logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV KO’PAYTIRISH USULLARI

DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV KO’PAYTIRISH USULLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.7666015625 KB
Ko'chirib olish
DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV K O’ PAYTIRISH USULLARI Reja: 1. Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash 2. Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash 3. Urug’larni ekishga tayyorlash Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash. O’simik turli va daraxt turlarining urug’lari etilishi ularning biologik xususiyatiga urug’ pishib etilish davridagi ob- havo bog’liq holda yilning turli vaqtiga to’g’ri keladi. Past xarorat ularning pishib etilishini susaytiradi. Urug’ ashyosini tayyorlashni ma’lum bir muddatlarda amalga oshirish zarur. Urug’lar pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. Urug’larning pishib etilishi fiziologik va texnik etilishga bo’linadi 1 : Fiziologik etuklik davrida urug’ zarodishi o’sish qobiliyatiga ega bo’ladi, lekin urug’ (meva) daraxtda qolib o’sib-rivojlanishni davom ettiradi. Bu davrda urug’da suv miqdori kamayib quruq moddalar ortib boradi. Keyinchalik urug’ texnik (hosil) etuklikga o’tadi, unda urug’dagi oziq moddalar saxaroza, Uraminokislotlar va yog’ kislotalari shaklida bo’ladi. Oddiy shakldagi moddalar shakliga o’tadi fermentlar ishqorligigining intensivligi susayib boradi. Tashqi qoplami suv va havo o’tkazmaydigan zich qoplamga aylanadi.Urug’da biologik jarayonlar to’xtaydi va ular chuqur turg’unlik xolatiga o’tadi. Urug’larning pishib etilishi mevalarning tashqi belgilariga xarakterli bo’lgan bir necha fazani o’tadi. Urug’ va mevalarni yig’ib terib olish muddati o’simliklarning biologik xususiyatiga, urug’larning etuklik holatiga va ularning uzulib tushish muddatiga bog’liq texnik etuklikka kirishi bilan urug’lar uzulib erga tushadi va hosilning bir qismi yo’qotiladi. Shuning uchun bunday hususiyatga ega bo’lgan o’stimliklardan urug’lar fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olish tavsiya etiladi. Urug’larni yig’ib terib olish muddatlari. Fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olingan urug’lar yaxshi shamollantiriladigan xonada pishib etilishi uchun saqlanadi, keyin mevasidan urug’ ajratiladi. O’simliklar pishib etilgan davrida ham mevasi saqlanib qoladigan daraxt turlaridan urug’ ashyosi texnik etuklik davrida yig’ib terib olinadi va urug’ qishda saqlanishi mumkin. Agarda jo’ka, oddiy shumtol donaklilarning urug’larini yozda stratifikastiyalansa yoki erta kuzda ekilsa, ularning mevasini yozda fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olinishi kerak. 1 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 . 13-17 p Texnik etuklik daavrida yig’ib-terib olingan mevalardan olingan urug’lar uzoq muddat turg’unlik holatiga ega bo’ladi va bahorda ekilgan urug’, keyingi yilning bahorda unib chiqadi, unuvchanlik darajasi juda past bo’ladi. O’zbekistonda o’sadigan ko’pchilik o’simliklarda texnik etuk urug’ (meva) sentyabr-oktyabr oylarida shakllanadi va uzoq muddatga (bahorgacha) daraxt shoxlarida saqlanadi. Ularning urug’larini yuqorida aytilgan ya’ni martgacha yig’ib terib olish mumkin. Urug’lar uzoq muddat saqlanishi mo’ljallangan hollarda ular daraxtlardan texnik etukli, ya’ni to’liq pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. O’simliklarni oldindan o’rganish . Urug’ hom ashyosini yoppasiga yig’ib terib olishdan oldin urug’li daraxtzorlar (O’UP, DO’UU, VO’UU va boshqalar) o’rganib chiqiladi. Maqsadi urug’ hosilini oldindan aniqlash, ularning ekish sifatini va kasallanganlik, zararlanganlik darajasini o’rganishdir. Meva va urug’lar o’simliklar dan yig’ib - terib olinadi. Ular oldindan o’rganilganda urug’idan foydalanish yaroqli deb topilgan bo’lishi kerak. Daraxt turlariga bog’liq holda urug’lar homashyosi erdan (to’kilgan urug’lar), o’sib turgan yoki kesilgan daraxtlardan yig’ib terib olinadi. O’simlik urug’lar homashyosini qayta ishlash. Tayyorlangan meva va urug’lar qayta ishlanmasdan tug’ridan tug’ri ekish uchun foydalanib bo’lmaydi. Urug’ hom-ashyosi qayta ishlashga urug’larni meva va qubbalardan ajratish, ularni qanotsizlashtirish, qo’shilmalardan tozalash va standart namlikgacha quritish ishlari kiradi. 