logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. ERON ISLOM RESPUBLIKASI

ERON ISLOM RESPUBLIKASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.7099609375 KB
Ko'chirib olish
  ERON ISLOM RESPUBLIKASI Reja:     Kirish 1.Tabiiy sharoiti va resurslari. 2.Tarix, aholisi va mehnat resurslari 3.Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari, O‘zbekiston va Eron munosabatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Kirish Tayanch so‘z va iboralar: relyef; cho‘l; yassi tog‘; pasttekislik; delta; voha; allyuviy; koriz; neft; kokslanuvchi ko‘mir; uran; flora; teokratik yakka hokimlik; emigratsiya; imigratsiya; urbanizatsiya; irrigatsiya; ekstensiv xo‘jalik; lalmi; tranzit; neft quvuri. Geografik o‘rni va chegaralari. Eron Islom Respublikasi Osiyoning Janubi- G‘arbida joylashgan mamlakat. Eron bilan shimoli-g‘arbdan chega ralanuvchi Turkiyadan, sharqdagi Afg‘oniston va Pokistondan, g‘arbdagi Iroqdan maydon jihatidan ustun turadi. Agar Yevropa davlatlari bilan taqqoslasa, u holda Angliya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Shvesariyani birga qo‘shib olganda Eron xududiga teng bo‘ladi. Osiyo davlatlaridan faqat Xitoy va Hindiston maydondan kichik. G‘arbdan Iroq (1458 km) va Turkiya bilan (499 km), shimolda Turkmaniston (992 km), Ozarbayjon (611 km) va Armaniston bilan (35 km), Sharqda Afg‘oniston (936 km) va Pokiston (909 km) bilan, janubda Fors ko‘rfazi va Ormuz bo‘g‘ozi suvlari bilan, shimolda Kaspiy dengizi suvlari bilan yuvilib turadi. Chegarasining umumiy uzunligi 5440 km, sohilbo‘yining uzunligi 2440 km (Kaspiy dengizi sohillarining uzunligi 740 km). Eron xududining umumiy maydoni 1.648.000 km ², shu jumladan quruqlik maydoni 1.636.000 km ². Mamlakat poytaxti – Tehron. Eron rivojlanishning kapitalistik yo‘lini tanlagan rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan kelayotgan katta daromadga tayanib mamlakatda ijtimoiy- iqtisodiy islohatlar o‘tkazildi. So‘nggi yillarda Eron xo‘jaligini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishdi, endilikda qoloq mamlakatdan agrar-industrial mamlakatga aylandi. Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda. Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan neftkimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, har biy, metallurgiya sanoatlari rivojlandi. Eron rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam beruvchi mamlakatga aylandi. 1.Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyo dagi Eron tog‘ligining katta qismini egalaydi. Eron tog‘ligining ⅔ qismi Eronda joylashgan. Eronning eng chekka shimoli-g‘arbida Armaniston tog‘ligining janubi-sharqiy qismi o‘tadi. Eron tog‘ligining ichki qismi baland tekkisliklar, tog‘ zanjirlari va tog‘lararo botiqlarning almashinib kelishini o‘zida aks ettiradi. Eron tog‘ligi ning katta qismi 1000-2000 m balandlikka ega. U tog‘ tizmaslari shimolda Elbrus tog‘ tizmasi, sharqda davomi bo‘lgan Turkman-Xurosan tog‘lari, janubda va janubi-g‘arbda Mekron va Zagros tog‘lari bilan o‘ralgan. Ichki Eronning shimoliy qismini yer yuzida eng hayotsiz cho‘llardan biri Dashti- Kebir egallagan. U deyarli Tehron darvozasidan boshlanib g‘arbdan sharqqa 400 km ga cho‘zilib, kengligi 250 km ga yetadi. U bir qator sho‘rxok cho‘kmalaridan tashkil topgan. Ularning balandligi 600-800 m. Eron sharqida qAQSHatqich va quruq cho‘l Dashti-Lut cho‘zilgan. Uning g‘arbiy qismi glinali va toshloqlardan, sharqiy qismi balandligi 200 m ga yetuvchi barxan qum cho‘lidan iborat. Qum bo‘ronlari vaqtida harakatlanuvchi