logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Yengil аtlеtikаdа tехnik-tаktik tаyyorgаrlik, Yengil аtlеtikаdа ilmiy tаdqiqоtlаr, Bolalar va o’smirlar sporti asoslari

Yengil аtlеtikаdа tехnik-tаktik tаyyorgаrlik, Yengil аtlеtikаdа ilmiy tаdqiqоtlаr, Bolalar va o’smirlar sporti asoslari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.12109375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Yengil аtlеtikаdа tехnik-tаktik tаyyorgаrlik , Yengil аtlеtikаdа ilmiy tаdqiqоtlаr, Bolalar va o’smirlar sporti asoslari Reja 1. Yengil atletikaning tarixiy taraqqiyoti 2. Yengil atletika turlari texnikasi 3. Yengil atletika bo’limlari texnikasi haqida ma’lumot 4. Yengil atletikada texnik taktik tayyorgarlik turlari Yengil atletikaning tarixiy taraqqiyoti Yengil atletika degan nom shartli bo`lib, bu sport turiga kiradigan hamma mashqlarni tabiiy ahamiyatini yoritib bera-olmaydi. Shu bilan birga yengil atletika qadimiy yunoncha «atletika» so`zidan olingan bo`lib, «mashq», «kurash», «bellashuv» degan ma’noni beradi. Qadimiy yunonistonda kuchlilik va chaqqonlikda musobaqalashgan kishilarni atletlar deb ataganlar. Hozirgi kunda jismoniy kamolotga erishgan komil kishi-larni atlet deyiladi. Ayrim mamlakatlarda yengil atletikani «atletika» (Frantsiyada) yoki «yo`lka va maydondagi mashqlar» (AQSH, Angliyada) deb ataydilar. Yengil atletika hayotda eng kerakli keng tarqalgan mashqlarni – yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlarini birlashtirib, eng ommaviy sport turi hisoblanadi. Ko`pgina yengil atletika mashqlari umumiy omma bajara oladigan, eng kichik yoshdagi bolalardan boshlab kattalargacha har kungi hayotda har xil turda uchraydi va me’yorlanadi. Yengil atletika bilan yil davomida shug’ullansa bo`ladi. Shu sabablarga ko`ra yengil atletika mashqlari (yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish) respublika maxsus testlar majmuasi «Alpomish» va «Barchinoy»ni ko`pchilik qismining amaliy mezonlarini tashkil etadi. Yengil atletikani ko`pincha «sport malikasi» deb atashadi. Bunga sabab, u respublika, xalqaro musobaqalar, Olimpiya o`yinla-rini hamma dasturlariga kiritiladi, shu bilan birga o`ynaladigan medallarning majmuasi va soni bo`yicha eng ko`pi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya instituti, universitetlar va pedagogik institutlarning fakultetlari dasturida, yengil atletika asosiy o`quv predmeti bo`lib, sport faoliyati (faoliyat turlari bo`yicha), kasbiy ta’lim (faoliyat turlari bo`yicha), sport psixologiyasi yo`nalishlaridagi bakalavrlarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Yengil atletika musobaqa mashqlarining turli-tumanligi bilan xarakterlanadi va ularni bajarishni har xil usullari va variantlari mavjud. Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo`limlarga bo`lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, ko`pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o`z navbatida turlarga, turning xillariga hamda variantlar va masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 24 turi erkaklar, 23 turi ayollar Olimpiya o`yinlari dasturiga kiritilgan . Yengil atletika sporti turlarini turli xil parametrlar bo`yicha tasniflash mumkin: yengil atletika turlari guruhlari, jinsiy va yoshga xos belgilar, o`tkazilish joylari. Yengil atletikaning beshta turi asos hisoblanadi: yurish, yugurish, sakrashlar, uloqtirishlar va ko`pkurashlar. Jinsiy va yoshga xos belgilarga ko`ra tasniflanishi: erkaklar, xotin-qizlar turlari; har xil yoshdagi o`smir yigit va qizlar. Yengil atletika bo`yicha eng oxirgi sport tasniflanishida xotin-qizlarda stadionda, shosse va kesishgan joyda o`tkaziladigan 50 sport turi va yopiq inshootlarda o`tkaziladigan 14 sport turi, erkaklarda mos ravishda 56 va 15 sport turi mavjud. Sport turlarining keyingi tasniflanishi mashg’ulotlar va musobaqalar o`tkazilish joylari bo`yicha amalga oshiriladi: stadionlar, shosse va prosyolka yo`llari, kesishgan joylar, sport manejlari va zallar. Yengil atletika sport turlari tuzilishiga ko`ra tsiklik,atsiklik va aralash turlarga qandaydir jismoniy sifatning ko`proq namoyon qilinishi nuqtai nazaridan esa: tezlik, kuch, tezlik-kuch, tezlik chidamliligi, maxsus chidamlilik turlariga bo`linadi. Shuningdek, yengil atletika turlari Olimpiya (O) va noklassik (barcha qolganlari) turlarga bo`linadi. Hozirgi kunda Olimpiya o`yinlari dasturiga erkaklarda yengil atletikaning 24 turi, ayollarda – 23 turi kiritilgan. Bu sport turida ko`p miqdorda olimpiya medallari uchun bahslar bo`lib o`tadi. Yengil atletika bo`limlaridagi turlarni ko`rib chiqamiz. Yurish - siklik tur bo`lib,maxsus chidamlilikni namoyon qilishni taqozo etadi, ham erkaklar, ham ayollar o`rtasida musobaqalar o`tkaziladi. Ayollarda: stadionda – 3, 5, 10 km ; manejda – 3, 5 km ; shosseda – 10, 20 km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi. Erkaklarda: stadionda – 3, 5, 10, 20 km ; manejda – 3, 5 km ; shosseda – 15, 50 km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi. Olimpiya (O) turlari: erkaklarda – 20 va 50 km , ayollarda – 20km. masofalarda musobaqalaro`tkaziladi Yugurish quyidagi toifalarga ajratiladi: ravon yugurish, to`siqlar osha yugurish, g’ovlar osha yugurish, estafetali yugurish, kross yugurish. Sprint yoki qisqa masofalarga yugurish deb ataladigan stadionda va manejda o`tkaziladigan masofalar: 30, 60, 100 m (O), 200 m (O), erkaklar va ayollar uchun bir xil. Uzoqqa sprint stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 300, 400 m (O), 600 m , erkaklar va ayollar uchun bir xil. Chidamlilikka yugurish: - o`rta masofalar: 800 m (O), 1000, 1500 m (O), 1 mil – erkaklar va ayollarda stadionda va manejda o`tkaziladi; - uzoq masofalar: 3000, 5000 m (O), 10000 m (O) – stadionlarda (manejlarda – faqat 3000 m ) o`tkaziladi, erkaklar va ayollar uchun bir xil; - o`ta uzoq masofalar – 15; 21.0975; 42,195 m (O); 100 km – shosseda o`tkaziladi (start va finish stadionda o`tkazilishi mumkin), erkaklar va ayollar uchun bir xil; - ultra uzoq masofalar – bir kechayu-kunduz davom etadigan yugurish stadionda yoki shosseda o`tkaziladi, ham erkaklar, ham ayollar qatnashadi. Shuningdek, 1000 milga (1609 km ) va 1300 milga (uzluksiz yugurishning eng uzoq masofasiga) yugurish bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi. G’ovlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlik chidamliligi, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilinishini taqozo qiladi. erkaklarda va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 60, 100 m (O), 400 m (O) ayollarda; 110 m (O), 300 m va 400 m (O) erkaklarda (oxirgi ikki masofa faqat stadionda o`tkaziladi). To`siqlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u