2 Urug’larni ekish sifati va saqlash samarasi asosan ularni qayta-ishlashga bog’liq. Urug’ hom-ashyosini qayta ishlash va saqlash rejimini belgilashda urug’ga ikki qismdan, zarodish va zapas oziq moddalardan, iborat biologik sistema sifatida qaralishi zarur. Urug’ni yig’ib terib olinishi davrida ulardagi biologik sistema turg’unlik holatida bo’ladi. Bu urug’larni ekishga bo’lgan davr ichida yaxshi saqlash imkonini beradi. Ularni tashishda ham biologik sistema turg’unligi buzilmaydigan optimal sharoit yaratiladi. 2 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 87-96 р Turg’unlikdagi urug’ning biologik sistemasini harakatga keltirish ya’ni turg’unlikni buzish, ularga yuqori harorat, yorug’lik energiyasi va shu kabi boshqa omillarni ta’sir ettirish bilan amalga oshiriladi. Urug’larni meva va qubbalardan ajratish . Qubbalardan urug’ni ajratish ochiladigan qubbalardan urug’ ajratish.Ochilmaydiganlardan urug’ ajratish va archa mevalardan urug’ ajratish usullariga bo’linadi. Archa mevasidan urug’ ajratish fiziologik etuklik va texnik etuklik mevalardan ajratish usullariga bo’linadi. Quruq va xo’l mevalardan urug’ ajratish. Quruq mevalardan urug’ ajratishda ular yanada ko’rsatiladi, urug’ tozalash mashinasida (SOM-1, SUM-1) maydalanadi va qo’shilmalardan tozalanadi. M eva qobig’idan O’zO’XITI kashf etgan konstrukstiyasi bo’yicha FOK -1 Krutinkova mashinasida ajratiladi. Xo’l mevalar va rezovor mevalar imkoniyat darajada yig’ib terib olinishi bilan yoki qisqa muddat ichida (1-3 kun) qayta ishlanishi tavsiya etiladi, aks holda ular ochib, o’z-o’zidan qizib urug’larning hayot qobiliyati pasayib ketadi. Xo’l mevalardan urug’larni sharbatlar, murabbo va qiyomlar uchun homashyo tayyorlashlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. U holda urug’lar shikastlanmasligi va yuqori haroratga uchramasligi zarur yirik xo’l mevalar uchun mevani maydonlash, kesish va surkash (terka) usullaridan foydalaniladi. Yo ng’o qlar uchun MOO-1 mashinasidan foydalaniladi.Donaklilarning urug’i mevasidan donak ajratish mashinalarida amalga oshiriladi. Ayrim mevali daraxt urug’lari mevalaridan ezib keyinchalik sovuq suvda etidan yuvib ajratish usulida olinadi. Keyinchalik urug’lar tegishli qalinliklarda quritiladi, tozalanadi va saralanadi. Mevasining yig’ib-terib olish mexanizastiyalashtirilgan, qo’lda yig’ib terib olinadi. 2-3 yillik shoxlarini sindirmaslik tavsiya etiladi, aks holda keyingi yilgi hosili nobud bo’ladi. Shamolsiz ob-havoda mevasini ularni silkitib yoki tayoqcha bilan urib oldindan tozalangan erga yoki to’shalgan tentga tushiriladi. Meva turlariga qarab ular qo’lda va mexanizastiyalar yordamida yig’ib olinadi. MTZ-52, T-74, DT-75 traktorlariga tirkaladi. Ish unimini oshiradi. Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash. Ekish maqsadida tayyorlangan bir xil urug’lar tozalangandan va saralangandan keyin partiyalarga shakllantiriladi, ularga pasport tuziladi va maxsus kitobda registrastiya qilinadi. Urug’lardan namuna olish, ularning ekish sifatlarini aniqlash va sifati haqida xujjatlar berish maxsus standartlar asosida amalga oshiriladi. Bir xil urug’lar deb bir xil turda kelib chiqgan, bir xil sharoitda o’sayotgan daraxtzorlardan yig’ib-terib olish vaqti va usuli, qayta ishlash, saqlash sharoiti o’rmonchilik qimmatbaholigi, rangi, xidi, namlik darajasi va shikastlanganlik darajasi bir xil bo’lgan urug’lar partiyasi hisoblanadi. Urug’lar partiyasining har biriga pasport va etiketka tuziladi. Urug’lar partiyasining maksimal og’irligi turli daraxtlar uchun turlicha va 30 kg dan 500 kg gacha bo’ladi. Urug’larning ekish sifati ular partiyasidan o’rtacha namuna olib aniqlanadi. O’rtacha namunani o’rmonchilar , o’rmon yordamchisi, muxandislar, agronomlar va boshqa xo’jalik mutaxassislari, namuna olish uchun tayinlangan vakillar o’rmon urug’lari stanstiyasida