qumlar karvonlarni o‘tishini qiyinlashtiradi, quduqlarni to‘ldiradi. Uning uzunligi 550 km, eni 200 km ga yetadi. Bu yerda tagi yassi bo‘lgan balandligi 200-250 m ni tashkil qilgan oqmas cho‘kmalar almashinib turadi. Barxan va qum qatorlari, taqir va sho‘rxok yerlar ustun turadi. Siyrak vohalar kuzatiladi. Ichki Eron yassi tog‘ligi Sharqiy Eron va O‘rta Eron tog‘ tizmalari bilan kesishadi, alohida cho‘qqilari 3000-4000 m va undan baland (Xezor 4419 m, Kuxe-Lolazor 4374 m). O‘rta Eron tog‘ligida vulqan jinslar keng tarqalgan. Eron tog‘ligini shimoldan janubga tomon ikkita katta tog‘lar o‘rab turadi. Kaspiy dengizining janubiy sohiligacha yetuvchi shimoldagi tog‘ tarkibiga Demovand (5604 m) cho‘qqisi bilan baland tog‘ tizmasi Elbrus ham kiradi. Elbrus sharqida Turkman-Xuroson tog‘ligi o‘tadi. U ikkita yo‘na lishdan tashkil topgan: shimolda Kopetdog‘, janubda Nishopur tog‘i. Bu ikki yo‘nalish orasida Gorgon – Mashxad vodiysi va botig‘i joylashgan. Tog‘larning balandligi kam hollarda 3000 m dan oshadi, 1500-2000 m balandlikkacha yetadi. Nishopur tog‘ining baland cho‘qqisi - Miraba tog‘i (3322 m), Kopetdogniki esa - Xezor– Masjid tog‘i (3117 m). Shimoliy-g‘arbdan janubi-sharqqa Eronning garbiy chegarasi bp`ylab Zagros tog‘lari cho‘zilgan. Janubi-g‘arbda Eron tog‘liklari bilan tutashgan. Uzunligi 1600 km, kengligi 200-300 km. Maksimal balandligi 4548 m (Zerdkux cho‘qqisi). Tog‘ cho‘llari, shimoli-g‘arbda buta va siyrak o‘rmonlar bilan qoplangan. Zagros tog‘ning relyefi kuchli erroziyaga uchragan. Ochiq g‘orlar uchraydi. Shimoli- g‘arbiy va janubi-sharqiy qismi ko‘p yo‘llar bilan kesishgan, Zagrosning markaziy qismi eng baland, yovvoyi holda, chiqish qiyin, o‘tish yo‘llaridan mahrum. Mekron tog‘i - Erondan boshlanib, Pokiston xududida davom etadi. Tog‘larning o‘rtacha balandligi 2000 m atrofida. Zagros kabi Mekron uchun ham kuchli yemirilish xos. Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasi Eron Ozorbayjoni deb nomlanuvchi Arman tog‘ligi bilan band. Sharqda bu Elbrus tog‘ligi bilan, g‘arbda Qurdiston tizmasi bilan chegaralangan. Bu chekka tog‘lar oralig‘i Qoradag tizmasi, Mishudag, Bozkush, katta vulqonli massiv Sebelandag, Saxend Janubiy Ozorbayjon keng yassitog‘ligi, shuningdek tog‘lar oralig‘ida botiqlar va yirik cho‘kma Rezoye (Urmiya) ko‘li bilan band. Eronda pasttekisliklar kam, ular mamlakat maydonini 1/5 qismini egallaydi. Mamlakatning eng cheka shimoli-g‘arbiga balandligi 60-300 m ga yetuvchi pasttekislik Eron Mugoni kiradi. U Kura-Araks pasttekis ligining bir qismi hisoblanadi. Janubiy Kapiy pasttekisligi Elbrusning shimoliy etagida joylashgan. Bu pasttekislikning kengligi 2-6 km dan 30-40 km gacha. Pasttekislik dunyo okeani sathidan pastda joylashgan. Kaspiy dengizining janubiy sohili kam parchalangan, bu esa kemalar to‘xtashi uchun noqulay. Janubiy-Kaspiy pasttekisligidan sharqda yassi Gorgon pasttekiligi joylashgan. Unda taqirlar, qumli sho‘rhok yerlar uchraydi. Mamlakat janubida Fors va Ummon ko‘rfazi sohili bo‘yida kengligi 10-15 km ga yetuvchi tekislik Garimsir cho‘zilgan. Uning pastki qismlari botqoqliklar bilan band. Eronda eng katta pasttekislik janubi-g‘arbda joylagan. Bu mashhur Mesopotamiya pasttekisligining bir qismi bo‘lgan Xuziston tekkisligidir. Uning yuzasi tekkis, bir xilda dengiz sathidan 100 m balandlkda joy lashgan. Pasttekislik asta-sekin janubi- sharqqa Fors ko‘rfazi sohili tomon pasayadi. Xuzistonning janubiy qismi kuchli botqoqlashgan. Sulaymon tog‘lari Eron tog‘liklarining sharqiy chekkasida joylashgan. Uzunligi 