DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV K O’ PAYTIRISH USULLARI Reja: 1. Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash 2. Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash 3. Urug’larni ekishga tayyorlash

Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash. O’simik turli va daraxt turlarining urug’lari etilishi ularning biologik xususiyatiga urug’ pishib etilish davridagi ob- havo bog’liq holda yilning turli vaqtiga to’g’ri keladi. Past xarorat ularning pishib etilishini susaytiradi. Urug’ ashyosini tayyorlashni ma’lum bir muddatlarda amalga oshirish zarur. Urug’lar pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. Urug’larning pishib etilishi fiziologik va texnik etilishga bo’linadi 1 : Fiziologik etuklik davrida urug’ zarodishi o’sish qobiliyatiga ega bo’ladi, lekin urug’ (meva) daraxtda qolib o’sib-rivojlanishni davom ettiradi. Bu davrda urug’da suv miqdori kamayib quruq moddalar ortib boradi. Keyinchalik urug’ texnik (hosil) etuklikga o’tadi, unda urug’dagi oziq moddalar saxaroza, Uraminokislotlar va yog’ kislotalari shaklida bo’ladi. Oddiy shakldagi moddalar shakliga o’tadi fermentlar ishqorligigining intensivligi susayib boradi. Tashqi qoplami suv va havo o’tkazmaydigan zich qoplamga aylanadi.Urug’da biologik jarayonlar to’xtaydi va ular chuqur turg’unlik xolatiga o’tadi. Urug’larning pishib etilishi mevalarning tashqi belgilariga xarakterli bo’lgan bir necha fazani o’tadi. Urug’ va mevalarni yig’ib terib olish muddati o’simliklarning biologik xususiyatiga, urug’larning etuklik holatiga va ularning uzulib tushish muddatiga bog’liq texnik etuklikka kirishi bilan urug’lar uzulib erga tushadi va hosilning bir qismi yo’qotiladi. Shuning uchun bunday hususiyatga ega bo’lgan o’stimliklardan urug’lar fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olish tavsiya etiladi. Urug’larni yig’ib terib olish muddatlari. Fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olingan urug’lar yaxshi shamollantiriladigan xonada pishib etilishi uchun saqlanadi, keyin mevasidan urug’ ajratiladi. O’simliklar pishib etilgan davrida ham mevasi saqlanib qoladigan daraxt turlaridan urug’ ashyosi texnik etuklik davrida yig’ib terib olinadi va urug’ qishda saqlanishi mumkin. Agarda jo’ka, oddiy shumtol donaklilarning urug’larini yozda stratifikastiyalansa yoki erta kuzda ekilsa, ularning mevasini yozda fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olinishi kerak. 1 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 . 13-17 p

Texnik etuklik daavrida yig’ib-terib olingan mevalardan olingan urug’lar uzoq muddat turg’unlik holatiga ega bo’ladi va bahorda ekilgan urug’, keyingi yilning bahorda unib chiqadi, unuvchanlik darajasi juda past bo’ladi. O’zbekistonda o’sadigan ko’pchilik o’simliklarda texnik etuk urug’ (meva) sentyabr-oktyabr oylarida shakllanadi va uzoq muddatga (bahorgacha) daraxt shoxlarida saqlanadi. Ularning urug’larini yuqorida aytilgan ya’ni martgacha yig’ib terib olish mumkin. Urug’lar uzoq muddat saqlanishi mo’ljallangan hollarda ular daraxtlardan texnik etukli, ya’ni to’liq pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. O’simliklarni oldindan o’rganish . Urug’ hom ashyosini yoppasiga yig’ib terib olishdan oldin urug’li daraxtzorlar (O’UP, DO’UU, VO’UU va boshqalar) o’rganib chiqiladi. Maqsadi urug’ hosilini oldindan aniqlash, ularning ekish sifatini va kasallanganlik, zararlanganlik darajasini o’rganishdir. Meva va urug’lar o’simliklar dan yig’ib - terib olinadi. Ular oldindan o’rganilganda urug’idan foydalanish yaroqli deb topilgan bo’lishi kerak. Daraxt turlariga bog’liq holda urug’lar homashyosi erdan (to’kilgan urug’lar), o’sib turgan yoki kesilgan daraxtlardan yig’ib terib olinadi. O’simlik urug’lar homashyosini qayta ishlash. Tayyorlangan meva va urug’lar qayta ishlanmasdan tug’ridan tug’ri ekish uchun foydalanib bo’lmaydi. Urug’ hom-ashyosi qayta ishlashga urug’larni meva va qubbalardan ajratish, ularni qanotsizlashtirish, qo’shilmalardan tozalash va standart namlikgacha quritish ishlari kiradi. 2 Urug’larni ekish sifati va saqlash samarasi asosan ularni qayta-ishlashga bog’liq. Urug’ hom-ashyosini qayta ishlash va saqlash rejimini belgilashda urug’ga ikki qismdan, zarodish va zapas oziq moddalardan, iborat biologik sistema sifatida qaralishi zarur. Urug’ni yig’ib terib olinishi davrida ulardagi biologik sistema turg’unlik holatida bo’ladi. Bu urug’larni ekishga bo’lgan davr ichida yaxshi saqlash imkonini beradi. Ularni tashishda ham biologik sistema turg’unligi buzilmaydigan optimal sharoit yaratiladi. 2 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 87-96 р