tegishli yo’riqnomadan o’tgandan keyin ajratib oladi. O’rtacha namuna urug’lar partiyasi shakllantirilgandan keyin 10 kun muddat ichida ajratib olinadi. O’rtacha namuna olish partiya urug’lardan kichik miqdordagi urug’larni o’tib olish bilan boshlanadi. Urug’larning birlamchi namunalardan bir qismi. Ya’ni laboratoriya taxlili uchun ajratilgan qismi o’rtacha namuna hisoblanadi. Ajratib olingan o’rtacha namuna mustahkam gazmaldan tikilgan toza haltaga joylashtiriladi. Xalta oldinda suvda qaynatib dezinfekiyalanadi. O’rtacha namuna joylashtirilgan halta etiketkasi bilan bog’lanib o’rmon urug’lari stanstiyasiga tozaligini, 1000 dona urug’ og’irligini, o’sish quvvatini, unuvchanligini (hayot qobiliyatini, sifatliligini) aniqlash uchun yuboriladi. O’rtacha namuna ajratib olish belgilangan shaklda uch nusxadagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomaning bir nushasi xo’jalikda qoldiriladi. Ikkinchisi o’rtacha namuna bilan urug’lar stanstiyasiga jo’natiladi. Uchinchisi urug’ sarfini hisobdan chiqarish uchun buhgalteriyaga beriladi. Urug’larning sifat ko’rsatkichlari va ularni aniqlash usullari O’zbekistonda daraxt va butalarning urug’larini ekish sifatiga davlat tizimining nazorati tashkil etilgan va amalga oshiriladi. Bu ishni o’rmon urug’lari stanstiyasi amalga oshiradi. Bu stanstiya o’rmon xo’jaligi korxonalariga hamda ekish uchun urug’ tayyorlaydigan boshqa xo’jaliklarga xizmat qiladi. O’rmon urug’lari stanstiyasining asosiy vazifasi ekish uchun urug’ tayyorlaydigan barcha xo’jaliklar uchun urug’larning ekish sifatini o’rganish, o’rmon urug’chiligini va urug’chilik xo’jaliklarini to’g’ri tashkil etish va yuritish ni nazorat qilish va o’rmon urug’lar bazasini tashkil etishda yordam ko’rsatish; urug’larni ekish sifatini taxlil qilish usullarini ishlab chiqish va takomillashtirish; urug’larni ekish sifati norma va usullariga davlat standartlarini ishlab chiqish va boshqalar hisoblanadi. Urug’lar sifat ko’rsatgichlari amaldagi standartlar asosida o’rtacha namunani tahlil qilish usuli bilan aniqlanadi. Urug’lar tozaligi, unuvchanligi (hayot qobiliyati, sifatliligi), o’sish quvvati, 1000 dona urug’ og’irligi aniqlanadi. Zarurat tug’ilganda urug’lar namligi va ularning entomo-fito zararlanganligi aniqlanadi. Urug’lar tozaligi va foydalanilmagan daraxt turi urug’lardan toza urug’larning foiz miqdoridir. Toza urug’larning tahlil uchu olingan ulchamning birlamchi og’irligiga nisbatan aniqlanadi. Urug’lar unuvchanligi - bu urug’larning belgilangan muddatda aniq bir sharoitda normal o’simta berish qobiliyati. Ittifoqda urug’lar unuvchanligi urug’lar - kontrol tahlili qoshidagi davlat urug’lar inspekstiyasi tomonidan davlat standartiga asoslanib aniqlanadi. Normal unib chiqqan urug’lar soni tahlil uchun olingan urug’lar umumiy soniga nisbati hisobida ifoda etiladi. Urug’lar unuvchanligi - bu urug’larni ekishga yaroqligini aniqlaydigan birdan bir asosiy ekish sifati ko’rsatkichi hisoblanadi, chunki bu ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega. Sinovda yuqori unuvchanlikga ega bo’lgan urug’lar barvaqt va bir tekis unib chiqish xususiyatiga ega bo’ladi. Bular tegishli agrotexnik ishlov berish natijasida yuqori sifatli ko’chat olish va sifatli o’rmon barpo etishni ta’minlaydi. Unuvchanlikni aniqlash bilan birgalikda yana bir urug’lar ekish sifatini aniqlash ko’rsatgichi - urug’lar o’sish quvvati aniqlanadi. O’sish quvvati - bu urug’larning unuvchanligini aniqlashga qaraganda qisqaroq vaqt ichida urug’larning normal o’simta berish qobiliyati. Urug’larning o’sish quvvati o’sib chiqqan urug’lar sonining tahlil uchun olingan urug’lar umumiy soniga nisbati, % hisobida ifodalanadi. Yuqori o’sish quvvatiga ega bo’lgan urug’lar bir tekis sifatli o’simtalar beradi, bular saqlashda o’z sifatini o’zoq muddatgacha yo’qotmaydi. Shuning uchun urug’lar rezerv fondiga unuvchanlik ko’rsatgichiga yaqin bo’lgan yuqori o’sish ko’rsatgichli urug’lar tavsiya etiladi. Hayot qobiliyati - taxlil uchun olingan urug’larga nisbatan foizda ifodalangan tirik urug’lar miqdori. Bu uzoq muddat unib chiqish qobiliyatiga ega bo’lgan yoki zudlik bilan ekish zarurati tug’ilgan daraxt va butalarning urug’larida aniqlanadi. Bu jarayon davlat standartida belgilangan uslublarda amalga oshiriladi. Sifatligi - bu to’la mag’izli, belgilangan daraxt va buta uchun xarakterli rangda bo’lgan zarodishli va endospermli urug’lar miqdorining tahlil uchun olingan urug’larga nisbatan foizda ifodalanishidir. 