600 km. Bir necha qator parallel submeridianal tog‘ tizmalaridan iborat. Eng baland cho‘qqisi 3441 m. Umuman olganda shimoli-g‘arbidan janubi-sharqqa Eronning faol seysmik belbog‘ kesib o‘tadi. Bu yerda zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi. Foydali qazilmalari. Eron foydali qazilmalarga boy. Qidirib topilgan neft zahiralari 8,9 mld.t ni tashkil etadi (kapitalistik dunyoning 12-13% nefti va Yaqin va O‘rta Sharqning 20% nefti). Yirik neft konlari mamlakatning janubi-g‘arbiy qismida to‘plgan: Neftsefid, Xeftgel, Agajari, Masjid–Sulaymon va boshqalar. Mamlakat markazidagi neft koni Qumli, shimoldagi neft konlari Eron Ozarbayjonida joylashgan. Shuningdek, Eronda katta tabiiy gaz zahiralari bor (dunyo zaxira sining 15%). Yirik gaz koni Pazenan. Eronda boshqa energiya resurs laridan ko‘mir, umumiy zahirasi 5,5 mld t. Sanoat ahomiyatiga ega bo‘lgan konlar mamlakat shimolida Shemshek, Abek, Zirab va boshqalar. Bu konlarning ko‘miri yuqori quvvatligi bilan farq qiladi (7000-8000 kal/kg). Shunigdek, ko‘mir Eron Ozarbayjonida Hurosonda mamlakat g‘arbida Xamadon rayonida, markazda Kashan va Isfaxon yaqinida janubda Karmona rayonida bor. Eron metalurgiyasini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan temir ruda konlari Kermon rayonida – Zerandda bor. Eronda umumiy temir ruda zahirasi 5 mld.t. Eron foydali qazilmalar orasida temir rudasi, xrom, mis, magniy, nikel, kobolt, rux, marganes, volfram, molibden, qo‘rg‘oshin, qalay, simob, kumush, oltin, platina, qazilmalari bor. Karmonada, Xuroson, Isfaxon, shuningdek Eron Ozorbayjonida, Elbrus tog‘ tizmasida uran va boshqa radiaktiv metallar topilgan. Eronda nometall qazilmalardan oltingugurt(Dashti-Kabir, Qurdiston), osh tuzi, kaliy tuzi, biryuza koni qurilish va bezatish materiallari (granit, marmar, glina, gips, ohaktosh) zahiralari bor. Iqlimi va ichki suvlari. Eronning katta qismida iqlim subtropik, faqat eng cheka janubida Fors va Ummon ko‘rfazlari sohillarida tropikdir. Mamlakat hududida shimoli-g‘arb va sharqiy yo‘nalishdagi shamollar, Eron Ozorbayjonida esa g‘arbiy shamollar xukumronlik qiladi. Qishda Eronga mo’tadil va tropik havo massalarining bir-biri bilan almashinib kelishi xosdir. U havoning issib ketishi va sovib ketishi bilan bog‘liqdir. Yanvarning o‘rtacha harorati -2+1ºC va janubda +15ºC. Biroq Arktika havosining kirib kelishi (har yili sodir bo‘lmaydi) sovuq -25ºCgacha bo‘lishiga olib keladi. Bu xukumronlik asosan tog‘larda kuchli shamollar, qorbo‘ronlari va izg‘irinlar bilan kuzatiladi. Qor ko‘chkilari tog‘ davonlarini to‘sib qo‘yadi. Transport harakatini to‘xtatib qo‘yadi. Kuchli sovuq va izg‘irin shimoliy va markaziy Eronda kuzatiladi. Qishda tropik havo massalarining kirib kelishi natijasida keskin issib ketishi ham halokatlarga olib keladi. Bu havo massasi sel va suv toshqinlarini olib keladi. Toshqin vaqtida sohil bo‘yidagi qishloqlar va kichik shaharlar suv ostida qoladi. . 2.Tarixi, aholisi va mehnat resurslari Forslar dastlab m.a.IXasrlarga oid Ossuriya manbalarida tilga olinadi. M.a.556- 550-yillarda Buyuk KirII qadimgi dunyoda buyuk imperiyani yaratgan fors podsholari sulolasiga asos soldi.DoroI(M.a.522-486-yillarda) davrida imperiya o‘zining rivojlanish cho‘qqisiga ko‘tarildi. Imperiya hududi Hindistondan O‘rta dengizgacha kengaydi. Misr, Kichik Osiyo va Frakiya yerlari imperiya tarkibiga kiritildi. M.a. V asr oxirlarida forslarning ekspansiyasi greklar tomonidan to‘xtatildi. M.a. 330-yilda Fors imperiyasi Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlari tomonidan zabt etildi. M.a. 224-yilda mamlakatni to‘rt asr davomida idora qilgan sosoniylar sulolasi hokimiyat tepasiga keldi. Fors imperiyasi VI asr oxirlarida va VII asr boshlarida rivojlanishning eng yuqori darajasiga ko‘tarildi.Arablar bosqini imperiyani zaiflashtirdi, islom dini kiritildi. XI asrda mamlakat saljuqiy turklar tomonidan zabt etilgandan so‘ng islom-fors sivilizatsiyasi inqirozga uchradi. 