Turg’unlikdagi urug’ning biologik sistemasini harakatga keltirish ya’ni turg’unlikni buzish, ularga yuqori harorat, yorug’lik energiyasi va shu kabi boshqa omillarni ta’sir ettirish bilan amalga oshiriladi. Urug’larni meva va qubbalardan ajratish . Qubbalardan urug’ni ajratish ochiladigan qubbalardan urug’ ajratish.Ochilmaydiganlardan urug’ ajratish va archa mevalardan urug’ ajratish usullariga bo’linadi. Archa mevasidan urug’ ajratish fiziologik etuklik va texnik etuklik mevalardan ajratish usullariga bo’linadi. Quruq va xo’l mevalardan urug’ ajratish. Quruq mevalardan urug’ ajratishda ular yanada ko’rsatiladi, urug’ tozalash mashinasida (SOM-1, SUM-1) maydalanadi va qo’shilmalardan tozalanadi. M eva qobig’idan O’zO’XITI kashf etgan konstrukstiyasi bo’yicha FOK -1 Krutinkova mashinasida ajratiladi. Xo’l mevalar va rezovor mevalar imkoniyat darajada yig’ib terib olinishi bilan yoki qisqa muddat ichida (1-3 kun) qayta ishlanishi tavsiya etiladi, aks holda ular ochib, o’z-o’zidan qizib urug’larning hayot qobiliyati pasayib ketadi. Xo’l mevalardan urug’larni sharbatlar, murabbo va qiyomlar uchun homashyo tayyorlashlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. U holda urug’lar shikastlanmasligi va yuqori haroratga uchramasligi zarur yirik xo’l mevalar uchun mevani maydonlash, kesish va surkash (terka) usullaridan foydalaniladi. Yo ng’o qlar uchun MOO-1 mashinasidan foydalaniladi.Donaklilarning urug’i mevasidan donak ajratish mashinalarida amalga oshiriladi. Ayrim mevali daraxt urug’lari mevalaridan ezib keyinchalik sovuq suvda etidan yuvib ajratish usulida olinadi. Keyinchalik urug’lar tegishli qalinliklarda quritiladi, tozalanadi va saralanadi. Mevasining yig’ib-terib olish mexanizastiyalashtirilgan, qo’lda yig’ib terib olinadi. 2-3 yillik shoxlarini sindirmaslik tavsiya etiladi, aks holda keyingi yilgi hosili nobud bo’ladi. Shamolsiz ob-havoda mevasini ularni silkitib yoki tayoqcha bilan urib oldindan tozalangan erga yoki to’shalgan tentga tushiriladi. Meva turlariga qarab ular qo’lda va mexanizastiyalar yordamida yig’ib olinadi. MTZ-52, T-74, DT-75 traktorlariga tirkaladi. Ish unimini oshiradi.

Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash. Ekish maqsadida tayyorlangan bir xil urug’lar tozalangandan va saralangandan keyin partiyalarga shakllantiriladi, ularga pasport tuziladi va maxsus kitobda registrastiya qilinadi. Urug’lardan namuna olish, ularning ekish sifatlarini aniqlash va sifati haqida xujjatlar berish maxsus standartlar asosida amalga oshiriladi. Bir xil urug’lar deb bir xil turda kelib chiqgan, bir xil sharoitda o’sayotgan daraxtzorlardan yig’ib-terib olish vaqti va usuli, qayta ishlash, saqlash sharoiti o’rmonchilik qimmatbaholigi, rangi, xidi, namlik darajasi va shikastlanganlik darajasi bir xil bo’lgan urug’lar partiyasi hisoblanadi. Urug’lar partiyasining har biriga pasport va etiketka tuziladi. Urug’lar partiyasining maksimal og’irligi turli daraxtlar uchun turlicha va 30 kg dan 500 kg gacha bo’ladi. Urug’larning ekish sifati ular partiyasidan o’rtacha namuna olib aniqlanadi. O’rtacha namunani o’rmonchilar , o’rmon yordamchisi, muxandislar, agronomlar va boshqa xo’jalik mutaxassislari, namuna olish uchun tayinlangan vakillar o’rmon urug’lari stanstiyasida tegishli yo’riqnomadan o’tgandan keyin ajratib oladi. O’rtacha namuna urug’lar partiyasi shakllantirilgandan keyin 10 kun muddat ichida ajratib olinadi. O’rtacha namuna olish partiya urug’lardan kichik miqdordagi urug’larni o’tib olish bilan boshlanadi. Urug’larning birlamchi namunalardan bir qismi. Ya’ni laboratoriya taxlili uchun ajratilgan qismi o’rtacha namuna hisoblanadi. Ajratib olingan o’rtacha namuna mustahkam gazmaldan tikilgan toza haltaga joylashtiriladi. Xalta oldinda suvda qaynatib dezinfekiyalanadi. O’rtacha namuna joylashtirilgan halta etiketkasi bilan bog’lanib o’rmon urug’lari stanstiyasiga tozaligini, 1000 dona urug’ og’irligini, o’sish quvvatini, unuvchanligini (hayot qobiliyatini, sifatliligini) aniqlash uchun yuboriladi. O’rtacha namuna ajratib olish belgilangan shaklda uch nusxadagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomaning bir nushasi xo’jalikda qoldiriladi. Ikkinchisi o’rtacha namuna bilan urug’lar stanstiyasiga jo’natiladi. Uchinchisi urug’ sarfini hisobdan chiqarish uchun buhgalteriyaga beriladi.