1000 dona urug’lar og’irligi o’rmon barpo etishda katta ahamiyatga ega. Yirik va og’ir urug’lar yuqori ekish sifatiga ega bo’ladi. Urug’lar og’irligini ekish normalarini belgilash uchun bilish zarur. Tahlil o’tkazish uchun urug’lardan 13056,1-67 sonli davlat standarti bo’yicha namuna tanlab olinadi 1000 dona urug’lar og’irligi kondistion (toza) urug’larda aniqlanadi. Urug’lar namligi - urug’larda namlik miqdorining %da ifodalanish. Bu namlik miqdori birlamchi o’lcham og’irligiga nisbatan olinadi. Tahlil uchun 13056-67 sonli davlat standartiga asoslanib namuna tanlab olinadi. Urug’lar namligi urug’lar stanstiyasiga namuna kelib tushgandan keyin 2 sutka ichida aniqlanadi. Urug’lar namligi quritgich shkafda quritish usuli bilan aniqlanadi. Laboratoriya analizlariga asosan o’rmon urug’lar stanstiyasi tomonidan urug’larga «Urug’larning kondistionligi haqida guvohnomga», «Urug’lar analizining natijalari» yoki ma’lumotnoma beriladi. Daraxt va butalar har yili meva hosil bermaydi. Terib olingan urug’larni har doim ham shu zahoti ekilmaydi. Shuning uchun o’rmon urug’lari zahirasini yaratish zarur Urug’larni yig’ib terib olish bilan ekish oralig’idagi muddat bir necha ko’n, oy va yillarga ham cho’zilishi mumkin. Yaproq bargli daraxtlar urug’larni saqlash - birinchi bahorgacha, ignabarglilar birinchi yili kuzigacha saqlanishi qisqa muddatli saqlanish hisoblanadi. O’rmon urug’lari mahsus urug’ saqlash omborlarida uzoq muddat saqlanadi. O’rmon xo’jaligi korxonalarini kam hosilli va hosilsiz yillari urug’ bilan ta’minlash maqsadida rezerv fondi tashkil etiladi. Rezerv fondga I-II sifat klassiga ega bo’lgan urug’lar ajratiladi. Bunday urug’lar sifati va namligini laboratoriyada aniqlash mumkin bo’lgan mahsus omborlarda saqlanadi. Rezerv fond har uch yilda almashtiriladi. Urug’larni saqlashda ulardagi hayot faoliyatini to’xtatishga qaratilgan sharoit yaratilishi zarur. Urug’lar doimiy o’zgarmas belgilangan harorat va namlik ta’minlangan omborlarda saqlanishi tavsiya etiladi. Yaproq bargli va igna bargli daraxt turlarining urug’larni saqlash sharoiti turlichadir. U rug’larni ekishga tayyorlash . Urug’lar turg’unligi. Bu nisbiy tushuncha bo’lib, urug’lardagi modda almashinuvi holatining susayishini va alohida hollarda genetik programma hisobining tuxtashini aks ettiradi. Urug’larda o’sib—rivojlanish jarayoni to’xtaydi. Urug’larning turg’unlik holati keng ma’noda ularning o’sishdan to’xtashi, ma’lum bir miqdorda unuvchanligining pasayishi, yoki ma’lum bir sharoit yaratilganda unib chiqish qobiliyatini saqlab qolishi tushuniladi. Urug’lar turg’unini shakl asosiy shaklga ajratiladi: - majburiy va organik majburiy (qisqa va sayoz) va organik yoki chuqur turg’unlik holatiga daraxt va buta urug’larining pishib etilganidan keyin o’tiladi. Majburiy turg’unlik holati tashqi muhit bilan bog’liq, urug’larning hususiyatiga bog’liq bo’lmaydi. Majburiy turg’unlik holatidan zarur sharoit yaratilishi bilan tezda chiqadi. Organik turg’unlik - bu urug’larning xususiyatiga bog’liq bo’lgan holda ularning o’sishini yoki unib chiqishini ma’lum bir muddatga cho’zishdir. Organik turg’unlikdagi urug’lar bahorda ekishdan oldin maxsus tayyorlanadi. Urug’larning o’sishi - zarodishni turug’ulikdan qo’zg’alib urug’ning rivojlanib gipometabodizmdan optimal modda olmashinuv holatiga o’tishi va o’sishga kirishishi, ya’ni zarodishda o’sish jarayonining qayta davom etishi. Urug’larning o’sishi uch fazaga ajratiladi: bo’kish; stimulyastiya, differenstiastiya. Urug’larning bo’kish fazasi suvni o’ziga singdirishi bilan bog’liq, ularning tezligi esa urug’ning biologik xususiyatiga va haroratga bog’liq. Qalin qobiqqa ega bo’lgan urug’lar suvni ko’p