashkilotlar sifatida o'z kapitaliga bog'liq bo'lgan davlatlar uchun
milliy xavfsizlikka tahdid solishi mumkin. Shunday qilib, qabul qiluvchi
mamlakat kompaniyalariga xalqaro mehnat taqsimoti tizimida istiqbolsiz
yo'nalishlarni belgilash yoki eskirgan va ekologik xavfli texnologiyalarni
qabul qiluvchi mamlakat hududiga tashlash xavfi mavjud. Shuningdek,
zaif iqtisodiy sektorga ega, ammo resurslarga boy mamlakat rivojlangan
mamlakatlarning xom ashyo qo'shimchasiga aylanishi mumkin. Mamlakat
ichidagi TMKlar faoliyati davomida xorijiy firmalar mezbon mamlakat
sanoat ishlab chiqarishi va tadqiqot tuzilmalarining eng rivojlangan va
istiqbolli segmentlarini egallab olishlari va milliy biznesni haydab
chiqarishi mumkin. TMKlarning iqtisodiy qudrati ularning faoliyati
hududida olib boriladigan davlatlar bilan yashirin to'qnashuvlarning
manbasiga aylanadi. Ko'pgina milliy hukumatlar (ayniqsa, uchinchi dunyo
mamlakatlarida) o'z mamlakatining iqtisodiy mustaqilligini oshirish va
ichki biznesni rag'batlantirishdan manfaatdor. Buning uchun ular
mamlakatning jahon iqtisodiyotidagi mavjud sanoat ixtisoslashuvini
o'zgartirmoqchi yoki hech bo'lmaganda TMK foydasidagi ulushini
oshirmoqchi. Davlatning TMK aktivlariga bo'lgan urinishi tegishli javobni
keltirib chiqaradi iqtisodiy integratsiya. Bu kapital, tovarlar, xizmatlar va
odamlarning erkin harakati bilan bir qatorda milliy hukumatlar
vakolatlarining bir qismini millatlararo tashkilot, tashkilot yoki
konfederatsiyaga topshirishni anglatadi. Bunday holda, globallashuv
mavjud geosiyosiy tuzilishga asoslangan - Evropa Ittifoqi.
33

Globallashuvning ushbu barcha modellari haqiqatda u yoki bu tarzda,
kumulyativ va ajralmas holda mavjud. Zamonaviy iqtisodiyotning o'ziga
xos xususiyati shundaki, u yoki bu sohada sodir bo'layotgan jarayonlar
boshqa sohalarda albatta oqibatlarga olib keladi. Sohalar o'rtasidagi
munosabatlar shundayki, shunchaki siyosiy yoki ijtimoiy jarayonlarni
belgilash imkonsiz bo'lib qoladi. Shunday qilib, global iqtisodiy tizimni
rivojlantirishda quyidagi tendentsiyalar aniqlanadi: liberallashtirish 2.
mintaqalashtirish jahon iqtisodiyotini axborotlashtirish Iqtisodiyotning
globallashuvi uning liberallashuvi, davlat rolining susayishi va
TMKlarning roli ortib borishini anglatadi. kapital, inson resurslari,
tovarlar, xizmatlarning erkin harakati. Globallashuv sohasidagi keyingi
taraqqiyot ko'p jihatdan jahon iqtisodiyotining umumiy ochiqlik
darajasiga, uning erkinlashuv darajasiga bog'liq. Liberalizatsiya va
globallashuv o'rtasida chambarchas bog'liqlik bor, bir tomondan, davlat
rolining susayishi xususiy tuzilmalarning kuchayishiga olib keladi, bu esa
globallashuvni yanada yaxshilaydi va TMKlar faoliyatini rag'batlantiradi,
boshqa tomondan, rivojlanish va chuqur ko'plab iqtisodiyotlarning
birlashishi, TMK kirmoqchi bo'lgan iqtisodiy tizimni erkinlashtirishni
talab qiladi. Paradoksal ravishda, globallashuv jarayonining keyingi
rivojlanishi ma'lum darajada teskari jarayonga olib keladi -
mintaqalashtirish, ya'ni. global iqtisodiy makonda ma'lum bir mintaqa
ichidagi davlatlararo birlashmalar (bojxona ittifoqlari, iqtisodiy
hamjamiyatlar, erkin savdo zonalari) ning shakllanishida bu ma'lum
darajada bir guruh mamlakatlarni qamrab olgan cheklangan miqyosda
globallashuvdir. Mintaqaviylashtirish mintaqalararo iqtisodiy oqimlarning
(savdo, to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar) umumiy dinamikasiga nisbatan
keskin o'sishiga olib keladi. Shu bilan birga, mintaqaviy guruhlar
doirasidagi iqtisodiy aloqalar erkinlashtirilib, yagona iqtisodiy makon
yaratilmoqda. Biroq, ushbu guruhdan tashqaridagi mamlakatlar, ular uchun
tarif shartlari bir xil bo'lsa ham, nisbatan yomon ahvolga tushib
qolishmoqda. 21-asrning boshidan boshlab globallashuv jarayoni
rivojlanishining navbatdagi tendentsiyasi - axborotlashtirish tobora
ravshanlashmoqda. Axborotlashtirish o'z ifodasini axborot kompyuter
texnologiyalaridan keng foydalanishda topadi. Insoniyat postindustrial
jamiyatdan axborot jamiyatiga o'tish bosqichida. Axborot ko'plab
tuzilmalar faoliyatida tobora ortib borayotgan rol o'ynaydi.
34