maxsus chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilini-shini taqozo etadi. e rkaklar va ayollarda stadionda hamda manejda o`tkaziladi. Ayollarda masofalar – 2000 m, 3000m (O), erkaklarda masofa – 2000, 3000 m (O). Estafetali yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlikka bo`lgan chidamlilik va chaqqonlikning namoyon qilinishini talab etadi. Olimpiya tur hisoblanadigan 4x100 m va 4x400 m ga yugurishlar erkaklarda va ayollarda stadionda o`tkaziladi. Manejda 4x200 m va 4x400 m ga estafetali yugurish bo`yicha musobaqalar erkaklar uchun ham, ayollar uchun ham o`tkaziladi. Shuningdek, stadionda800, 1000, 1500 m va har xilmasofalardamusobaqalar o`tkazilishi mumkin. SHahar ko`chalari bo`ylab uzunligi, soni va kontingenti har xil bo`lgan erkaklar va ayollar aralash estafetalar o`tkaziladi. Avvallari shved estafetalari deb nomlanadigan estafetalar keng ommalashgan edi: 800+400+200+100 m – erkaklarda, 400+300+ +200+100 m – ayollarda. Kross yugurish tabiy sharoitda, ochiq havoda shahar hiyobonlari, aholi yashash joylaridagi katta yo`llarda o`tkazilib, yuguruvchilardan maxsusvaumumiy chidamlilikni namoyon qilinishini talab etadi. erkaklarda masofa – 1, 2, 3, 5, 8, 12 km , 14km.;ayollarda – 1, 2, 3, 4, 6 km . Yengil atletika sakrashlari ikkita guruhga bo`linadi: vertikal va gorizontalto`siqlar osha sakrashlar. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib balandlikka sakrashlar; b) yugurib kelib langarcho`p bilan sakrashlar. Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib uzunlikka sakrash; b) yugurib kelib uch hatlab sakrashlar. Yengil atletika sakrashlarining birinchi guruhi: a) yugurib kelib balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezlik- kuch sifatlarini, sakrovchanlikni, chaqqonlikni, egiluvchanlikni namoyon qilishni talab etadi. erkaklarda va ayollarda, stadionda vamanejda o`tkaziladi; b)yugurib kelib langarcho`p bilan balandlikka sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezlik-kuch sifatlarini, sakrovchan-likni, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon qilishni talab etadi, yengil atletikaning eng murakkab texnik turlaridan biridir. erkaklar va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Yengil atletika sakrashlarining ikkinchi guruhi: a)yugurib kelibuzunlikka sakrash (O) – tuzilishiga ko`ra aralash turga kiradi, u sportchidan tezlik-kuch, tezlik sifatlarini, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon qilishni taqozo etadi. erkaklarda va ayollarda, stadion va manejda o`tkaziladi; b) yugurib kelib uch hatlab sakrash (O) – atsiklik tur, u sportchidan tezkorlik, kuch, tezkor-kuch, va tezkor kuchga bo`lgan chidamlilik sifatlarini hamda egiluvchanlikni, chaqqonlikni talab etuvchi tur. erkaklar va ayollar o`rtasida stadion va manejlarda o`tkaziladi. Yengil atletikada uloqtirishlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) to`g’ridan yugurib kelib aerodinamik xususiyatlarga ega va ega bo`lmagan snaryadlarni uloqtirish; 2) snaryadlarni aylana ichidan uloqtirish; 3) snaryadni aylana ichidan itqitish. Yengil atletika snaryadlariniuloqtirishlarda texnik jihatdan har xil yugurib kelish turini bajarishga ruxsat beriladi, lekin final kuchlanishi faqat qoidalarga asosan bajariladi. Masalan, nayza, granata, to`pni faqat bosh orqasidan, elka ustidan uloqtirish kerak; diskni va bosqonni faqat yon tomondan uloqtirish zarur; yadroni sapchib turib, burilib itqitish,yokiaylanma xarakatlar bajarib itqitish mumkin. Nayza (O) (granata, to`p) uloqtirish – atsiklik tur hisoblanib, u sportchidan tezlik, kuch, tezkor-kuch, egiluvchanlik, chaqqonlik sifatlarini namoyon qilishni talab qiladi. Uloqtirish to`g’ridan yugurib kelib bajariladi, erkaklar va ayollarda, faqat stadionda o`tkaziladi. Nayza aerodinamik xususiyatlarga ega. Disk va bosqon uloqtirish (O) – atsiklik turlar, ular sportchidan kuch, tezlik- kuch sifatlarini, egiluvchanlikni, chaqqonlikni namoyon qilishni taqozo etadi. Uloqtirishlar aylana ichidan, erkaklar va ayollar tomonidan, faqat stadionda bajariladi. Diskaerodinamik xususiyatlarga ega. Yadro itqitish (O) – atsiklik tur, u sportchidan kuch, tezkor-kuch, chaqqonlik sifatlarini namoyon qilishni taqozo etadi. Itqitish aylana ichidan, erkaklar va ayollar tomonidan, stadionda va manejda bajariladi. Ko`pkurashlar. Ko`pkurashning klassik turlari: erkaklarda – o`nkurash (O), ayollarda – ettikurash (O). O`nkurash tarkibiga quyidagilar kiradi: 100 m , uzunlik, yadro, balandlik, 400 m , 110 m g’/o, disk, langarcho`p, nayza, 1500 m . Ayollarda ettikurash tarkibiga quyidagilar kiradi: 100 m g’/o, yadro, balandlik, 200 m , uzunlik, nayza, 800 m . Ko`pkurashning noklassik turlariga quyidagilar kiradi: o`smir o`g’il bolalar uchun sakkizkurash (100 m , uzunlik, balandlik, 400 m , 110 m g’/o, langarcho`p, disk, 1500 m ); qizlar uchun beshkurash (100 m g’/o, yadro, balandlik, uzunlik, 800 m ). Sport tasnifida quyidagilar belgilangan: ayollarda – beshkurash, to`rtkurash va uchkurash; erkaklarda – to`qqizkurash, ettikurash, oltikurash, besh-kurash, to`rtkurash va uchkurash. To`rtkurash, avvallari u “pionerlar” kurashi deb atalar edi, 11-13 yoshdagi maktab o`quvchilari uchun o`tkaziladi. Ko`pkurash tarkibiga kiruvchi turlar sport tasnifida belgilab berilgan, turlarni o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi. Sportcha yurish texnikasining asoslari Qadamlar Yurish va Yugurishning asosiy elementi bo‘lib hisob-lanadi (2- rasm). Ular qo‘l va gavda harakatlari bilan bog‘liq bo‘lib, bir xil holda ko‘p marta takrorlanadi (siklik harakatlar). Harakat sikli ikkilangan qadamdan o‘ng va so‘l oyoqlar harakati vaqtida, har biri tayanch va siltanish vazifasini bajaradi. Tayanch davri, oyoqni erga qo‘yish vaqtida boshlanib, undan uzilishi bilan tugallanadi. Siltanish davri, oyoqni erdan ko‘tarish vaqtidan boshlanib, qo‘yish vaqti bilan yakunlanadi. Har bir davr (tayanch va siltash) ikki fazaga bo‘linadi, bularning chegarasi bo‘lib vertikal davri hisoblanadi, yoki gavdaning og‘irlik markazi tayanch maydonining o‘rtasida bo‘ladi. Yurish va Yugurishda sportchining harakatlanuvchi kuchi bo‘lib, mushaklarni kuchlanishi hisoblanadi. Yurish va Yugurishda, eng ahamiyatli fazasi depsinishdir, chunki shu orqali kishini gavdasi oldinga yuradi. Yurish va Yugurish texnikasi samaradorligi umumiy og‘irlik markazini bir chiziqda va tekis ko‘chishiga bog‘liqdir. Yurish va Yugurishning tezligi qadamlarni uzunligiga va chastotasiga bog‘liq. YUguruvchining masofadagi faoliyati quyidagilar bilan xarakterlanadi: 1. Startdagi holat. 2. Startdan chiqish va Yugurishning boshlanishi. 3. Masofadagi Yugurish. 4. Yugurishning tugashi yoki marraga kelish. 