qabul qiladi, yupqa qobiqlilari esa kam. Stimulyastiya fazasida urug’larda fiziologo-biokimyoviy o’zgarishlar sodir bo’lib ularning o’sishga tayyorlashda o’z ta’sirini o’tkazadi. Bu fazada zarodish qobig’iga tashqi muhitning ta’siri katta ahamiyatga ega va zarurdir. Ular ta’sirida o’sish jarayoni boshlanadi. Differenstiastiya va o’sish fazasi urug’ qobig’ining yorilishi bilan boshlanadi. Natijada ug’ug’larga suv va havoning kirishi engillashadi, zarodish tezda optimal suv va havo bilan ta’minlanadi. Endospermda zapas oziq moddalar gidrolizlanadi. Fermentlar aktivligi susayadi, nafas olish jarayoni kuchayadi, oziq moddalar parchalanib o’suvchi to’qimalarga xarakati kuchayadi. Xo’jayralar bo’linishi ko’payib, ular bo’yicha o’sishi kuchayadi va to’qimalarda differenstiastiya boshlanadi. Keyinchalik assimilyastiyalovchi to’qimalarning ko’payishi bilan o’simta avtotrof oziqlanishga o’tib urug’ ko’chatga aylanadi. O’sishni stimullash usullarini asoslash xo’jalik jihatidan ko’pchilik xollarda daraxt va butalarning urug’lari yig’ib terib olinishi bilan ekilmaydi, bahorgacha belgilangan muddatda va sharoitda ekish uchun saqlanadi. Shu munosabat bilan urug’larning o’sib chiqishga tayyorlanishi va unib chiqishining tabiiy holati buziladi. Turg’unlik shakli va muddatiga bog’liq holda bahorda maxsus tayyorlamasdan ekilgan daraxt va buta turlarning urug’lari, ayrimlari ekilgan yil unib chiqadi, ayrimlari unib chiqmaydi. Urug’larning o’sish davri davomiyligi ulardan tashqari tashqi muhit, urug’larni terish muddati va sharoiti, ularni saqlash davomiyligi bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun o’rmon xo’jaligi tajribasida ularni saqlash davomida va undan keyin ekishga tayyorlanadi. Urug’larni turg’unlikdan chiqarish va ulardan fiziologik aktivlikni qayta qo’zgatishda ularga kompleks, tashqi omillarni ma’lum bir navbatlilikda va davomiylikda ta’sir etishi lozim. Shu holatdagina qator manbalar (suv, havo, issiqlik) ta’sirida (modda olmashinuvida ularni o’suvga tayyorlovchi aktiv sifatli o’zgarishlar kuzatiladi. Urug’larni ekishga tayyorlash usullari. Urug’larni ekishga tayyorlashning fizik, kimyoviy, fiziologik usullarga mavjud. Ularni amalda qo’llash esa belgilangan urug’lar turlaridagi turg’unlik shakliga bog’liq. Fizik usul - bu urug’ qobig’ini to’liq olib tashlash va unga mexanik ta’sir ko’rsatishi (skorifikastiya, impakstiya) turlicha termik ishlov berishlar va yuvishdir. Kimyoviy usul - meva yoki urug’larni kuchli ta’sir etuvchi kislotalar, ishqorlar va boshqa moddalar (mikroelementlar, stimulyatorlar) bilan urug’lar qobig’ining o’tkazuvchanlikni oshirishdir. Fiziologik usul - bu zarodish holatiga ta’sir etish. Bu usul biologik aktiv diapozondan xarorat, yorug’lik, havo tartibining uzoq muddat tayyorlash, hamda o’sish stimulyatorlari bilan ishlov berishga asoslangan 3 . 3 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 . 17-23. p Madaniy o’rmonlar ishi tajribasida qattiq qobiqli urug’lar ekishdan oldin skarifikastiyalanadi, konstentrastiyalangan kislota bilan ishlanadi. Sparofikastiyalash uchun maxsus mashina - skarifikatorlar qo’llaniladi. Impakstiya - bu urug’larni bir birlari yoki idish devoriga uriltirib ular qobig’ini shikastlashdir. Bu holatda urug’ shikastlanmaslik kerak. Qobig’i qalin va qattiq bo’lgan urug’lar issiq suvda (Q60 o S) suv to’liq sovuguncha ivitiladi yoki qaynoq suvga 2-3 marotaba (1-2 o ) xaltagacha solib bajariladi. Urug’larni konstentrastiyalangan sulfat kislotasiga bilan tayyorlash mumkin. Chuqur turg’unlikda bo’ladigan daraxt va butalarning urug’larini fiziologik usulda tayyorlashning ananaviy turi bu urug’larni stratifikastiyalashdir. Stratifikastiyaning ma’nosi urug’larni qum yoki torf bilan qatlamlab joylashtirilib qishda maxsus inshoatlarda Q1Q5 o S haroratda tayyorlanishidir. «Stratifikastiya» termini hozirgi davrda ham o’rmon xo’jaligi tajribasida qo’llaniladi. Stratifikastiyalash muddati daraxt va buta turi urug’ining xususiyatiga bog’liq xolda 1-10 oygacha davom etadi. Stratifikastiya davrida undagi harorat ham urug’ning tuzilishiga, biologik