Axborotlashtirish axborotni qabul qilish, qayta ishlash va uzatish uchun
zamonaviy texnik vositalardan keng foydalanish va axborotning o'zi
iqtisodiyotga ta'siridan iborat. So'nggi o'n yillikda axborot
texnologiyalarining rivojlanishi bilan xalqaro iqtisodiy tizimning yuzi
keskin o'zgarib bormoqda. To'lov va hisob-kitob tizimida tobora ortib
borayotgan rolni haqiqiy "jonli" pul o'rnini bosadigan elektron pul
birliklari o'ynaydi. Shuningdek, global Internet savdo-sotiq uchun muhim
maydonga aylanmoqda. Internet-tijorat mahsulot sotishning yangi hodisasi
sifatida tobora ommalashib bormoqda. Axborot texnologiyalari
provayderlari o'zlari global biznesda birinchi o'ringa chiqmoqdalar.
Mahsulotlarning o'sish sur'atlari va ushbu sohada faoliyat ko'rsatayotgan
kompaniyalar kapitallashuvi tez sur'atlarda o'sib, avvalgi etakchilarni ortda
qoldirmoqda. Shunday qilib, 2011 yilda dunyodagi eng qimmat brend
Apple brendi deb tan olindi. O'sib borayotgan kapitallashuv sarmoyalar
oqimini rag'batlantiradi va bu o'z navbatida aktsiyalar narxlarining yanada
o'sishiga olib keladi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlarda iqtisodiyotga
kiritilgan barcha investitsiyalarning 60 foizigacha qismi axborot
texnologiyalari sohasiga yo'naltirilgan. Shuni yodda tutish kerakki, ushbu
tendentsiyalarning har biriga alohida mamlakatlarning iqtisodiy tuzilishi,
shuningdek butun xalqaro iqtisodiy va siyosiy vaziyat ta'sir qiladi. Shu
sababli, ushbu tendentsiyalarning namoyon bo'lish shakllari tez-tez
o'zgarib turadi, umumiy vaziyatni murakkablashtiradi, xalqaro raqobatning
kuchayishi bilan bog'liq qarama-qarshiliklarga to'la. Qolaversa, ushbu
tendentsiyalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
ularning jumlasida hozirgi bosqichda jahon iqtisodiyotining o'ta dinamik,
murakkab va ziddiyatli tizimini shakllantiradi.
35

XULOSA
Shunga asoslanib shuni xulosa qilishimiz mumkinki,
TMKlarning keng miqyosda rivojlanishi uning sur'atini
oshirmoqda. Vaqt o'tishi bilan, TMKlar sanoat va mahsulot va
xom ashyo bozorlarining aksariyat qismini egallashga da'vo
qilmoqda. Bunday natija jahon iqtisodiy tizimida hukmronlikni va
ularning manfaatlariga bo'ysunishni kichik va o'rta monopol
bo'lmagan ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin. Xuddi shu
navbatda, TMK taraqqiyotning asosiy dvigatellaridan biridir.
TMKlarning ortiqcha va kamchiliklari bor, lekin ular mavjud
bo'lish huquqini qo'lga kiritdilar. korporatsiyalar markaz faoliyati
uchun yaxshi sharoitlar yaratadi va global miqyosda faoliyat
yuritadigan ayrim kuchlarning manfaatlarini qo'llab-quvvatlaydi.
TMK davlatlarning tashqi va ichki siyosatining shakllanishiga
aralashadi, uni amalga oshirish bilan shug'ullanadi, o'z
manfaatlarini amalga oshirish va nazorat qilish uchun juda katta
miqdordagi vosita va imkoniyatlarga ega, ular siyosiy jihatdan
faol va siyosiy maqsadlarini amalga oshiradilar, iqtisodiy
manfaatlar bilan shartlangan. , jahon darajasida. TMKlar faoliyati,
qoida tariqasida, hokimiyat tepasida bo'lganlar, ya'ni siyosiy elita
manfaatlariga to'g'ri keladi. Bir tomondan, TMKlar tashqi
iqtisodiyot va tashqi siyosatga ta'sir qiladi va davlat bundan jahon
maydoniga chiqish uchun foydalanadi. Boshqa tomondan,
umumiy manfaatlar qarama-qarshiliklar ehtimoli yo'qligini
anglatmaydi. Asosiy qarama-qarshilik - TMKlar faoliyatining
xalqaro global xarakteri va davlatning hududiy jihatdan
cheklangan vakolatlari o'rtasidagi ziddiyatdir.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Globallashuv asoslaridan ma’ruzalar matni; Termiz-2014
2. « JAHON IQTISODIYOTI VA XALKARO IQTISODIY MUNOSABATLAR »
FANIDAN O’QUV – USLUBIY MAJMUA
3. https://tvercult.ru/polezno-znat/chto-eto-takoe-transnatsionalnyie-korporatsii-
primeryi ;
4. https://businessforecast.by/partners/ratings/rejting-100-krupnejshih-mirovyh-
tnk-po-ur;
5. https://bstudy.net/635274/ekonomika/
ponyatie_printsipy_deyatelnosti_transnatsionalnyh_korporatsiy
6. https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=825002#text
37