5. Finish chizig‘idan o‘tib to‘xtash. Yurish – insonning joydan–joyga ko‘chishidagi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagi kishilar uchun yaxshi mashq hisoblanadi. Uzoq va bir tekis yurganda organizmdagi hamma muskullar ishlaydi, yurak–qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalar faoliyati kuchayadi, natijada modda almashinuvi ortadi. Oddiy Yurish dan tashqari, Yurish ning boshqacha xillari ham bo‘ladi: poxodda Yurish , sodda Yurish va sportcha Yurish . Sportcha Yurish texnika jihatdan qiyin, lekin foydalidir. Tezligi oddiy Yurish ga nisbatan ikki-uch marta ortiqdir. Sportcha Yurish intevsiv ish bajarishni talab qiladi. SHuning uchun sportcha yuruvchidan ish qobiliyati mustahkam, kuchli, chidamli va irodali bo‘lishni talab qiladi. Yugurish joydan-joyga ko‘chishning tabiiy usulidir. Engil atletikaning eng ko‘p tarqalgan turidir. Yugurish futbol, basketbol, qo‘l to‘pi, tennis va boshqa bir qancha sport turlarini asosiy tarkibini tashkil etadi. Yurish paytida organizmning ishlashiga katta talab qo‘yiladi, badandagi muskullarni hammasi ishga tushadi, yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalar faoliyati kuchayadi, modda almashinish ancha oshadi. Yugurish har tomonlama rivojlanishning asosiy vositasidir. Hamma sport turlarida shug‘ullanish jarayonida Yugurish mashqlariga ko‘proq etibor beradilar. Bundan tashqari faol dam olishda, ish faoliyatini yaxshi saqlab qolishda ham keng vosita sifatida qo‘llaniladi. Masofa bo’ylab Yugurish va marraga kelish texnikasiga o’rgatish Yurish va Yugurish mashqlarini ortiqcha qiynalib bajarish juda katta ahamiyatga ega. Maksimal kuchlanish kerak bo‘lganda ham biron daqiqa ishlamay turishi kerak, muskullarni o‘sha daqiqa bo‘shashtira bilish kerak. Yurish va Yugurish tezkor, chidamli, kuchli bo‘lish yuqori natijalar ko‘rsatishda ahamiyati katta. Muskullar ortiqcha kuchlanishdan holi bo‘lishi harakatlarni tejamli bajarish imkonini beradi. Bu o‘rta, uzoq, o‘ta uzoq masofalarga, yuguruvchilar va tez yuruvchilar uchun ayniqsa muhimdir. Harakatlarni tejamli bajarish – yuqori ish qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qolishdir. SHuning bilan birga, maksimal kuchlanish vaqtida harakatlarini ratsional bajarish, sportchiga mashqlarni bajarish imkonini beradi. 2. Yurish va yugurish texnikasi Yurish va Yugurish – harakatning, yo‘nalishlarning, amplitudalarning, ayrim zvenolar tezligining, sur’atning, ritmning va yaxlit faoliyatidagi bir vaqtda va ketma-ket ijro etilgan harakatlar muayyan mosligining kinematik tuzilishi bilan bog‘liqdir. Yurish va Yugurishda harakat malakasining tuzilishini, boshqarilishi va ko‘pgina boshqa tomonlarini belgilab beradigan irodaviy uch ko‘rsatish va nerv protsesslari sistema bilan muskullar kuchlanishi va qisqarishi bilan tezlikni, kuchni, chidamlilikni optimal daraja ko‘rsatish bilan xarakterlanadi. 1. Sportcha yurish va uning turlari. Insonning joydan-joyga kuchishi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagi kishilar uchun ajoyib jismoniy mashq hisoblanadi. Uzoq va bir tekis yurganda a’zoyi badanidagi qariyb barcha mushaklar ishlaydi, organizmdagi yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa sistemalar faoliyati kuchayadi. Natijada moddiy almashinishi ortadi. Jismoniy mashq sifatida odatdagi yurishning avvalo sog‘lomlashtirish ahamiyati bor. Oddiy yurishdan tashqari boshqa xillari ham bo‘ladi: paxodda yurish, safda yurish va sportcha yurish. Musobaqalarda yurishning texnika jihatdan eng keyin, lekin eng foydali xili - sportcha yurish qo‘laniladi. Uning tezligi oddiy yurishga nisbatan ikki marta ortiq. Ammo bunday yuqori tezlikka erishish uchun sportcha yurish texnika asoslarini o‘rganib olishning o‘zigina kifoya qilib qolmay balki oddiy yurishga qaraganda anchagina intensiv shu bajarish talab qilinadi, ya’ni energiya sarflash ortadi. SHu sababdan sportcha yurish, sportchi organizmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. YUrish musobaqasida qatnashuvchilar qoidada belgilangan yurish texnikasi xususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Bularning eng asosiysi bir lahza bo‘lsa ham ikkala oyoq bir vaqtda erdan uzilib qolishga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Oyoqlardan birontasi erga tegmay turgan fursat sodir bo‘lgudek bo‘lsa, sportchi yurishdan yugurishga o‘tgan bo‘ladi. Bu qoidani buzgan sportchining maxsus hakamlar tomonidan musobaqadan chetlatadilar. Yugurish turlari to’g’rida tushuncha TURLI MASOFALARGA YUGURISH TEXNIKASINING XUSUSIYATLARI. 100 m ga Yugurish. 100 metrlik masofani imkoniyat boricha yuqori tezlikda yugurib o'tish kerak. Bunday tezlik har doim yuqori ish quwati bilan aniqlanmaydi. Har qaysi sprintchi ortiqcha kuchanmay, yengil yugurganda erishgan eng yuqori tezligi, shu sprintchining maksimal tezligi bo'ladi. Eng zo'r ustolar ish quwati yuqori bo'lganda yuqori tezlikkaham erishadigan bo'ladilar. Startdan tez yugurib chiqish 100 m ga Yugurishda (tezroq yuqori tezlikka erishib olib, imkoniyat boricha uni marragacha saqlab borish uchun) jo'shqin tezlanishga aylanib ketadi. Biroq 100 metrga Yugurishda ham o'sib borayotgan charchash sababli masofaning oxirida tezlik bir qancha pasayadi. Ammo qanchalik yaxshi mashq ko'rilgan bo'lsa, charchash shunchalik kech boshlanadi. 2 0 0 m e t r g a Y u g u r i s h . 200 metr Yugurish texnikasi startning joyi va ma sofaning yarmi yo'lkaning burilishida ekani bilan 100 metrga Yugurish texnikasidan farq qiladi. Startdan keyingi masofani ko'proq qismini to'g'ri chiziq bo'ylab yugurib o'tish uchun start tirgaklari bo- rilishiga urinma chiziqda yo'lkaning tashqi chetiga yaqin o'rnatiladi. Yuguruvchi burilish bo'ylab yugurayotganida butun tanasi bilan ichkari tomon og'ishi kerak, aks holda egri chiziq ho 6 u lab yugurayotganda hosil bo'ladigan markazdan qochma kuch uni chetga chiqarib yuboradi. Bunday og'ish Yugurish tezligi o'sa borgan sari va burilish radiusi kamaya borganligi orta boradi. Yuguruvchi markazdan qochuvchi kuch ta'sir eta bosh lash ini kutmay, balki uning boshlanishiga yo'l qo'ymay, oldindan gavdani asta-sekin ichkarilatib, chapga og'dira borsa, shundagina burilishga to'g'ri kirib borgan bo'ladi. Yuguruvchi mumkin qadar yuqori tezlikka erishgandagina lauasining chapga qiyaligini orttirishni to'xtatadi va shu daraja og'ishni burilishning qolgan qismi oxirigacha saqlab boradi. Hurilishda Yugurishni yengillashtirish uchun, oyoq taglarini chapga yo'lka raxi tomonga burib, qo'ygan yaxshi. Qo'l- larning harakati ham to'g'ri yo'lka bo'ylab Yugurishdagidan I i ic i qiladi. O'ng qo'l ko'proq ichkariga, chap qo'l esa ko'proq lashqariga harakat qiladi. Burilishda