xususiyatiga bog’liq holda o’zgartirilib turiladi. Urug’larni ekishga tayyorlash muddatiga ekologik omillar, terib olish muddati, saqlash sharoiti va boshqalar ham ta’sir etadi. Urug’lar maxsus yahiklarda yoki transheyalarda stratifikastiyalanadi. Alohida hollarda urug’lar qalin bo’lmagan gazmollardan tayyorlangan xaltalarda qor tagida yoki polietilen xoltalarda xonalarda xolodilniklarda stratifikastiyalanadi. Stratifikastiyaning samarasi optimal xarorat rejimini ta’minlanishiga bog’liq. Stratifikastiyalash uchun substrat sifatida diametri 3-4 mm bo’lgan toza va quruq torf yoki yirik (0,25 mm dan yuqori) zarrachasi qumdan faydalaniladi. Yahiklarda urug’lar stratifikastiyalanganda yahiklarni ko’chirib qo’yish va havo almashini uchun qulay qilib tayyorlanadi. Yahiklar balandligi 30-35 sm bo’ladi. Oldindan ivitilgan urug’lar torf yoki qum zarrachalari bilan 1:3 nisbatda aralashtiriladi (bir qismi urug’ va 3 qismi qum yoki torf) va yahiklarga joylanadi, 2-3 kun davomida suv sepib turiladi. Keyinchalik qayta aralashtiriladi va suvga sergitiladi. Yaxshi aerastiya uchun optimal namlik 60% da ushlab turiladi. Uzoq muddat stratifikastiyalanadigan urug’lar 2-3 oyda bir marotaba qayta aralashtiriladi, zarurat bo’lganda suv sepiladi. Urug’larni bahorda ekishga stratifikastiyalanganda, unda urug’larni kish urishgacha ushlanadi. Oldindan yoki ekish muddatidan oldin undan urug’lar qor tagiga joylanadi. Stratifikastiyadagi urug’lar ekishdan oldin substratdan ajratiladi. Urug’larni odatdagi stratifikastiyalardan tashqari tezkor stratifikastiya usullari mavjud: oldin issiq suvda ivitish, haroratiga qo’tarish, yuqori va past harorat bilan almashlab ishlash, mexanik va kimyoviy ta’sir etish, urug’larni stimulyatorlar bilan ishlash va boshqalar. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Акопов И.Э.Важнейшие отечественные лекарственные растения и их приминение (справочник) Т., Медицина 1990. 120 б 2. Ahmedov O‘. Ergashev A., Abzalov.A Dorivor o‘simliklar va ularni o‘stirsh tex nologiyasi. Ukuv kullanma.Toshkent. 2008. 232 b 3. Atabaeva X.N. va boshq. O‘simlikshunoslik. T., «Mehnat», 2000. 4. Bo‘riev X. Ch., Dusmuratova S.I. Qishloq xo‘jaligi ekinlari urug‘shunosligi. Toshkent. “Mehnat”, 2000. 5. To‘xtaev B.Yo., Maxkamov T.X., To‘laganov A.A., Mamatkarimov A.I., Mahmudov A.V., Allayarov M.O‘. Dorivor va ozuqabop o‘simliklar plantatsiyalari ni tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma. – Toshkent, 2015. 144 b. 6. Атабаева Х.Н., Умарова Н.С. Лекарственные растения в ветеринарии. 7. Терёхин А.А. В.В. Вандышев Технология возделывания лекарственных растений. Учебное пособие. Москва.2008. 201стр. 8. E.T.Berdiev, M.X. Xakimova, G.B. Maxmudova. O‘rmon dorivor o‘simliklari. Ukuv kullanma. Toshkent. UzR FA Minitipografiyasi, 2014.-273b. 9. E.T.Axmedov, E.T.Berdiev. Dorivor usimliklarni yetishtirish

DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV K O’ PAYTIRISH USULLARI Reja: 1. Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash 2. Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash 3. Urug’larni ekishga tayyorlash

Urug’larini yi g’ ib olish va qayta ishlash. O’simik turli va daraxt turlarining urug’lari etilishi ularning biologik xususiyatiga urug’ pishib etilish davridagi ob- havo bog’liq holda yilning turli vaqtiga to’g’ri keladi. Past xarorat ularning pishib etilishini susaytiradi. Urug’ ashyosini tayyorlashni ma’lum bir muddatlarda amalga oshirish zarur. Urug’lar pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. Urug’larning pishib etilishi fiziologik va texnik etilishga bo’linadi 1 : Fiziologik etuklik davrida urug’ zarodishi o’sish qobiliyatiga ega bo’ladi, lekin urug’ (meva) daraxtda qolib o’sib-rivojlanishni davom ettiradi. Bu davrda urug’da suv miqdori kamayib quruq moddalar ortib boradi. Keyinchalik urug’ texnik (hosil) etuklikga o’tadi, unda urug’dagi oziq moddalar saxaroza, Uraminokislotlar va yog’ kislotalari shaklida bo’ladi. Oddiy shakldagi moddalar shakliga o’tadi fermentlar ishqorligigining intensivligi susayib boradi. Tashqi qoplami suv