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………..3 I-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Transmilly kompaniyalarning vujudga kelish sabablari, funksiyalari va guruhlanishi. Rivojlanish ko’rsatkichlari………...5 1.2. Transmilliy korporatsiyalarning faoliyat turlari…………….14 II-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVIDAGI ISHTIROKI 2.1. Transmilliy kompaniyalarning globallashuvi………………19 2.2. Transmilliy kompaniyalarning dunyo globallashuv jarayonidagi tutgan o’rni ………………………………………..24 XULOSA ………………………………………………………..35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………….36 2

KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tanlangan mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, hozirgi vaqtda TMKlar xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida ulkan rol o'ynaydigan jahon iqtisodiyotining eng muhim sub'ektlariga aylangan. Transmilliy biznesning rivojlanishi alohida rivojlangan davlatlar iqtisodiyotiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ushbu maqolada biz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga bunday ta'sirning ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlaymiz. Transmilliy korporatsiyalar (TMK) - bu ikki yoki undan ortiq mamlakatda biznes bo'linmalariga ega bo'lgan va ushbu bo'linmalarni bir yoki bir nechta markazlardan qarorlar qabul qilish mexanizmi asosida boshqariladigan, izchil siyosat va umumiy strategiyani amalga oshirishga imkon beradigan, resurslar, texnologiyalar va natijaga erishish uchun javobgarlik - foyda olish. Transmilliy korporatsiyalarning dunyo ko'payishi jarayonida doimiy ravishda oshib boradigan rolidan kelib chiqadi. TMKlar global iqtisodiy tizimning hal qiluvchi omiliga aylanmoqda, chunki ishlab chiqarish jarayonlaridan tortib investitsiya, moliya va savdo siyosatidagi operatsiyalargacha bo'lgan keng faoliyat doirasi tufayli ular ishlab chiqaruvchi va distribyutorning xalqaro regulyatori rolini o'ynaydi. Eng yirik TMKlar orasida ishlab chiqarishni xalqaro darajaga ko'tarilishining yuqori natijasi ular tomonidan jahon tovar bozorlarida va jahon iqtisodiyotining etakchi tarmoqlarida ustunlik o'rnatilishi bo'ldi. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning o'sishi, firmalar, sanoat tarmoqlari va milliy chegaralardan tashqarida texnologik mehnat taqsimotining paydo bo'lishi turli mamlakatlarda va turli qit'alarda filiallari bo'lgan ulkan xalqaro tadqiqot va ishlab chiqarish majmualarining paydo bo'lishi bilan birga keladi. Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi- jahon va O’zbekiston iqtisodiyotida Transmillliy kompaniyalarning tutgan o’rni, ularning faoliyat turlari va dunyo iqtisodiyotida tutgan ahamiyati, jahon iqtisodiyoti globallashuvidagi rolini yanada oshirish haqidagi fikrlarni o’rganib chiqadi. Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot ob’yekti bo’lib transmilliy kompaniya(TMK)larning globallashuv jarayoni, 3

TMKlarning jahon iqtisodiyoti globallashuvidagi roli hisoblanadi. Predmeti esa mavjud bozor iqtisodiyoti sharoitida TMKlar globallashuvini yaxshilash va ular faoliyat darajasini yanada oshirish, davlatlar o’rtasidagi talab va takliflarni yetarlicha ijobiy qondirish yo’lini izlashdir. Ishning tarkibi. Kurs ishi Kirish, 4 ta rejadan iborat 2 ta Bob, Xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil etadi. 4