yugurayotganda oyoq tagini yo'lka raxidan yoki chap tomondagi oq chiziqdan 8—10 sm beriroq qo'yishga Intilmoq kerak. O’rta masofalarga yugurish tarixi kishilik jamiyatining tarixi bilan chambarchas bog’liq hisoblanadi. Ibtidoiy tuzum davrida ovchilar qochib borayotgan yovvoyi hayvonlarga nayza sanchishi va jarohatlangan hayvonning nobud bo’lishini kutish uchun uning orqasidan uzoq masofaga yugurib borishi talab qilingan. Quldorlik tuzumi davrida esa yugurish jismoniy jihatdan rivojlanishning bir qismi hisoblangan. Qadimgi davrda Olimpiada o’yinlarida dastlab 1 ta bosqichda (192,27 m) yugurish amalga oshirilgan. Keyinroq o’yinlar dasturi kengaytirilgan bo’lib, uning tarkibiga 24 ta bosqichni ya’ni 4610,44 metr masofani o’z ichiga oluvchi, uzoq va o’rta masofalarga yugurish kiritilgan. Katta uzoqlik masofalariga yugurish jismoniy mashqlar sifatida keng ommalashmagan. Katta masofalarga faqat poygachilar va professional yuguruvchilar yugurishlari qayd qilinadi. Ushbu ko’rinishda, masalan forslarga qarshi urushda yordam so’rash maqsadida Feydippidos ikki kun mobaynida Afinadan Spartagacha masofani chopib o’tgan. Zamonaviy engil atlektikada o’rta va uzoq masofalarga yugurish turlarining boshlang’ich manbalarini Angliyadan qidirish talab qilinadi. XVIII asrdayoq bu joyda professional yuguruvchilar shakllangan, bu yo’nalish keng ommalasha boshlangan. Ularnining erishgan yutuqlari haqida yozma manbalarda qayd qilingan ma’lumotlar saqlanib qolgan. Jumladan, ushbu yuguruvchilar ¼ (chorak) mildan 100 milgacha masofani yugurib o’tishlari qayd qilingan. XIX asrda nisbatan taniqli bo’lgan yuguruvchilardan biri – Barkli hisoblangan. 1801 yilda u 110 mil (tahminan 177,027 km) masofani 19.27.0 vaqt davomida bosib o’tishni uddalagan. XIX asrga kelib, yugurish sevimli engil atletika turlaridan biriga aylangan bo’lib, ushbu sport turi bilan professional va havaskorlik darajalarida shug’ullanishgan. Birinchi zamonaviy Olimpiada o’yinlarini o’tkazish vaqtida Angliya, AQSh va boshqa mamlakatlar yuguruvchilari qatnashishgan. Turli xil mamlakatlarda chidamlilik bo’yicha yugurish musobaqalari tashkil qilinishi boshlangan. Zamonaviy engil atletika tarixi boshlanishi 1837 yilda Regbi shahri (Angliya) kollejida ta’lim oluvchilar o’rtasida bir mil (tahminan 2 km atrofida) masofaga yugurish musobaqalari o’tkazilishi bilan belgilanishi qayd qilinadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin o’rta va uzoq masofalarga yugurish rivojlantirilishida sostialistik tuzumdagi mamlakatlar muhim o’rin tutishgan. 1964 yildan keyin uzoq va o’rta masofalarga yuguruvchilar bo’yicha dunyo elitasi (saralanganlar) tarkibini Afrika mintaqasi vakillari to’ldirishgan. Birinchi jahon urushidan keyin ayollar o’rtasida 800 metrga yugurish musobaqasi o’tkazilgan. Biroq, 1928 yilda Amsterdam shahrida o’tkazilgan Olimpiada ushbu masofaga yuguruvchi ayollarning ko’pchiligi marraga etib kelishganda tinkasi qurib qolishi kuzatilganidan keyin bu masofaga yugurish musobaqalari Olimpiada o’yinlari dasturi tarkibidan chiqarib tashlangan. 800 metr va 1500 metr masofaga yugurish musobaqalari faqat Sobiq Ittifoqda va Angliyadagina saqlanib qolgan va davom ettirilgan. 3.Sakrash va uloqtirish texnikasi Uzunlikka sakrashda yuqori sport natijasiga erishish asosan yugurib kelish natijasida hosil qilingan gorizontal tezlikka va depsikish natijasida hosil bo‘lgan vertikal tezlikka bog‘liq. SHuning uchun depsinish paytida yugurib kelish tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa va depsinish qanchalik tez bajarilsa, boshlang‘ich uchib chiqish tezligi shuncha yuqori bo‘lib, shunchalik uzoqqa sakraladi. Bundan tashqari, sakrash uzoqligi sakrovchinipg uchishdagi turg‘unligiga, uniig erga tushish oldidagi va erga tushayotgandagi harakatlari qanchalar to‘g‘ri bo‘lishiga ham bog‘liq. Uchish fazasida bajariladigan harakatlar sakrovchining muvozanatni saqlay bilishiga va erga tushishi uchun qulay holatga ega bo‘lishiga yordam beradi. Sakrashning barcha qismlari o‘zaro uzviy bog‘liqdir, lekin bayon etishni osonlashtirish uchun, ular alohida-alohida qarab chiqiladi. Yugurib kelish. YUgurib kelish uzoqligi erlarda 35—45 m, ayollarda esa 30—35 m gacha bo‘ladi. Bu uzoqlik odatda sakrovchining shaxsiy xususiyatlariga qarab, birinchi navbatda esa yugurib kelish tezligini qanchalar tez yoki sekin oshirib olish qobiliyatiga qarab belgilanadi. Tabiiyki, tezlikni qanchalik tez oshirib olinadigan bo‘lsa, yugurib kelish uzoqligi shuncha. qisqa bo‘ladi. YUgurib kelishda Yugurish qadamlari 20—22 tagacha etadi. YUgurib kelishni aniqroq bajarish uchun uni quyidagi dastlabki holatdan boshlash tavsiya qilinadi: oyoq- lar tagi bir chiziqda bo‘lib, orasi 10—15sm ochiq, tizzalari bo‘g‘imida sal bukilgan, qo‘llar pastga osilgan yoki tizzalar ustida, gavda oldinga engashgan. 1-rasm. Uzunlikka sakrashdagi yugurib kelish spidogrammasi Sakrovchi gavdasini oldinga yanada ko‘proq engashtirib, o‘z muvozanatini buzadida, Yugurishni deyarli to‘la jadallikda boshlaydi. YUgurib kelishning bunday boshlanishi dastlabki qadamlar bir xilligini ta’minlaydi va yugurib kelishni aniq bajarishga yordam beradi. YUgurib kelishni spidografda yozib olish ikki xil yugurib kelish varianti bor zkanini ko‘rsatadi. Birinchi variantda (1-rasm) sakrovchi yugurib kelishni tez boshlaydi va yugurib kelish masofasining taxminan 2/3 qismida yoki undan sal ertaroq eng yuqori tezlikka erishadida, ijro to‘g‘ri bo‘lganda bu tezlik depsingunga qadar saqlanadi, agarda Yugurish noto‘g‘ri bo‘lsa, depsinguncha tezlik sal kamayadi. Ikkinchi variantda sakrovchi Yugurishni nisbatan bemalol boshlab, tezlikni asta-sekii oshirib boradi va yugurib kelish oxirida maksimal tezlikka erishadi. Bunday yugurib kelishda tezlikni tekis tezlanish bilan oshira borish engillashadi, lekin tezlikni oshirish bilan depsinishga tayyorlanishni bog‘lashda qiyinchilik tug‘iladi. Bu variantlarning birinchisi tuzukroq. Oxirgi qadamgacha Yugurish texnikasi to‘g‘ri bo‘lishining juda muhim ahamiyati bor. YUgurib kelishning oxirida tezlik 10—10,5 m/sek etadi -(V. M. D’yachkov, V. B. Popov). Depsinadigan taxtaga to‘g‘ri qadam qo‘yish uchun sakrovchilar, ayniqsa endi boshlayotgan sakrovchilar 6 Yugurish qadam naridan boshlab depsinish taxtasigacha masofaga kontrol belgilar qo‘yib chiqadilar. Usta sakrovchilarning ko‘pchiligi kontrol belgilarini yugurib kelish boshlanish joyiga yaqinroq qo‘yadilar va yugurib kelishning ko‘p qismini «kela turib Yugurish» prinsipida yugurib o‘tadilar. SHunda tezlik kamroq o‘zgarib, taxtaga ayaiq oyoq. qo‘yish osonlashadi. Kontrol belgilar yo‘lkada qolgan izlarga qarab, yugurib kelish qanchalik to‘g‘ri bo‘lganini tekshirish mumkin. Belgilar