1221- 1222-yillarda Chingizxon, XIV asrda Amir Temur tomonidan bosib olindi. XVI asr boshlarida mamlakat yana forslar-saffaviylar sulolasi tomonidan boshqarildi.XVIII-XIX asrlarda bu hududlar o‘z ta’sir doiralariga ega bo‘lish uchun intilgan Rossiya va Buyuk Brutaniyaga qarshi kurashishga to‘g‘ri kelgan bir qancha fors sulolalari almashdi. 1925-yilda hokimiyatga kelgan pahlaviylar sulolasi mamlakatni 1979-yilgacha shoh Muhammad Rizo Pahlaviy hukumatga qarshi chiqishlar natijasida taxtdan ag‘darilganiga qadar idora qildi. 1934-yildan boshlab mamlakat Eron deb nomlana boshlandi. 1980-yilda Eron Islom Respubliasi deb e’lon qilindi. Aholisi va mehnat resurslari. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyoning eng ko‘p millatli mamlakakatlaridan biri. Bu yerda 30 dan ortiq yirik va mayda xalqlar yashaydi, agar ellat va qabila guruhlarini olsak bu son yanada ko‘payadi. Eron xalqining ko‘pchiligi eron guruhining hinduyevropa tillar oilasiga kiradi. Bu guruhga forslar (51%), gilonlar, mozondariylar(8%), kurdlar(7%), lurlar(2%), balujilar (2%), baxtiyorlar, tolishlar, tatlar, hazoriylar, jamshidlar, armanlar, afg‘onlar, tojiklar kiradi. Ikkinchi guruh tyurk guruhining oltoy tillar oilasiga kiruvchilar ozorlar (24%), turkmanlar (2%), qoshg‘aylar, kajarlar, afshorlar, shohsevanlar, qorapapahlar, nafarlar, hurosonlar, baharlular, eynalular kiradi. Uchinchi guruh semit guruhining semito-hamit tillar oilasiga arablar (3%) va ossuriylar kiradi. To‘rtinchi kartvel guruhining kavkaz tillar oilasiga gruzinlar kiradi. Eronning ko‘p millatliligiga uning qadimiy va o‘rta asrlardagi hukm ronlarining bosqinchilik siyosati, o‘z hukmronligiga ko‘pgina har xil tilli qabila va xalqlarni qo‘shib olishi, shuningdek shunday bosqinchiliklarni bir nechtasini o‘z boshidan o‘tkazishi sabab bo‘lgan. Mamlakatning asosiy etnik birligi forslar (eronliklar). Eronning mar kaziy va janubiy tumanlarida to‘plangan, eronliklar joylashgan tuman lar ning shimolida ularga etnik jihatidan yaqin gilonlar, mozandoriylar va tolishlar yashaydi, g‘arbda - kurdlar, lurlar va baxtiyorlar, sharqda - afg‘on, balujiylar, xazoriylar va tojiklar yashaydi. Ozorlar Ozarbayjon Respub likasi bilan che garadosh bo‘lgan Eronning shimoli-g‘arbida yashaydi. Ular ga qardosh bo‘l gan yarim ko‘chmanchi va o‘troq qabilalardan afshor lar, shoxsevanlar, qorapapahlar ham shu yerda yashaydilar. Mamlakatning janubida qoshg‘aylar va ba’zi bir tyurk ko‘chmanchi qabilalar, shuningdek arablar yashaydi. Eronning yagona davlat tili fors tili hisoblanadi (58%). Hamma rasmiy ishlar, maktab va oily o‘quv yurtlarida darslar fors tilida olib boriladi. Boshqa tarqalgan tillardan tyurk (26%), kurd (9%), turk (1%), arab (1%), lur (2%), baluj (1%), boshqa tillarda 2%. Eronning davlat dini islom dini bo‘lib (99%), shundan shialar 89% va 10% sunniylar tashkil etadi, oz qismi (1%) zardushtiylar, yaxudiylar, xristanlar tashkil etadi. Shialik mamlakat dini deb 1502-yilda Safoviylar hukumatining asoschisi Ismoil I tomonidan e’lon qilingan. Eronda shialik ka forslar, ozorlar, gilonlar, mozondariylar, lurlar, baxtiyorlar, qoshg‘aylar, shoxsevanlar, tolishlar, kurdlar va arablarning bir qismi e’tiqod qiladi. Sunniylikka afg‘onlar, balujiylar, kurdlar va arablarning bir qismi, turkmanlar, jamshidlar e’tiqod qiladi. Eronning aholi soni 2007-yil ma’lumoti bo‘yicha 72 mln kishini tashkil etadi. 