va havo o’tkazmaydigan zich qoplamga aylanadi.Urug’da biologik jarayonlar to’xtaydi va ular chuqur turg’unlik xolatiga o’tadi. Urug’larning pishib etilishi mevalarning tashqi belgilariga xarakterli bo’lgan bir necha fazani o’tadi. Urug’ va mevalarni yig’ib terib olish muddati o’simliklarning biologik xususiyatiga, urug’larning etuklik holatiga va ularning uzulib tushish muddatiga bog’liq texnik etuklikka kirishi bilan urug’lar uzulib erga tushadi va hosilning bir qismi yo’qotiladi. Shuning uchun bunday hususiyatga ega bo’lgan o’stimliklardan urug’lar fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olish tavsiya etiladi. Urug’larni yig’ib terib olish muddatlari. Fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olingan urug’lar yaxshi shamollantiriladigan xonada pishib etilishi uchun saqlanadi, keyin mevasidan urug’ ajratiladi. O’simliklar pishib etilgan davrida ham mevasi saqlanib qoladigan daraxt turlaridan urug’ ashyosi texnik etuklik davrida yig’ib terib olinadi va urug’ qishda saqlanishi mumkin. Agarda jo’ka, oddiy shumtol donaklilarning urug’larini yozda stratifikastiyalansa yoki erta kuzda ekilsa, ularning mevasini yozda fiziologik etuklik davrida yig’ib terib olinishi kerak. 1 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 . 13-17 p

Texnik etuklik daavrida yig’ib-terib olingan mevalardan olingan urug’lar uzoq muddat turg’unlik holatiga ega bo’ladi va bahorda ekilgan urug’, keyingi yilning bahorda unib chiqadi, unuvchanlik darajasi juda past bo’ladi. O’zbekistonda o’sadigan ko’pchilik o’simliklarda texnik etuk urug’ (meva) sentyabr-oktyabr oylarida shakllanadi va uzoq muddatga (bahorgacha) daraxt shoxlarida saqlanadi. Ularning urug’larini yuqorida aytilgan ya’ni martgacha yig’ib terib olish mumkin. Urug’lar uzoq muddat saqlanishi mo’ljallangan hollarda ular daraxtlardan texnik etukli, ya’ni to’liq pishib etilgandan keyin yig’ib terib olinadi. O’simliklarni oldindan o’rganish . Urug’ hom ashyosini yoppasiga yig’ib terib olishdan oldin urug’li daraxtzorlar (O’UP, DO’UU, VO’UU va boshqalar) o’rganib chiqiladi. Maqsadi urug’ hosilini oldindan aniqlash, ularning ekish sifatini va kasallanganlik, zararlanganlik darajasini o’rganishdir. Meva va urug’lar o’simliklar dan yig’ib - terib olinadi. Ular oldindan o’rganilganda urug’idan foydalanish yaroqli deb topilgan bo’lishi kerak. Daraxt turlariga bog’liq holda urug’lar homashyosi erdan (to’kilgan urug’lar), o’sib turgan yoki kesilgan daraxtlardan yig’ib terib olinadi. O’simlik urug’lar homashyosini qayta ishlash. Tayyorlangan meva va urug’lar qayta ishlanmasdan tug’ridan tug’ri ekish uchun foydalanib bo’lmaydi. Urug’ hom-ashyosi qayta ishlashga urug’larni meva va qubbalardan ajratish, ularni qanotsizlashtirish, qo’shilmalardan tozalash va standart namlikgacha quritish ishlari kiradi. 2 Urug’larni ekish sifati va saqlash samarasi asosan ularni qayta-ishlashga bog’liq. Urug’ hom-ashyosini qayta ishlash va saqlash rejimini belgilashda urug’ga ikki qismdan, zarodish va zapas oziq moddalardan, iborat biologik sistema sifatida qaralishi zarur. Urug’ni yig’ib terib olinishi davrida ulardagi biologik sistema turg’unlik holatida bo’ladi. Bu urug’larni ekishga bo’lgan davr ichida yaxshi saqlash imkonini beradi. Ularni tashishda ham biologik sistema turg’unligi buzilmaydigan optimal sharoit yaratiladi. 2 Gerard Bodeker, K.K.S. Bhat, Jeffrey Burley, Paul Vantomme. Medicinal plants for forest conservation and health care. Rome, 1997 87-96 р