bilan taxta orasidagi qadamlar miqdori juft bo‘lgani ma’qul. SHunday bo‘lganda depsinuvchi oyoq belgi ustiga tushadi (2-rasm). Yo‘lkaning qattiqligi, shamol va boshqa sharoitlarning o‘zgarishi bilan yugurib kelish uzoqligi sal o‘zgaradi, lekin qadamlar soni doimiy bo‘ladi, YUgurib kelish vaqtida, ayniqsa tezlanishning boshlanishida sakrovchi gavdasi oldinga engashgan bo‘ladi. Tezlik orta borgan sari engashganlik kamaya boradi. Oxirgida bitta oldingi qadamda gavda vertikal holatda yoki oldinga sal engashgan bo‘lishi kerak. YUgurib kelish jarayonida sakrovchining butun e’tibori gorizontal tezlikni oshirishga qaratilgan bo‘ladi. YUgurib kelishning oxirida, sakrovchi depsinishga tayyorlanib, tezlikni saqlab qolishga harakat qilishi, ortiqcha kuchanmay erkin harakatlanmog‘i kerak. Bu paytda Yugurish tezligi pasaymasligi uchun, oxirgi qadamlar chastotasini oshirish kerak. Depsinishga tayyorlanish Depsinishga tayyorlanish avvalo butun e’tiborni depsinishga qaratmoq demakdir. Oxirgi 4—2 qadamda uzunroq qadam tashlash, depsinishdan oldin silkinch oyoqni oxirgi marta erga qo‘yganda uni bukish hisobiga u. o. m. pastroq tushadi. YUgurib kelishning oxirgi qadamlarini maksimal tezlik va tekis ritmda bajarib, bir onda depsinishga o‘tish nihoyatda ideal bo‘lar edi. Ammo ko‘psakrovchilar, odatda yugurib kelishning oxirgi 4 qadamidagina depsinishga tayyorlanaboshlaydilar. 2-rasm. YUgurib kelish tezligining o‘sib borishini ko‘rsatadigan egri chiziq va yugurib kelishni belgilash: a) malakali sakrovchilar uchun, b) yangi boshlayotganlar uchun Bu qadamlar o‘ziga xos ritmda bajariladi va depsinishga o‘tishni engillashtiradi, depsinishni kuchaytirishga yordam beradi. Bu tayyorlanish shundan iboratki, unda depsinuvchi oyoqdan silkinch oyoqqa o‘tish qadamlarida depsinish. tobora kuchliroq bo‘la boradi. Bunda, 4-qadam (yog‘ochdan orqaga hisoblaganda) 5-dan 5—15 sm uzunroq qo‘yiladi, oxirgidan bitta oldingi qadam kattaroq, oxirgi qadam esa kichikroq qo‘yiladi. Oxirgidan bitta oldingi qadam eng uzun, oxirgisi esa eng qisqa bo‘ladi (1-jadval). Nayzani uloqtirish texnikasiga o‘rgatish uslubi granata uloqtirish texnikasiga o‘rgatishga o‘xshashdir. Lekin, anjomlar ularning og‘irligi, xususiyati va anjomni o‘qiga (nayzaga «tushish») kuchlanishni kerakligi bilan ajraladi. SHuning uchun ko‘proq e’tiborni ikkinchi vazifaga - «Turgan joyida nayzani uloqtirish texnikasi»ga qaratiladi. Uloqtirish maxsus snaryadlarni uzunlikka irg‘itish va uloqtirish mashqlaridir. Ularning natijalari metr va santimetrlarda aniqlanadi. Uloqtirish asab-mushak kuchlanishi qisqa vaqtda maksimal bo‘lishi bilan xarakterlidir. Bunda qo‘l, elga kamari va tana mushaklarigina emas balki oyoq mushaklari ham faol qatnashadi. Engil atletika snaryadini uzoqqa uloqtirish uchun kuch, tezlik chaqqonlik yuqori darajada rivoj topgan bo‘lishi va o‘z kuchini bilmoq zarur. Engil atletikadagi uloqtirishlar ijro usuliga qarab uch turga bo‘linadi. 1) Bosh ortidan uloqtirish (nayza, granata). 2) Aylanib uloqtirish (disk, bosqin). 3) Itqitish (yadro). Uloqtirish usullarining farqi snaryadlarning shakli va og‘irligiga bog‘liqdir. Engil ushlash o‘ng‘ay bo‘lgan snaryadlarni to‘g‘ridan yugurib kelib, bosh ortidan boshlab uzoqqa uloqtirish mumkin, og‘irroq snaryadlarni aylanib uloqtirish o‘ng‘ayroq maxsus tutgichi bo‘lmagan og‘ir snaryad yadroni esa itqitish o‘ng‘ayroq. 5. Ko‘pkurash: yugurish, sakrash va uloqtirish ishining har xil turlari o‘z ichiga oladi. Ko‘pkurash tarkibidagi muhtoriga qarab nomlanadi: to‘rtkurash, beshkurash, oltikurash, sakkizkurash, o‘nkurash. Ko‘pkurashning asosiy turlari: erkaklar uchun o‘nkurash va ayollar uchun beshkurash va o‘spirinlar uchun oltikurash va sakkizkurash. Musobaqalarni engillashtirish uchun engil atletikani bunday og‘ir turlaridan musobaqalar ikki kunda o‘tkaziladi. Ko‘pkurashning asosiy turlari: ko‘pkurash bo‘yicha shug‘ullanuvchilar oldiga juda yuqori talablar qo‘yiladi. Ular texnik jihatdan yuqori mahoratli bo‘lishlaridan tashqari, sprinterlardek tezkor, uloqtiruvchilardek kuchli, o‘rta masofalarga yuguruvchilardek chidamli bulishlari kerak. Ko‘pkurash programmasini to‘la bajarish esa umuman a’lo darajada chidamli bo‘lishni, yuqori darajada rivojlangan irodaviy fazilatlarni talab qiladi. Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish - engil atletika bilan endigina shug‘ullana boshlovchilar uchun har tomonlama jismoniy rivoj topishining eng yaxshi yo‘lidir. Ko‘pkurash bilan shug‘ullanish sportchilar organizmiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish bilan engil atletikaning alohida turi maxsus trenirovka qilish uchun ham yaxshi zamin yaratib beradi. Ko‘pkurash natijasi sportchining ko‘pkurash tarkibidagi har bir turda ko‘rsatilgan natijasi uchun olgan ochkolar yig‘indisi bilan belgilanadi. Buning uchun maxsus ochkolar jadvalidan foydalaniladi Sportcha uloqtirishdan maqsad - uloqtiruvchi harakatini chegaralovchi ma`lum qoidalarga rioya qilib, asbobini mumkin qadar uzoq masofaga tashlashdir. Uloqtirish-g’ayrisiklik mashq bo`lib, uloqtiruvchidan katta asab-muskul kuchini va yaxshi jismoniy tayorgarlikni talab qiladi. Busiz Yuqori sport natijalariga erishish mumkin emas. Sport snaryadalarining uzoqroqqa borib tushishi sportchi uloqtirish texnikasini bilishiga anchagina bog’liqdir. Snaryadning uchishi va uloqtirish texnikasi mexanikaning umumiy qonunlariga bo’ysunadi. Lekin sport snaryadlarining konstruktsiya xususiyatlariga va musobaqa qoidasiga qarab, uloqtirish texnikasi bir-biridan farq qiladn, Har qanday jismning uchishi masofaning uzoqligi uning boplang’ich uchish tezligiga, uchib chiqish burchagiga va havo muhitining qarshiligiga bog’liq. Shunday qilib, uloqtiruvchi, aylanayotganda, tanasining aylanish tezligi o`zgartirmasdan, snaryadni aylanish markazidan uzoqlashtirish hisobiga xarakat miqdorini oshirishi mumkin. B u nday imkoniyatni t o’ li q ishga solib bo`lgandan keyin, burchak tezligini oshirishga intilish mumkin. Bunday xulosaga kelish sababi-gavdaning aylanish tezligi maksimalga yaqinlashuvi bilan harakatni nazorat qilish juda qiyinligidadir. Shuning uchun uloqtiruvchi o`zining vestibulyar apparatini juda ham yaxshi chiniqtirgan bo`lishi va muskullarini bushashtirshni boshqara bilishi zarur. Aylanish vaqtida uloqtiruvchining aylanish tezligi ortib, snaryadning (boskon, disk) aylanish radiusi kamaysa, snaryadning harakat tezligi pasayishi mumkin. Shuning uchun ham boskonni dastlabki silkitishni, aylanishni va oxirgi kuch berishni boskon sharini aylanish o’qidan maksimal uzoqlashtirib bajarish maqsadga muvofiqdir. Garchi disk uloqtirishda ilgarilab boruvchi boruvchi harakatning aylanma harakatga nisbati boskon