DEMOKRA TLA SHTIRISH, DEMOKRA TIK KA DRIY A TLA R VA SIY OSIY ON G Reja 1.Demokratlashtirishning moxiyati va shart- sharoitlari 2.Xozirgi O‘zbekiston jamiyatida demokratiyaning rivojlanishi 3.O‘zbekiston fuqarolarning ongida eski sho‘ro qadriyatlari va yangi demokratik qadriyatlarning o‘zaro nisbati

1. Demok rat lasht irishning moxiy at i v a shart -sharoit lari Demokratlashtirish xorijlik olimlarning xam, O‘zbekistonlik olimlarning xam e’tiborini uziga tobora kup jalb etayotgan siyosiy jarayondir, Bu sunggi un yilliklarda jaxonning kupgina mamlakatlarida avtoritar tuzumlarning agdarilgani va ularda demokratik institutlarni urnatish jarayonlari sodir bulayotgani bilan izoxlanadi. Tanikli amerikalik olim S. Xantington bu jarayonga mamlakatlarning katta guruxini kamrab olgan demokratlashtirishning uchinchi tulkini deb ta’rif beradi. Bu jarayonni jaxon demokratik inkilobi deb ta’riflab, u XX asrning 90-yillari boshiga kelib demokratiyaga «xar kanday avtoritar tuzumning yagona konuniy va yashovchan mukobili» 1 deb karala boshlaganini kayd etadi. S. Xantingtonning fikricha, birinchi tulkinning boshlanishi X I X asrda AKShda demokratiya prinsiplarining tarkalishi bilan boglik u Birinchi jaxon urushining oxirigacha davom etdi. Demokratlashtirishning ravnak topishi ketidan, odatda, uning inkirozi keladi. Bi rinchi ishddroz 1922—1942 yillarda kayd etildi. Demokratlashtirishning ikkinchi tulkshi natsionalsotsializm ustidan erishilgan galaba va, avvalambor, GFR, Italiya, Yaponiyada demokratiya urnatilishi bi lan boshlandi. Bu tulkin XX asrning 60-yillari urtalarigacha davom etdi (1943—1962). Ikkinchi inxiroz 1958—1975 yillar oraligida so dir bxldi. 1974 yildan, ya’ni Salazar diktaturasi agdarilgan paytdan demokratlashtirishning uchinchi (xozirgi zamon) boskichi boshlandi. U Janubiy Yevropaning Ispaniya va Gresiya singari mamlakatlarini kamrab oldi, sung Lotin Amerikasiga tarkaldi. 80-yillarning urtalariga 1 Huntington S. P. The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order. New York, 1996.

ke lib demokratlashtirish Osiyo, Markaziy va Sharkiy Yevropaning bir kator mamlakatlariga, sung esa SSSRga tarkaldi 2 . Demokratlashtirishning uchinchi tulkinini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning siyosiy rivojlannsh tajribasi umidli xulosalarni ma’lum darajada inkor etdi xamda mazkur jarayonning murakkab va ziddiyatli tomonlarini kursatib berdi. Ba’zi mamlakatlarda demokratlashtirish siyosiy madaniyatning yetarli emasligi okibatida demokratik bulmagan tuzumlarning urnatilishiga olib kelishi xam mumkin. Demokratlashtirishning tulkinsimon namoyon bulishi xususiyatini kupgina olimlar e’tirof etadilar va yukoridagi davriylashtirish usulini ma’kullaydilar. Ammo bunda ular uchinchi tulkdsh kurib chikilayotgan jarayonning murakkabligi va kup ma’noliligini tasdiklovchi bir kator xususiyatlarga ega ekanligini kayd etadilar. «Demokratlashtirish» iborasini ta’riflash yuzasidan siyosatshunoslar orasida yakdillik yuk. Umumiy ma’noda demokratlashtirishga nodemokratik boshkaruv shakllaridan demokratik, boshkaruv shakllariga utish deb karaladi. Ba’zi bir olimlar boshka tushuncha — «demokratik tranzit» tushunchasini kullashni taklif kiladilar. Bu tushuncha demokratiyaga majburiy tarzda utishni nazarla tutmaydi, balki demokratlashtirish natijalari noanikbulgan jarayon ekanligini kursatadi. Shuning uchun xam bu olimlar demokratlashtirishni demokratik institutlar va amaliyotning vujudga kelishi xamda buning negizida xozirgi zamon demokratiyasiga utish 2 Уша жойда . 1241356.