70- yillarda mamlakat aholisi 34 mln. kishini tashkil etganda olimlar bashorati bo‘yicha 2000-yili uning soni 60 mln. kishidan ortish kerakligini bildirishgan. Ko‘rib turibsizki oxirgi yillarda Eronning aholisi tez ko‘pay moqda. Aholining tabiiy o‘sishi taxminan 0,72%ni tashkil etadi. Aholining o‘sishiga emigratsiya va imigratsiya unchalik ta’sir ko‘rsatmaydi. 1933 yilda Eronning aholi soni 15 mln. kishi, 1956-yil – 18,9 mln. kishi, 1977-yil – 34 mln. kishi, 1995-yil – 64,6 mln. kishini tashkil qilgan. 23 yil mobaynida (1933 – 1956 y) mamlakatning aholi soni 3,9 mln. kishiga ko‘paydi, 1957 – 1977 y (20 yil) 15,1 mln. kishiga va oxirgi 18 yilda 1977 – 1995 y 30,6 mln kishiga ko‘paydi. Tug‘ilish har 1000 kishiga-16,83 bola, o‘lim har 1000 kishiga-5,55 tani tashkil etadi, (bolalar o‘limi har 1000 ta bolaga – 41,58 tasi o‘ladi). O‘rtacha umr ko‘rish- erkaklarda-68,31 yosh, ayollarda – 71,07 yosh. Har bir ayolga o‘rtacha 1,82 tug‘ilgan bola to‘g‘ri keladi. iqtisodiy faol aholi 23.68 mln kishi, shundan qishloq xo‘jaligida – 33%, sanoatda – 25%, xizmat ko‘rsatishda – 42% aholi band, ishsizlik – 11,2%. Yosh tarkibi: 0-14 yoshgacha – 28%, 15-64 yoshgacha – 67,2%, 65 va undan yuqori – 4,8%. Tarix fanlaridan ma’lumki shaharlar juda qadimgi zamondan ma’mu riy hokimiyat, savdo va hunarmandchilik markazlari, xarbiy qo‘rg‘onlar sifatida Nil, Dajla va Furot daryolari deltalarida paydo bo‘lgan. Kapita lizmning rivojlanishi va yirik mashinasozlik sanoati, transport va jahon bozorining o‘sishi bilan shaharlarda sanoat to‘plandi, ko‘p shaharlar trans port tugunlariga, savdo-taqsimot markazlariga aylanib bordi. XX asr o‘rta larida nomoddiy ishlab chiqarish sohalarining o‘sishi bilan shaxarlarning vazifalari yanada ko‘paydi. Hozirgi vaqtda aholining joylashishi shaharlar geografiyasiga tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib bormoqda. Xorijiy osiyoda aholining joylashuvi ayniqsa noteksdir. Bu yerda bir tomondan- aholisi nihoyatda zich dengiz bo‘yi tekisliklari, daryo vodiylari va deltalari hamda vohalardan, ikkinchi tomondan esa aholi nihoyatda siyrak tarqalgan cho‘llar va chalacho‘llar baland tog‘lar, tropik o‘r mon lardan iborat. Eronda ham aholi juda notekis joylashgan. Oxirgi yillarda bu yerda aholining o‘rtacha zichligi ko‘tarilgan holda (18 dan 39 kishigacha 1km²) ayrim hududlarida odam yashamaydi. Eron aholisining eng zich joylashgan hududlari: markaziy viloyati, Isfaxon atrofidagi yangi sanoat tumani, Eronning shimoliy, shimoli- g‘arbiy va g‘arbiy qismlari. Regionning ko‘pgina mamlakatlarida ro‘y berayotgan shaharlarning nixoyatda jadal o‘sishi tufayli aholining hududiy joylashuviga urbani zatsiya tobora katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Yirik shaxarlar, “millioner” shaharlar ayniqsa tez o‘smoqda. Urbanizatsiya (lotincha urbs - shahar) deb mamlakatda, hudud va jahonda shaharlarining o‘sishi va shahar aholisi salmog‘ining oshishiga, murakkab shaharli shoxobchalari, tizimlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga aytiladi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab shaharliklarning soni ko‘paya boshladi. Asrning boshlarida shaharliklarning soni taxminan 25% tashkil etar edi. Oxirgi yillarda esa Erondagi aholi soni 100 ming