uloqtirishdagidan katta bo`lishiga qaramay, bunda ham xuddi shunday qilaverish kerak. Yugurib kelishni aniq bajarganda snaryad bilan harakatlanayotgan uloqtiruvchining tezligi uloqtirishning boshlang’ich fazasidan oxirgi fazagacha tobora o’sib borishi kerak. Lekin bu tezlikning usishi uzluksiz va tekis bo’la olmaydi, chunki Yugurib kelish mobaynida depsinish sharoiti o`zgarib boradi (yakka tayanch, kush tayanch va tayanchsiz fazalar). Uloqtiruvchi gavdasining ayrim qismlarining harakat tezligi uloqtirishning turli fazalarida anchagina farq qiladi, ammo snaryadning jila borish tezligi uning uchib chiqish paytida maksimalgacha yetishi kerak. Snaryad bilan harakat qilayotgan uloqtiruvchi massasining olg’a siljishi oxirgi kuchlanish oldidan sekinlashuvi uloqtirish uzoqligiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Bunda snaryadning uchib chiqish tezligi (shu bilan birgalikda uning o`zoqqa bori shi ham) t axmi nan j oydan t uri b uloqt iri shdagi ga t eng bo’ladi. ya`ni oxirgi kuch berish qanchalik mukammal bajarilmasin, Yuqori natijaga erishib bo’lmaydi. (Masalan, joydan turib itkitish bilan Yugurib kelib (irg’ib) itkitishda yajroning uzoqqa borishidagi farq o`rta hisobda 1-1,5 m ga. disk uloqtirishda 6-8 m ga, nayza uloqtirishda 20-25 m ga etadi.) Snaryadni qo’ldan chiqarib yuborish, har doim oyoqlar yerga tayangan vaqtga to’gri kelishi kerak. Bu esa harakat sekinlashadigan payt demakdir. Oxirg i kuch berishga tay o rlanshi, oxirg i k u ch b e rish va t o’ xtat i sh fazasi. Oxirgi kuch berishga tayorlanish turli xil uloqtirishda turli buladi, ammo barcha xollarda uloqtirish oxirida snaryad harakati tezligini oshirish katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga oxirgi kuch berishni bajarmoq uchun uloqtiruvchi shunday holatda turishi kerakki, u xolat oxirgi fazani snaryad eng katta tezlik bilan uchib chiqadigan qilib bajarishga imkon bersin. Uloqtirishning ko’pchilik turlarida uloqtiruvchining snaryadni ayni qo’ldan chiqarishgacha bo`lgan oraliq xolatlarining umumiy jihatlari ko’p. Bu oraliq holatlar uchun uloqtirayotganda gavda, oyoq mushaklaridan to’liq foydalanish maqsadida u.o.m. bir qancha pastga tushishi xarakterlidir. U.O.M. oxirgi kuch berish oldidan oyoqlarni ma`lum kenglikda va bukib qo’yilshi hisobida pasayadi. Bu paytda snaryad mo’ljaldagi uchib chiqish nuqtasidan mumkin qadar uzoqda bo`lishi (uning harakat yo’li bo’ylab) juda muhim. Snaryad uchib chiqish nuqtasidan va oldingi tayanch nuqtasidan eng ko’p uzoqlashtirmoq uchun, snaryad tutgan qo’l bilan birga gavdani uloqtirish yo`nalishiga qarama-qarshi tomonga engashtiriladi yoki aylantirib buriladi. Gavda qismlarining bunday turishi uloqtiruvchi kuchining snaryadga ta`sir e tish yo’lini uzaytirishga imkon beradi. Oxirgi kuch berish ordindan o yoq larn i s naryad g a nisba t an sezilarl i ildamlatishdan maqsad ham shu. Uloqtirishga tayorlanishda Yugurib kelish tartibi buzilmasa, uloqtirish tomon umumiy olg’a intiluvchi harakat saqlab qolinsa, shundagina uloqtirishga tayorlanish eng to’g’ri bajarilgan bo’ladi Ko’p kurash turlari texnikasi Ko‘pkurashIar ikki kun mobaynida o ‘tkaziladi. Turlar tarkibi va k u n la rso n id a o ‘zgartirishlarga ruxsat berilmaydi. Bir tu rn in g oxiri va boshqasining boshlanishi orasidagi tanaffus k am id a 30 min ni, musobaqa-larning b irin c h i’kunidagi oxirgi m u so b aq a marrasi va ik k in ch i kundagi m u so b a q a la rn in g b irin c h i t u r musobaqalari boshanishi orasidagi vaqt kamida 10 soatni tash k il qilishi lozim. Yugurish turlaridagi musobaqaiar b ir davrada o ‘tkaziladi. H a r bir qatnashchining vaqti uchta sekundomer yordamida aniqlanadi. Sakrashlar va uloqtirishiarda qa tn a sh ch ila r uchta urinish b a ja ra - dilar. Ha r bir tu rd a ko‘rsatilgan n a tija la r musobaqa q o idalarida aytib o ‘tilgan maxsusjadval bo‘yicha ochkolarda baholanadi. G ‘olib va keyingi o 'rin ia r hamma turlarda to ‘plangan eng ko‘p o c h k o la r yig'indisi b o ‘yicha aniqlanadi. Ikkita (yoki bir nechta) q a tn a sh - chilarning ochkolar yig‘indisi teng b o 'Igan taqdirda ko‘p tu rla rd a an ch a y uqoriroq ochko to ‘plagan q a tn a sh ch i ustuniikka eg a b o ‘ladi; bu k o ‘rsatkich teng b o ‘lib qolsa, ko‘pkurash tu rla rid an birida eng katta ochko to‘plagan qatnashchi ustuniikka ega bo‘ladi. Ko'p k u ra sh n ing bir yoki bir n e c h a tu rla rid a muvaffaqiyatsiz qatnashgan ishtirokchi musobaqalardan olinmaydi, balki m usobaqalarni oxirigacha davom ettiradi. Musobaqa turlaridan b irid a qatnashmaganlik yoki unga chiqmaganlik uchun (uzrli sabablarsiz) qatnashchi musobaqalardan c h iq a rib yuboriiadi. Ko‘p k u ra sh qatnashchilarining natijalari individual dastur turlarida shaxsiy hisobda inobatga olinmaydi. Ko’p kurash texnikasiga o’rgatish usullari Bizning mamlakatimizda musobaqalar o’tkazila-digan ko’pkurashlar xillari, ularga kiradigan turlar ro’yxati hamda musobaqalarni kunlarga taqsimlash 10.1- jadvalda keltirilgan: har bir muayyan musobaqa tarkibiga kiradigan turlari MO’T Nizomi bilan barcha sanab o’tilgan ko’pkurashlar ro’yxatiga kiritilgan turlar ichidan tanlab belgilanadigan uchkurashlar bundan mustasno. Ko’pkurash bo’yicha musobaqa kunlari sonini o’zgar-tirish yoki turlarning o’rnini almashtirishga ruxsat etil-maydi, ammo ko’pkurash bo’yicha ikki kun davomida o’tkazi-ladigan musobaqalar boshlangach, ob-havo o’zgarishi yoki boshqa sabablarga ko’ra ularni davom ettirish mumkin bo’lmay qolgan hollar bunga kirmaydi. Agar tanaffus birinchi kun mobaynida e’lon qilingan bo’lsa, keyingi kun musobaqalar yangitdan boshlanadi; agar musobaqalar ikkinchi kuni uzilib qolsa, ular uchini kunga qoldiriladi va tanaffusgacha tugal-lanmay qolgan tur musobaqalaridan boshlanadi. Masalan, o’nkurash bo’yicha musobaqalar langarcho’p bilan sakrash vaqtida, u yerda atigi bir necha ishtirokchi qolgan, ishtirok-chilarning bir qismi esa nayzani uloqtirib bo’lgan paytda uzilib qoldi. U holatda keyingi kuni musobaqalar langarcho’p bilan sakrashni tugatmagan ishtirokchilar uchun shu turdan, uzilib qolgan balandlikning birinchi urinishidan boshla-nadi. Ko’pkurashning keyingi turi – nayza uloqtirishda barcha ishtirokchilar qatnashadilar, avvalgi kuni bu tur bo’yicha ko’rsatilgan natijalar bekor qilinadi. Ko’pkurash zarurat tufayli uch kun mobaynida o’tkazil-ganda, ko’rsatilgan natija rekord yoki toifa me’yorining bajarilishi sifatida tasdiqlana olmaydi. Musobaqalarning har bir kuni dasturini ertalab va kechqurunga taqsimlash tavsiya etiladi. Bir tur tugaganidan so’ng keyingi tur boshlanishigacha bo’lgan tanaffuslar uchun, imkon bo’lsa, kamida 30 daqiqa ajratish kerak, birinchi kunning so’nggi bellashuvi starti orasidagi