jarayoni deb ta’riflaydilar. Uzbekiston Respublikasi mustakil davlat sifatida XX asrning 90- yillari boshida karor topib, demokratik tarakkiyot yuliga kirdi. Bu bilan boklikbarcha ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, amalga oshgan tadbirlar va jamiyat oldida turgan vazifalar taxili Prezident Islom Karimovning «Uzbekiston XX I asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot. kafolatlari» asarida batafsil ifodalab berildi. «Demokratik uzgarishlarning xozirgi boskichi siyo siy, iktisodiy va ijtimoiy tarakkiyotning uzok vaktga mxljallangan strategiyasini ishlab chikishni talab kilmokda. Bunda davlatning roli demokratik tarakkiyotimizning pirovard maksadi — fukarolikjamiyati barpo etish maksadiga asoslangan xolda tubdan uzgarishi darkor... Bunda kuchli markaziy davlat xokimiyati uzining kuchgayratlarini asosiy, umummilliy vazifalarga, chunonchi, mudofaa, davlat xavfsizligi va fukarolar xavfsizligi, tashki siyosat, valyutamoliya xamda soliktizimlarini shakllantirish, konunlar kabul kilish... vazifalariga» karatadi 3 . Kolgan soxalarga oid masalalar boskichma-boskich maxalliy davlat xokimiyat organlariga, jamoat birlashmalariga, fukarolarning uzini uzi boshkarish organlari vakolat doirasiga utkazib borilishi muljallandi. Jumladan, 1999 yil 14 aprelda kabul kdyaingan «Nodavlat notijorat tashkilotlari tugrisida»gi va «Fukarolarning uzini uzi boshkarish organlari tugrisida»gi konunlarda jamoat birlashmalari xamda ijtimoiy uzini uzi boshkarish organlari saylangan raxbar tuzilmalari, maxalla kumitalari (majlislari) va oksokollarning vakolatlari 3 Каримов И . А . Узбекистон XXI аср бусагасида : хавфсизликка тахдид , баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . Т ., 1997. — 1606.

kengaytirildi. Ularga ba’zi fukarolik xolati aktlari va xatti xarakatlarini ruyxatga olish, nazorat kilish va notarial xarakatlarni amalga oshirish xukuklari berildi 4 . Demokratik tarakkiyot kadriyatlari, tamoyillari va me’yorlari tobora xammabop bulib bormokda. Xalkaro mikesda ijtimoiy xayot larining umumbashariy xususiyat kasb etishi, murakkablashib borayotgan kup kutbli dunyodagi kagor uzgarishlar Uzbekistonning ijtimoiy-siyosiy va iktisodiy rivojlanishini belgilab bermokda. Demokra - tik prinsiplarga, umuminsoniy kadriyatlarga sodiklik ochiklik oshkoralik va insonparvarlik me’yorlariga mansublik siyosati respublika ijtimoiy xayotini erkinlashtirish jarayonlarida uz ta’siri va izini koldirmokda. Uzbekiston xalki guyoki demokratiyami, unga oid kadriyatlarni kaytadan kashf etmokda. Umumiy tarzda demokratiya deganda, Islom Kari mov ta’biriga kura, xammaning manfaatlari yulida kupchilikning xokimiyati va ozchilikning irodasini xurmat kilish tushuniladi... De - mokratiya — xalkning uz erkinligi va mustakilligiga karashlari xam, xar bir shaxsning manfaatlari va xukuklarini uzboshimchalik bilan cheklashlar va shu yusindagi xarakatlardan ximoya kilish xam, fukarolarning uzini uzi boshkarish xam erkinligi ayon buladi 5 . Uzbekistonning Prezidentining fikricha, demokratiyaning rivojini baxolash uchun kamida uchta mezon mavjud: xalkning karorlar kabul kilish jarayonlaridan xabardorligi; xukumat karorlari xalktomonidan nazorat kilinishi; oddiy fukarolar davlatni boshkarishda kdnchalik 4 Узбекистон Республикаси Олий Мажлиешшпг ахборотномаси . 1999. — №5. — 110 молда . 5 Каримов И . А . Узбскистоп XXI аср бусагаспда : хагфсизликка тахдид , барка рорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари . Г ., 1997 х " 1806.