kishidan ortiq bo‘lgan, 14 shaxarda 25% dan ortiq, hammasi bo‘lib shaharlarda 70% ortiq aholi yashaydi. Texron, Isfaxon, Tabriz, Mashxad, Sheroz, Obodon shaxarlari tez o‘smoqda . Masalan, Isfaxonda 1966-yildan 1976-yilgacha aholi soni ikki baravar ko‘paydi. Yangi shahar-yo‘ldoshlar paydo bo‘lyapti (Isfaxon yaqinidagi metallurglar sharhri Aria-Shaxr qad ko‘tardi). Eronning ko‘p shaharlari bir-biriga o‘xshaydi va haligacha o‘ziga xos bo‘lgan ko‘rinishini saqlab qolgan. Odatda shaharning markazida maydon joylashadi va shu maydondan to‘rtta katta ko‘cha to‘rt tomonga yo‘naladi, chekkalarida daraxtlarni sug‘orishga muljallangan ariqlar oqadi. Bu yerda masjid va usti yopilgan bozor ham joylashgan. Markaziy ko‘chalarga bir qa tor kichik, ensiz egri- bugri va qishloq ko‘cha va tor ko‘chalar tutashgan. Sha har ko‘chalarida ko‘rimsiz bo‘lgan kambag‘al aholining uylari to‘plangan. Yirik zamonaviy yevropa uslubida qurilgan ko‘pqavatli binolar mavjud. Qishloq aholisi. Shaharlarning tez o‘sayotganligiga qaramay, jahon aholisining yarmidan ortig‘i qishloq joylarda yashaydi. Qishloq aholisining joylashishida asosan ikki xil shakl mavjud: g‘uj va tarqoq joylashish. Aholining qishloqlarda g‘uj bo‘lib joylashishi Rossiyada, G‘arbiy Yevropada, Xitoy, Yaponiyada va rivojlanayotgan ko‘p mamlkatlarning ko‘pchiligida ko‘p tarqalgan. Lekin qishloqlarning shakli xilma-xil bo‘ladi. Fermalar AQSH, Kanada va Avstraliyada eng ko‘p tarqalgan. Aholi joylashishining aralash turlari ham mavjud. Ko‘chmanchi chorvachilik o‘lkalarida doimiy qishloq joylari umuman yo‘q. Osiyoda qishloq aholi punktlarining tarqalishi uchun qishloq shakli xarakterlidir. Mangollarda, afg‘onlarda, beduin-arablarda, ya’ni saxro arab larda va boshqa xalqlarda ko‘chmanchilik bilan turmush kechirish tarzi saqlanib qolgan; bu joylarda aholi asosan o‘tovlarda yashaydi. Eronda XX asrning boshlarida qishloq aholisi asosiy xalq bo‘lib kelar edi. Shaharlarda sanoat korxonalari ko‘paygani sari uning ulushi 50-yillardan kamaya boshlab, endilikda atigi aholining 25%ini tashkil etadi. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar avval Eronning ijti moiy-siyosiy hayotida katta rol o‘ynar edi. Endi esa ular o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, ko‘plari o‘troqlikka o‘tdilar. Ammo haligacha mamlakatda ko‘ch manchi va yarim ko‘chmanchi aholi hali ham bor. Eronda demografik siyosat. Eron prezidenti Ahmadi Nojod o‘z mamlakati fuqorolarini aholini ikki baravar ko‘paytirishga chaqirdi. Parlamentda nutq so‘zlab turib, bu Texronni G‘arb bilan qarama-qarshi turishga yordam beradi deb aytdi. Ahnadi Najod Erin aholisining soni 70mln.dan 120mln.ga yetishi shart deb hisoblaydi. Eron aholisining o‘sishiga din ulamolari qarshi, lekin shu payitgacha bu yo‘nalishni qo‘llab-quvvatlagan edi. Bundan tashqari hukumat tug‘ilish darajasini nazorat qilib turish uchun o‘z budjetidan mablag‘ ajratadi. Bu mablag‘lar, jumladan ayollrni “sterilizatsiyasi” uchun, shuningdek yosh oilalir uchun mahsus kurslarga sarflanadi. Shu payitgacha Eron hukumati ota-onalar ikkitadan ortiq farzand ko‘rishmasligi siyosatini qo‘llab-quvvatlar edi. Prezidentning aytishicha oilada ikkita farzand meyor emas deb hisoblaydi. Bizning mamlakatda imkoniyatlar juda ko‘p, g‘arb mamlakatlarida esa tug‘ilishda muammolar ko‘p. Ular Eron mamlakatida tug‘ilishning ko‘pa yishidan havotirda va biz oxir-oqibat ular ustidan hukimronlikni o‘z qo‘limizga olamiz deb aytdi Ahmadi Najot. Deputatlarga oilada nechta bola bo‘lishidan qat’iy nazar ayollarga ko‘proq bo‘sh vaqt yaratib berish haqida qonun ishlab chiqish uchun topshiriq berdi. Biroq prezident g‘oyalariga darxol ko‘p tanqidlar paydo bo‘ldi. Ular davlat boshlig‘ining mulohazasi uchun hali vaqt erta deb hisoblashadi: mamlakatda inflyatsiya va ishsizlik darajasi o‘sayotgan bir vaqtda norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra mehnatga layoqatli aholining 25%i ishsizdir. 