muddat esa kamida 10 soatni tashkil etishi lozim. Snaryadlarning og’irligi, baryerlarning baland-ligi va joylashtirilishi alohida turlarda shunga muvofiq yosh guruhlarida qanday bo’lsa, shundaydir. Ko’p kurash musoboqalarini tashkil qilish va o’tkazish Ko’pku r ashlar tarkibiga kiruvchi ayrim turlar bo’yicha musobaqalar mazkur Nizom talablariga muvofiq ravishda o’tkaziladi. moddalarda keltirilgan talablar bundan mustasno. Qur’a tashlash oldindan yoki ko’pkurashning har bir turidan avval, ayrim hollarda oldingi turning umumiy yakunlanishidan avval o’tkazilishi mumkin. Yugurish bo’yicha musobaqalar bir davrada o’tka-ziladi, poygalar tarkibi hakamlar hay’ati ( referi ) tomoni-dan belgilanadi, har bir poyga da , imkon bo’lsa, besh yoki undan ortiq ( uch nafardan kam emas ) ishtirokchi qatnashadi. Ishti-rokchilarning miqdori hakam va boshqa vaqt o’lchash asboblari - ning soniga qarab menejer ( referi ) tomonidan belgilanadi. Birinchi kunni yoki butun ko’pkurashni yakunlovchi yugurish turlarida poygalarni tuzish va qur’a tashlash ishtirokchilarning oldingi turdan «qutulganlari» sari o’tkazilishi mumkin, ammo ko’pkurashning eng so’nggi turida bir poyga peshqadamlar qatoriga kiruvchi ishtirokchilardan - gina iborat bo’lishi kerak. Menejer (referi) ko’pkurash ishtirokchilari birlashadigan har qanday guruh tarkibini, agar uning fikricha shu ma’qul bo’lsa, o’zgartirib yuborishi mumkin. Har bir ishtirokchi ko’rsatgan vaqt uch nafar vaqt o’lchovchi h akam tomonidan yoki butunlay avtomatlashtirilgan o’lchash qurilmasi yordamida aniqlanadi, bunda bitta musoba - qada faqat bitta vaqt o’lchash tizimi ( qo’lniki yoki butunlay avtomatlashtirilgan ) yugurishning barcha masofalarida qo’llanilishi mumkin. Ko’pkurashning yugurish turlarida ishtirokchi startdagi ikkinchi ogohlantirilishdan so’ng diskvalifikasiya qilinadi. Uzunlikka sakrash v a uloqtirishlarda har bir ishtirokchiga faqat uch marta urinish imkoniyati beriladi. Balandlikka va langarcho’p bilan sakrashda planka butun musobaqa mobaynida mos ravishda 3 sm va 10 sm ga ko’t a riladi. Alohida urinishni bajarish hamda urinishlar orasidagi tanaffuslar vaqti 6 .6-bandga qarab aniqlanadi. Ko’pkurash tarkibidagi har bir tur bo’yicha ko’rsatilgan natijalar musobaqalar haqidagi Nizomda tilga olingan maxsus jadvalga ko’ra ochkolarda baholanadi. To’la avtomatlashtirilgan o’lchash qurilmalaridan foydalanil-ganda, ishtirokchilarning natijalari 0,01 gacha aniqlik bilan hisobga olinadi. Har bir tur natijalari va ochkolari hamda o’tgan turlarning ochkolari yig’indisi namoyish bayonnomasiga qayd etilib, uni maxsus kotib bevosita musobaqalar o’tkazilayotgan joylarda yozib boradi. Ko’pkurashda g’olib va undan keyingi o’rinlarning taqsimlanishi barcha turlar bo’yicha to’plangan ochkolarning eng katta yig’indisiga ko’ra aniqlanadi. To’plangan ochkolar yig’indisi teng bo’lib qolsa, ko’pkurashning ko’proq turlarida yuqoriroq ochkolar hisobiga ko’ra baholangan ishtirokchiga ustunlik beriladi. Bunda ham tenglik bo’lgan hollarda ko’pkurash tarkibiga kiruvchi turlarning birortasi uchun oli n gan eng yuqori b a hoga ( ochkolar soniga ) qarab ustunroq ishtirokchi aniqlanadi. Ko’pkurashning biror-bir yoki bir necha turini muvaffaqiyatsiz bajarganligi uchun ishtirokchi 0 ochko oladi, ammo muso b aqalardan chiqarib yuborilmaydi va ularni oxirigacha davom ettirishi mumkin. Ko’pkurashning biror - bir turi bo’yicha musoba-qalarda uzrli sababsiz qatnashmagan , masalan, startga kelma-gan sportchi shu ko’pkurash musobaqalaridan chiqarib yubori-ladi. Musobaqalarni tugatishga qaror qilgan ishtirokchi bu haqda darhol katta hakamga ( referiga ) xabar bermog’i lozim. Adabiyotlar 1. Yengil atletika. Andris E.R., Kudratov R. O’quv qo’llanma. - T:. UzDJTI. 1998 y. 2. Yengil atletika. D.P.Markov, N.G.Ozolin umumiy taxririda. - T:. O’qituvchi" nashriyoti. 1971 y. 660 bet. 3. Jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlari. Usmonxodjayev T.S., Raximov M.M., Kudratov R.K., Meliyev X.A., Rasulova T.R., Qurbonov S. (o’quv qo’llanma). Toshkent. "O’qituvchi". 2005 y. 352 bet. 4. Legkaya atletika. Uchebnik dlya institutov fizicheskoy kultura. Pod obd. red. N.G.Ozolina, V.I.Voronkina, YuN. Primakova. FiS, 1989 g. 5. Shakirjanova K.T. Yengil atletika (musoba q a q oidalari). O’q uv qo’ llanma. "Lider press". - T:. 2007 y. — 350 bet.

Mavzu: Yengil аtlеtikаdа tехnik-tаktik tаyyorgаrlik , Yengil аtlеtikаdа ilmiy tаdqiqоtlаr, Bolalar va o’smirlar sporti asoslari Reja 1. Yengil atletikaning tarixiy taraqqiyoti 2. Yengil atletika turlari texnikasi 3. Yengil atletika bo’limlari texnikasi haqida ma’lumot 4. Yengil atletikada texnik taktik tayyorgarlik turlari

Yengil atletikaning tarixiy taraqqiyoti Yengil atletika degan nom shartli bo`lib, bu sport turiga kiradigan hamma mashqlarni tabiiy ahamiyatini yoritib bera-olmaydi. Shu bilan birga yengil atletika qadimiy yunoncha «atletika» so`zidan olingan bo`lib, «mashq», «kurash», «bellashuv» degan ma’noni beradi. Qadimiy yunonistonda kuchlilik va chaqqonlikda musobaqalashgan kishilarni atletlar deb ataganlar. Hozirgi kunda jismoniy kamolotga erishgan komil kishi-larni atlet deyiladi. Ayrim mamlakatlarda yengil atletikani «atletika» (Frantsiyada) yoki «yo`lka va maydondagi mashqlar» (AQSH, Angliyada) deb ataydilar. Yengil atletika hayotda eng kerakli keng tarqalgan mashqlarni – yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish mashqlarini birlashtirib, eng ommaviy sport turi hisoblanadi. Ko`pgina yengil atletika mashqlari umumiy omma bajara oladigan, eng kichik yoshdagi bolalardan boshlab kattalargacha har kungi hayotda har xil turda uchraydi va me’yorlanadi. Yengil atletika bilan yil davomida shug’ullansa bo`ladi. Shu sabablarga ko`ra yengil atletika mashqlari (yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish) respublika maxsus testlar majmuasi «Alpomish» va «Barchinoy»ni ko`pchilik qismining amaliy mezonlarini tashkil etadi. Yengil atletikani ko`pincha «sport malikasi» deb atashadi. Bunga sabab, u respublika, xalqaro musobaqalar, Olimpiya o`yinla-rini hamma dasturlariga kiritiladi, shu bilan birga o`ynaladigan medallarning majmuasi va soni bo`yicha eng ko`pi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya instituti, universitetlar va pedagogik institutlarning fakultetlari dasturida, yengil atletika asosiy o`quv predmeti bo`lib, sport faoliyati (faoliyat turlari bo`yicha), kasbiy ta’lim (faoliyat turlari bo`yicha), sport psixologiyasi yo`nalishlaridagi bakalavrlarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Yengil atletika musobaqa mashqlarining turli-tumanligi bilan xarakterlanadi va ularni bajarishni har xil usullari va variantlari mavjud.

Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushirish uchun uni besh bo`limlarga bo`lib (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, ko`pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o`z navbatida turlarga, turning xillariga hamda variantlar va masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning 24 turi erkaklar, 23 turi ayollar Olimpiya o`yinlari dasturiga kiritilgan . Yengil atletika sporti turlarini turli xil parametrlar bo`yicha tasniflash mumkin: yengil atletika turlari guruhlari, jinsiy va yoshga xos belgilar, o`tkazilish joylari. Yengil atletikaning beshta turi asos hisoblanadi: yurish, yugurish, sakrashlar, uloqtirishlar va ko`pkurashlar. Jinsiy va yoshga xos belgilarga ko`ra tasniflanishi: erkaklar, xotin-qizlar turlari; har xil yoshdagi o`smir yigit va qizlar. Yengil atletika bo`yicha eng oxirgi sport tasniflanishida xotin-qizlarda stadionda, shosse va kesishgan joyda o`tkaziladigan 50 sport turi va yopiq inshootlarda o`tkaziladigan 14 sport turi, erkaklarda mos ravishda 56 va 15 sport turi mavjud. Sport turlarining keyingi tasniflanishi mashg’ulotlar va musobaqalar o`tkazilish joylari bo`yicha amalga oshiriladi: stadionlar, shosse va prosyolka yo`llari, kesishgan joylar, sport manejlari va zallar. Yengil atletika sport turlari tuzilishiga ko`ra tsiklik,atsiklik va aralash turlarga qandaydir jismoniy sifatning ko`proq namoyon qilinishi nuqtai nazaridan esa: tezlik, kuch, tezlik-kuch, tezlik chidamliligi, maxsus chidamlilik turlariga bo`linadi. Shuningdek, yengil atletika turlari Olimpiya (O) va noklassik (barcha qolganlari) turlarga bo`linadi. Hozirgi kunda Olimpiya o`yinlari dasturiga erkaklarda yengil atletikaning 24 turi, ayollarda – 23 turi kiritilgan. Bu sport turida ko`p miqdorda olimpiya medallari uchun bahslar bo`lib o`tadi. Yengil atletika bo`limlaridagi turlarni ko`rib chiqamiz. Yurish - siklik tur bo`lib,maxsus chidamlilikni namoyon qilishni taqozo etadi, ham erkaklar, ham ayollar o`rtasida musobaqalar o`tkaziladi. Ayollarda: stadionda – 3, 5, 10 km ; manejda – 3, 5 km ; shosseda – 10, 20 km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi.

Erkaklarda: stadionda – 3, 5, 10, 20 km ; manejda – 3, 5 km ; shosseda – 15, 50 km masofalarda musobaqalaro`tkaziladi. Olimpiya (O) turlari: erkaklarda – 20 va 50 km , ayollarda – 20km. masofalarda musobaqalaro`tkaziladi Yugurish quyidagi toifalarga ajratiladi: ravon yugurish, to`siqlar osha yugurish, g’ovlar osha yugurish, estafetali yugurish, kross yugurish. Sprint yoki qisqa masofalarga yugurish deb ataladigan stadionda va manejda o`tkaziladigan masofalar: 30, 60, 100 m (O), 200 m (O), erkaklar va ayollar uchun bir xil. Uzoqqa sprint stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 300, 400 m (O), 600 m , erkaklar va ayollar uchun bir xil. Chidamlilikka yugurish: - o`rta masofalar: 800 m (O), 1000, 1500 m (O), 1 mil – erkaklar va ayollarda stadionda va manejda o`tkaziladi; - uzoq masofalar: 3000, 5000 m (O), 10000 m (O) – stadionlarda (manejlarda – faqat 3000 m ) o`tkaziladi, erkaklar va ayollar uchun bir xil; - o`ta uzoq masofalar – 15; 21.0975; 42,195 m (O); 100 km – shosseda o`tkaziladi (start va finish stadionda o`tkazilishi mumkin), erkaklar va ayollar uchun bir xil; - ultra uzoq masofalar – bir kechayu-kunduz davom etadigan yugurish stadionda yoki shosseda o`tkaziladi, ham erkaklar, ham ayollar qatnashadi. Shuningdek, 1000 milga (1609 km ) va 1300 milga (uzluksiz yugurishning eng uzoq masofasiga) yugurish bo`yicha musobaqalar o`tkaziladi. G’ovlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlik chidamliligi, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilinishini taqozo qiladi. erkaklarda va ayollarda, stadionda va manejda o`tkaziladi. Masofalar: 60, 100 m

(O), 400 m (O) ayollarda; 110 m (O), 300 m va 400 m (O) erkaklarda (oxirgi ikki masofa faqat stadionda o`tkaziladi). To`siqlar osha yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u maxsus chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlikning namoyon qilini-shini taqozo etadi. e rkaklar va ayollarda stadionda hamda manejda o`tkaziladi. Ayollarda masofalar – 2000 m, 3000m (O), erkaklarda masofa – 2000, 3000 m (O). Estafetali yugurish – tuzilishiga ko`ra aralash tur, u tezlik, tezlikka bo`lgan chidamlilik va chaqqonlikning namoyon qilinishini talab etadi. Olimpiya tur hisoblanadigan 4x100 m va 4x400 m ga yugurishlar erkaklarda va ayollarda stadionda o`tkaziladi. Manejda 4x200 m va 4x400 m ga estafetali yugurish bo`yicha musobaqalar erkaklar uchun ham, ayollar uchun ham o`tkaziladi. Shuningdek, stadionda800, 1000, 1500 m va har xilmasofalardamusobaqalar o`tkazilishi mumkin. SHahar ko`chalari bo`ylab uzunligi, soni va kontingenti har xil bo`lgan erkaklar va ayollar aralash estafetalar o`tkaziladi. Avvallari shved estafetalari deb nomlanadigan estafetalar keng ommalashgan edi: 800+400+200+100 m – erkaklarda, 400+300+ +200+100 m – ayollarda. Kross yugurish tabiy sharoitda, ochiq havoda shahar hiyobonlari, aholi yashash joylaridagi katta yo`llarda o`tkazilib, yuguruvchilardan maxsusvaumumiy chidamlilikni namoyon qilinishini talab etadi. erkaklarda masofa – 1, 2, 3, 5, 8, 12 km , 14km.;ayollarda – 1, 2, 3, 4, 6 km . Yengil atletika sakrashlari ikkita guruhga bo`linadi: vertikal va gorizontalto`siqlar osha sakrashlar. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib balandlikka sakrashlar; b) yugurib kelib langarcho`p bilan sakrashlar. Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: a) yugurib kelib uzunlikka sakrash;

O'xshashlar

Musоbаqа qоidаlаri vа yengil аtlеtikаning mоddiy-tехnik tа’minоti
Yengil atletikaning rivojlanish tarixi
Yengil atletika va uni o’qitish metodikasi faniga kirish
DEHQONCHILIKNING ILMIY ASOSLARI
Muzey kurgazmasi. Loyixalashning ilmiy asoslari.