I-BOB. TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI VA SHAKLLANISHI. 1.1. Transmilly kompaniyalarning vujudga kelish sabablari, funksiyalari va guruhlanishi. Rivojlanish ko’rsatkichlari. 1XVI-XVII-asrlarda Yangi Dunyo mustamlakachilik taraqqiyoti boshlanganda TMKlarning dastlabki prototiplari paydo bo'ldi. Shunday qilib, 1600-yilda Hindiston boyligini "ekspluatatsiya qilish" uchun tashkil topgan va 1858-yilgacha faoliyat yuritgan Britaniyaning Ost-Hindiston kompaniyasining asoschilari orasida nafaqat ingliz savdogarlari, balki gollandiyalik savdogarlar va nemis bankirlari ham bo'lgan. XX-asrgacha bunday mustamlakachilik kompaniyalari deyarli faqat savdo-sotiq bilan shug'ullangan, ammo ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug'ullanmagan va shuning uchun kapitalistik iqtisodiyotda hal qiluvchi rol o'ynamagan. Ular faqat XIX-asr oxirida paydo bo'lgan "haqiqiy" TMKlarning salafiylari deb hisoblanadilar, o'shanda erkin raqobat yirik kapital eksportini amalga oshirishni boshlagan yirik monopol firmalarning faol rivojlanishi bilan almashtirildi. TMK rivojlanishining uchta asosiy bosqichi mavjud. 1) XX asrning boshlari. TMKlar rivojlanmagan mamlakatlarda xom ashyo ishlab chiqarish va shu bilan birga u y erda savdo missiyalarini tashkil etish uchun yaratilgan. Ishlab chiqarish sanoati rivojlangan mamlakatlarda yuqori avtomatizatsiya yo'q edi va malakali kadrlar talab qilindi. Ushbu davrda TMKlar, odatda, savdo bozorlarini taqsimlaydigan, kelishilgan narx siyosatini olib boradigan va hk. 2) XX asr o'rtalari. Xorijiy ishlab chiqarish bo'linmalarining roli oshdi, ular ilgari mamlakatda TMK uchun "mahalliy" ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni boshladilar. TMK filiallari tobora ko'proq mahalliy talabni qondirishga yo'naltirilgan. Ishlab chiqarishni ko'chirishga operatsiyalarni avtomatlashtirish yordam berdi, bu esa ancha past malakali va savodsiz kadrlardan foydalanishga imkon berdi. Axborot kommunikatsiyalarining rivojlanishi markazdan uzoqdagi jarayonlar 5

ustidan nazoratni yo'qotmaslikka imkon berdi. Transport infratuzilmasi iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish omillari arzon bo'lgan mamlakatlarda alohida texnologik jarayonlarni ajratish va joylashtirishni maqsadga muvofiqlashtirdi. TMK tashkilotchilari tobora mustaqil tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun etarli bo'lgan alohida firmalarga aylanmoqda. Aynan 1960 yillarda "transmilliy korporatsiyalar" atamasi paydo bo'ldi. 3) XX asr oxiri. TMKlar global ishlab chiqarish va tarqatish tizimini yaratadilar. Sho'ba kompaniyalar uchun joylarni tanlashda asosiy ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini minimallashtirish o'ynaydi. Zamonaviy Germaniya aholisi uskunalarni Germaniyaning "Bosch" kompaniyasidan sotib oladi, ammo Germaniyada emas, balki Janubiy Koreyada yoki Xitoyda ishlab chiqariladi. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan sarmoyalar oqimi zaif mintaqalarga tobora kamayib bormoqda. Agar 70-yillarda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning taxminan 25% rivojlanayotgan mamlakatlarga to'g'ri kelgan bo'lsa, unda 80-yillarning oxiriga kelib ularning ulushi 20% dan pastga tushdi. Barqaror sur'atlarda rivojlanayotgan transmilliylashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim xususiyati hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy harakatlantiruvchi kuchi xalqaro korporatsiyalardir. Xalqaro korporatsiyalar savdo, investitsiyalash va zamonaviy texnologiyalarni eltuvchilar sifatida jahon iqtisodiyotining muhim subyektlariga aylanishdi. Xalqaro iqtisodiy globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi xalqaro korporatsiyalar hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar ichki korporativ mehnat taqsimotini an'anaviy mehnat taqsimotining xalqaro darajasiga olib chiqishgan. Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayoni shtab-kvartirasi qabul qiluvchi mamlakatdan tashqarida bo'lgan firmalar tomonidan nazorat qilinadigan va boshqariladigan xalqaro ishlab chiqarishga bevosita bog'liq. Xalqaro korporatsiyalarning umumiy nazoratida bo'lgan ushbu faoliyat 6

O'xshashlar

MOLIYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI

DINNING MOHIYATI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI

DINNING MOHIYATI, TUZILISHI VA FUNKSIYALARI

Tarbiya jarayonining mazmun va mohiyati

Ot sportining mohiyati