3.Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari, O‘zbekiston va Eron munosabatlari Boshqaruv shakli: teokratik respublika. Poytaxti – Tehron. Ma’muriy tuzilishi: 30ta ostondan iborat. Mus taqillik kuni 1979-yil 1-aprel (shu kunda Eron Islom Respublikasi deb e’lon qilingan). Milliy bayrami: 1-aprel Respublika kuni (1979-yil). Amaladagi konstitusiyasi 1979-yil qabul qilingan bo‘lib, 1989-yili unga o‘zgartirish kiritilgan. Unga ko‘ra Bosh vazir lavozimi yoqotilib, uni vakolatlari prezi dentga berildi. Ijro hokimiyati: davlat rahbari: Oliy rahbar Oyatulloh Ali Husayni-Xumayni (1989-yil 4-iyundan). Isolm Inqilobi yetakchisi (oliy rahbar) Ruhoniylar Kengashi tomonidan umrbod muddatga tayinlanadi. Prezident xalq tomonidan 4 yilga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hoki miyati - bir palatali parlament – Islom qo‘mitasi Kengashi (majlis). Eron Islom Respublikasi (EIR) Konstitutsiyasiga ko‘ra Eronda noislomiy siyosiy partiya va tashkiloylar faoliyati taqiqlanadi. Shunga qaramasdan mamlakatda bir qator oppozitsion partiyalar: Eron Kurdistoni demokratik partiyasi (EKDR), Eron xalq partiyasi (EXR) va boshqalar faoliyat ko‘rsatadi. Xo‘jaligiga umumiy ta’rif. Ikkinchi jahon urushiga qadar qishloq xo‘jaligida feodal va yarimfeodal munosabatlar hukmron bo‘lgan edi. Eron agrar mamlakat edi. Og‘ir sanoatda faqat neft qazib olish rivojlangan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin kapitalistik munosabatlar tez rivojlandi. 60-yillarning birinchi yarmida Eron hukumati agrar islohot o‘tkazishga kirishdi va mamlakatning industriallashtirish yo‘lini tutdi. Sanoatda davlat sektori kengaytirildi (yirik metallurgiya va mashinasozlik korxonalari barpo qilindi). Eron iqtisodida neft sanoati muhim rol o‘ynaydi. Investisiya va ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar natijasida iqtisodiy rivojlanish sur’ati tezlashib Eron rivojlanayotgan mamlakatlar orasida oldingi o‘rinlarga chiqib oldi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga uning sobiq Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan iqtsodiy va texnikaviy hamokorligi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Eronda sanoatning o‘sishi natijasida qishloq xo‘jaligining xissasi ancha kamaydi. “Sovetlar davrida rahbarlar islo miy inqilob O‘rta Osiyoga tarqaladi deb nihoyatda qo‘rqar edi. Bu yo‘na lishda choralar ko‘rar edi. O‘zbekiston mustaqilikka erishgach, Eron bilan aloqalar rivojlanayapti deb bo‘lmaydi. Transport magistrallarini rivojlan ti rishda ham O‘zbekiston o‘ta ehtiyotkorona siyosat yuritmoqda", - deydi jamiyatshunos. Shimoliy Xuroson provinsiyasi tadbirkorlarining O‘zbekis tonga tashrifi doirasida O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi 28 fevral kuni "Markaziy" mehmonxonasida ikki mamlakat ishbilarmon doiralari vakillari ishtirokida O‘zbekiston-Eron biznes-seminarini tashkil etdi. Ma’lumki, oxirgi yillarda O‘zbekiston va Eron o‘rtasida iqtisodiy aloqalar ancha yaxshi rivojlanib bormoqda. Ushbu munosabatlar mahsuliga e’tibor qaratsak, u holda 2006 yilda mamlakatlarimiz o‘rtasidagi tovar aylanmasi 658 mln. AQSH dollarini tashkil