Turg’unlikdagi urug’ning biologik sistemasini harakatga keltirish ya’ni turg’unlikni buzish, ularga yuqori harorat, yorug’lik energiyasi va shu kabi boshqa omillarni ta’sir ettirish bilan amalga oshiriladi. Urug’larni meva va qubbalardan ajratish . Qubbalardan urug’ni ajratish ochiladigan qubbalardan urug’ ajratish.Ochilmaydiganlardan urug’ ajratish va archa mevalardan urug’ ajratish usullariga bo’linadi. Archa mevasidan urug’ ajratish fiziologik etuklik va texnik etuklik mevalardan ajratish usullariga bo’linadi. Quruq va xo’l mevalardan urug’ ajratish. Quruq mevalardan urug’ ajratishda ular yanada ko’rsatiladi, urug’ tozalash mashinasida (SOM-1, SUM-1) maydalanadi va qo’shilmalardan tozalanadi. M eva qobig’idan O’zO’XITI kashf etgan konstrukstiyasi bo’yicha FOK -1 Krutinkova mashinasida ajratiladi. Xo’l mevalar va rezovor mevalar imkoniyat darajada yig’ib terib olinishi bilan yoki qisqa muddat ichida (1-3 kun) qayta ishlanishi tavsiya etiladi, aks holda ular ochib, o’z-o’zidan qizib urug’larning hayot qobiliyati pasayib ketadi. Xo’l mevalardan urug’larni sharbatlar, murabbo va qiyomlar uchun homashyo tayyorlashlar bilan birgalikda amalga oshirilishi mumkin. U holda urug’lar shikastlanmasligi va yuqori haroratga uchramasligi zarur yirik xo’l mevalar uchun mevani maydonlash, kesish va surkash (terka) usullaridan foydalaniladi. Yo ng’o qlar uchun MOO-1 mashinasidan foydalaniladi.Donaklilarning urug’i mevasidan donak ajratish mashinalarida amalga oshiriladi. Ayrim mevali daraxt urug’lari mevalaridan ezib keyinchalik sovuq suvda etidan yuvib ajratish usulida olinadi. Keyinchalik urug’lar tegishli qalinliklarda quritiladi, tozalanadi va saralanadi. Mevasining yig’ib-terib olish mexanizastiyalashtirilgan, qo’lda yig’ib terib olinadi. 2-3 yillik shoxlarini sindirmaslik tavsiya etiladi, aks holda keyingi yilgi hosili nobud bo’ladi. Shamolsiz ob-havoda mevasini ularni silkitib yoki tayoqcha bilan urib oldindan tozalangan erga yoki to’shalgan tentga tushiriladi. Meva turlariga qarab ular qo’lda va mexanizastiyalar yordamida yig’ib olinadi. MTZ-52, T-74, DT-75 traktorlariga tirkaladi. Ish unimini oshiradi.

Urug’larning sifatini aniqlash va ularni saqlash. Ekish maqsadida tayyorlangan bir xil urug’lar tozalangandan va saralangandan keyin partiyalarga shakllantiriladi, ularga pasport tuziladi va maxsus kitobda registrastiya qilinadi. Urug’lardan namuna olish, ularning ekish sifatlarini aniqlash va sifati haqida xujjatlar berish maxsus standartlar asosida amalga oshiriladi. Bir xil urug’lar deb bir xil turda kelib chiqgan, bir xil sharoitda o’sayotgan daraxtzorlardan yig’ib-terib olish vaqti va usuli, qayta ishlash, saqlash sharoiti o’rmonchilik qimmatbaholigi, rangi, xidi, namlik darajasi va shikastlanganlik darajasi bir xil bo’lgan urug’lar partiyasi hisoblanadi. Urug’lar partiyasining har biriga pasport va etiketka tuziladi. Urug’lar partiyasining maksimal og’irligi turli daraxtlar uchun turlicha va 30 kg dan 500 kg gacha bo’ladi. Urug’larning ekish sifati ular partiyasidan o’rtacha namuna olib aniqlanadi. O’rtacha namunani o’rmonchilar , o’rmon yordamchisi, muxandislar, agronomlar va boshqa xo’jalik mutaxassislari, namuna olish uchun tayinlangan vakillar o’rmon urug’lari stanstiyasida tegishli yo’riqnomadan o’tgandan keyin ajratib oladi. O’rtacha namuna urug’lar partiyasi shakllantirilgandan keyin 10 kun muddat ichida ajratib olinadi. O’rtacha namuna olish partiya urug’lardan kichik miqdordagi urug’larni o’tib olish bilan boshlanadi. Urug’larning birlamchi namunalardan bir qismi. Ya’ni laboratoriya taxlili uchun ajratilgan qismi o’rtacha namuna hisoblanadi. Ajratib olingan o’rtacha namuna mustahkam gazmaldan tikilgan toza haltaga joylashtiriladi. Xalta oldinda suvda qaynatib dezinfekiyalanadi. O’rtacha namuna joylashtirilgan halta etiketkasi bilan bog’lanib o’rmon urug’lari stanstiyasiga tozaligini, 1000 dona urug’ og’irligini, o’sish quvvatini, unuvchanligini (hayot qobiliyatini, sifatliligini) aniqlash uchun yuboriladi. O’rtacha namuna ajratib olish belgilangan shaklda uch nusxadagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomaning bir nushasi xo’jalikda qoldiriladi. Ikkinchisi o’rtacha namuna bilan urug’lar stanstiyasiga jo’natiladi. Uchinchisi urug’ sarfini hisobdan chiqarish uchun buhgalteriyaga beriladi.

O'xshashlar

DORIVOR O’SIMLIKLAR VEGETETIV KO’PAYTIRISH USULLaRI
O’SIMLIKLARNI KIMYOVIY HIMOYA QILISH USULLARI. UMUMIY QISM. PESTITSIDLARNING TASNIFLANISHI
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINING SIFATI VA SAQLASH USULLARI
DORIVOR O’SIMLIKLAR URUG’LARINING EKISH MUDDATINI ANIQLASH USULLARI
TRANSFORMATSION-GENERATIV GRAMMATIKA MAKTABLARI