DEHQONCHILIKNING ILMIY ASOSLARI Reja: 1. Dehqonchilikning ilmiy asoslari. 2. Madaniy o‘simliklarning hayot omillari 3. 3. Dehqonchilik qonunlari va agrotexnika

1. Dehqonchilikning ilmiy asoslari. O‘simlik har qanday tirik organizm kabi o‘sishi, rivojlanishi va hosil byerishi uchun muayyan sharoitlarni talab etadi. Qachonki ushbu muayyan sharoitlar mavjud bo‘lsa o‘simlikda kechadigan barcha fiziologik, kimyoviy, biokimyoviy, va boshqa jarayonlar me’yorda o‘tib u kutilgan hosilni shakllantiradi. SHundan kelib chiqib yer yuzida o‘sadigan turli xildagi o‘simliklar o‘sish sharoitlariga qarab har xil talablar qo‘yadi. O‘simliklarning nomal hayot sharoiti uchun tashqi muhit omillari - yorug‘lik, issiqlik, havo, oziqa va suv zarur bo‘ladi. SHulardan yorug‘lik va issiqlik kosmik omillarga, oziqa, havo va suv yer omillariga kiradi. O‘simliklarni o‘ziga xos bir «zavod»ga o‘xshatish mumkin. Zavodda xom ashyolardan har xil yangi mahsulot ishlab chiqarilgani kabi, o‘simliklar ham turli anorganik moddalarni o‘zlashtirib, har xil organik moddalar sintezlaydi. Dehqonchilikning asosiy vazifasi o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun tegishli sharoit yaratish asosida ulardan yuqori hosil olishdir. K.A.Timiryazevning ta’biricha, madaniy o‘simlik va uning talabi masalasi dehqonchilikning tub ilmiy vazifasidir; qolgan masalalarning hammasi unga aloqador bo‘lganligi uchun ham muhimdir. O‘simliklar rivojlanishi va hosil byerishi uchun muayyan shart-sharoit bo‘lishini talab qiladi. Ularning hayot-faoliyati tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. SHuning uchun ham o‘simliklarning tashqi muxit bilan o‘zaro bir-biriga ta’sir etishi ilmiy dexdonchilikning asosi hisoblanadi. Ma’lumki, o‘simliklar o‘z organizmini bunyod etishi uchun tashqaridan «qurilish matyeriallari» (N, O 2 , N, R, K, Sa, Fe, Mg va boshqa kimyoviy elementlar) ni va quyoshning yorug‘lik enyergiyasini oladi va shular yordamida organik moddalar sintezlaydi.

O‘simlik organlari hosil bo‘lishida qatnashuvchi, o‘sishiga, rivojlanishiga, hosildorligiga, etishtirilgan mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillar Dehqonchilikda madaniy o‘simliklarning hayot omillari deyiladi. O‘simliklarning hayot omillari ikki guruhga bo‘linadi: birinchisi, kosmik yoki enyergetik omil, bunga yorug‘lik va issiqlik; ikkinchisi, yer omillari, bunga suv, havo va oziq elementlari kiradi. Ilmiy dexqonchilikning ikkinchi asosi tuproq unumdorligi haqidagi ta’limotdir. Tuproq unumdorligi uning tabiiy xossasi bo‘lsa ham, u tuproq hosil bo‘lish jarayonida to‘plangan oziq elementlariga, tuproqning fizik xossalariga hamda iqlim sharoitiga 1-rasm. O‘simliklarga hayot bog‘liq bo‘ladi. omillarining ta’siri. Muhit sharoiti deganda, hayot omillarining o‘simlikka ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan tashqi holatni tushunamiz. Muhit sharoiti o‘z navbatida uch guruhga bo‘linadi: 1) tuproq muhiti (haydalma qatlamning tuzilishi, yerning sho‘rlanganligi, sizot suvlarining sathi, ishqoriylik, kislotalilik va boshqalar); 2) fitologik (ekinlarning vegetatsiya davrida unga salbiy ta’sir etuvchi begona o‘tlar, kasallik va zararkunanda hamda boshqalar); 3) agrotexnik tadbirlar (dala ishlarini o‘z vaqtida sifatli o‘tkazilishi yoki o‘tkazilmasligi oqibatida sodir bo‘ladigan sabablar va boshqalar). O‘simliklarning hayot omillari va muhit sharoitini hisobga olib, ularni o‘simlik talabiga qarab qo‘llash Dehqonchilikning uchinchi ilmiy asosini tashkil etadi. O‘simliklarning hayot omillari va muhit sharoitini tarixiy davr mobaynida o‘rganish natijasida ilmiy Dehqonchilikning bir qancha qonunlari tarkib topdi. 2. Madaniy o‘simliklarning hayot omillari O‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi uning hayot omillari bilan ta’minlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu sharoitlar mavjud bo‘lsa o‘simlikda kechadigan

barcha fiziologik, kimyoviy, biokimyoviy, va boshqa jarayonlar me’yorda o‘tib u kutilgan hosilni shakllantiradi. Demak, o‘simlik-larning hayot omillari deb uni o‘sishiga, rivojlanishiga, hosil-dorligiga, etishtirilgan mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillar yig‘indisiga madaniy o‘simliklar ning ha yot omillari deyiladi. O‘simliklarning hayot omillari ikki guruhga bo‘linadi: bi rinchisi kosmik yoki enyergetik omil, bunga yorug‘lik va issiqlik; ikkinchisi, yer omillari, bunga suv, oziq elementlari va hokazolar kiradi. Ilmiy dehqonchilikning ikkinchi asosi tuproq unumdorligi haqidagi ta’limotdir. Tuproq unumdorligi uning tabiiy xossasi bo‘lsa ham, u tuproq hosil bo‘lish jarayonida to‘plangan oziq elementlariga, tuproqning fizik xossalariga hamda iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Madaniy o‘simliklarning hayot omillariga talabi. Uzoq evolyusion davrdan boshlab o‘simliklarni o‘sib rivojlanishi uchun tashqiy sharoit muhim ahamiyat kasb etib kelgan desak yanglishmaymiz. Ko‘p holatda barcha o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi tashqi muhit sharoitlariga bog‘liq bo‘lgan. Qachonki o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi uchun tashqi muhit sharoitlari, ya’ni yorug‘lik, issiqlik, havo, suv va oziq elementlari mavjud ekan u yaxshi o‘sib rivojlangan. Bu esa o‘simlikning o‘sish va rivojlanishini ta’minlaydigan hayot omillari tushunchasini oldi. Y o rug‘lik. O‘simliklarda foto-sintez jarayoni faqat yorug‘likda ro‘y byeradi. Fotosintez jarayoni tufayli yashil o‘simliklar quyosh nuridan foydalanib tuproq va havodagi anorganik moddalarni organik (kraxmal, shakar, oqsil) moddalarga aylantiradi. Bunda organik sintezning dastlabki mahsuli - shakar hosil bo‘ladi va yerkin kislorod ajralib chiqadi. Ma’lumki, kislorod barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur. Quyosh nuri tekis tushib turgan sharoitda fotosintez jarayoni ta’sirida o‘simlikning 1 m 2 barg sathi sutkasiga o‘rtacha 10-20 g organik modda sintezlashi mumkin. Masalan, g‘o‘za bargining 1 m 2 satxida bir soatda yorug‘likda 1,45 -1 46 g, havo bulut paytda esa 0,06 - 0,073 g organik modda sintezlangan. Agar o‘simlik yorug‘lik bilan etarlik darajada ta’minlanmasa, u yaxshi o‘smaydi, poyasi ingichka bulib ko‘proq yotib koladi, yorug‘likning etishmasligi mahsulotning sifatiga ham

salbiy ta’sir etadi, masalan, g‘alla ekinlarining boshoqlarida don va undagi oqsil, kartoshkada kraxmal va shakar, lavlagida esa shakar to‘planishi kamayadi. Hozirgi vaqtda o‘rtacha agrotexnika tadbirlari qo‘llanilib o‘stirilayotgan ikki pallali o‘simliklarning 1 m 2 barg sathida sutkasiga 4-5 g; g‘alla o‘simliklarida esa 6-8 g miqdorda fotosintez mahsuloti sintez qilinadi. Uzun kun o‘simliklariga appa bug‘doy, suli, javdar, ko‘k no‘xat, kartoshka, karam, vika, zig‘ir kabi ekinlar kirib, ular shimoliy hududlarda yaxshi o‘sib mo‘l hosil byeradi. Lekin yuqorida ta’kidlangan ekinlarning ayrimlarini janubiy tumanlarda ham etishtirish mumkin. Qisqa kun o‘simliklariga g‘o‘za, kanop, makkajo‘xori, oq-jo‘xori, beda, kungaboqar, tariq, soya, loviya va boshqalar mansub bo‘lib, ular asosan janubiy hududlarda etishtiriladi. Bu ekinlarning yaxshi o‘sib rivojlanishi uchun qisqa kun qulay hisoblanadi. Qisqa kun (janub) o‘simliklari uzun kunli shimoliy tumanlarga ekilsa, ularning vegetatsiya davri cho‘zilib ketadi, ayrim turdagi o‘simliklar esa hatto hosil ham byermaydi va shu bilan vegetatsiyasini tugatadi. SHu bilan bir qatorda barcha madaniy o‘simliklar yorug‘likka bo‘lgan munosabatiga ko‘ra asosan ikki guruhga yorug‘sevar va soyaga chidamli o‘simliklarga bo‘linadi. CHunonchi, g‘o‘za yorug‘sevar o‘simlik, agar yorug‘lik etishmasa, u ingichka bo‘lib bo‘yiga o‘sib ketadi, rangi sarg‘ish bo‘lib o‘sadi, barglarida xlorofil donachalari bo‘lmaydi. O‘simliklar yerga tushayotgan quyosh nuri enyergiyasining 2-5% dan foydalanadi. SHuning uchun o‘simliklar barg sathining fotosintez mahsulotini ko‘paytirish lozim. CHunki vegetatsiya davri 100 kun davom etadigan o‘simlik 1 m 2 barg satxining fotosintez mahsuloti sutkasiga 8-10 g ga etkazilganda, gektaridan 15-30 vegetatsiya davri 150 kun davom etadiganlaridan esa 40-60 t quruq massa hisobidan hosil etishtirish mumkin. Buning uchun eng avvalo qishloq xo‘jlik ekinlarini unib chiqqandan boshlab to‘g‘ri parvarishiga e’tiborni qaratish talab etiladi. Madaniy o‘simliklarni soyalatishdan saqlash, begona o‘tlarga qarshi kurashni o‘z vaqtida tashkil etish, ularni madaniy o‘simliklarni soyalatib qo‘ymasliklarini oldini olish, o‘simliklarni