etganini ko‘rish mumkin. Boz ustiga O‘zbekiston 582,7 mln. AQSH dollari miqdorida ijobiy saldoga ega (O‘zbekiston eksporti – $620,6 mln. va importi – $37,9 mln.). O‘zbekis tonda 89 ta qo‘shma korxona faoliyat olib boradi. Ulardan 23 tasi 100 foizlik Eron kapitaliga ega bo‘lib, xalq iste’mol mollari, to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, qurilish materiallari, gilam ishlab chiqarish bilan band. Shuni ta’kidlash zarurki, Eron tovarlarimizni xorijga eksport qilishda asosiy hamkorimiz sanaladi, chunki O‘zbekistonning barcha tovarlari Eron bandargohlari orqali jahon bozorlariga chiqadi. Shimoliy Xuroson provinsiyasi O‘zbekistonga eng yaqin mintaqa sanaladi. Kooperatsion birja natijasidan biz ko‘p narsalarni kutib qolamiz, ikki mamlakat ishbilarmon doiralari vakillari hamkorlik istiqbollarini muhokama eta oladi degan umiddamiz. Shuningdek biznes-seminarda Eron Respublikasining mamlakatingiz dagi elchisi janob I.Ilohiy ham so‘zga chiqdi. U mazkur tadbir tashki lotchilariga, ayniqsa Savdo-sanoat palatasiga minnatdorchilik bildirdi. "Kooperatsion birjada elchixonamizning asosiy vazifasi O‘zbekiston biznesmenlari va tadbirkorlariga imkoniyat yaratib berishdir, – deydi janob I. Ilohiy. Mamlakatlarimiz ham iqtisodiy va ham geografik nuqtai nazardan kelishuvga erishgan ekan, biz shunchaki ikki tomonlama munosabatlarni o‘rnatishimiz va rivojlantirishimiz zarur. Demak, biz munosabatlar rivojiga turtki berishimiz lozim va bu bizning asosiy maqsadimizdir. Janob N.Qosimov ta’kidlaganidek, mamlakatlarimiz o‘rtasidagi tovar aylanmasi 658 mln. AQSH dollarini tashkil etdi, va yaqin vaqt ichida biz bu ko‘rsatkichni 1 mlrd. AQSH dollariga yetkazni mo‘ljallayapmiz. To‘qimachilik sanoati, neylon va neyloks, gilam, kir yuvish va dezinfeksiya vositalari, motor moylari, turli qurilish materiallari, farmat sevtika va tibbiyot uskunalari ishlab chiqarish, choy va quruq meva savdosi bilan mashg‘ul bo‘lgan taxminan 40 ta yirik kompaniya, shuning dek transport va savdo kompaniyalari rahbarlari va vakillari delagatsiya tarkibidan joy olgan. Poytaxtimizdagi Xalqaro hamkorlik markazida 2008-yil 30 iyul kuni Savdo- iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston-Eron hukumatlararo komissiyasining to‘qqizinchi majlisi bo‘lib o‘tdi. Tadbirda ikki mamlakatning savdo, iqtisodiyot, yoqilg‘i-energetika, bank-moliya, qishloq va suv xo‘jaligi, oziq-ovqat, kimyo, transport va trans port kommunikatsiyalari, qurilish, to‘qimachilik, farmatsevtika, say yohlik kabi sohalarda faoliyat ko‘rsatayotgan qator vazirlik va idoralari, firma va kompaniyalari vakillari ishtirok etdi. Anjumanda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari, komissiya ham raisi N.Xonov O‘zbekiston bilan Eron o‘rtasidagi aloqalar barcha sohalarda izchil rivojlanib borayotgani, bunda ikki davlat rahbar larining uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlar muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilayotganini alohida qayd etdi. Eron Islom Respublikasi savdo vaziri, komissiya hamraisi Sayyid Ma’sud Mirkozimiy mamlakatlarimiz o‘rtasidagi do‘stlik, o‘zaro hurmat, ishonch va manfaatdorlik asosiga qurilgan hamkorlik siyosiy, savdo-iqti sodiy, ilmiy- texnikaviy, ijtimoiy-madaniy sohalarda izchil rivojlanib bora yotganini ta’kidladi. O‘zbekiston va Eron munosabatlarida transport va transport kommu nikatsiyalari sohasidagi hamkorlik muhim o‘rin tutadi. Mamlakatimiz o‘z mahsulotlarini Eronning Bandar-Abbos va Chobahor portlari orqali Hind okeaniga chiqaradi. Eron esa O‘zbekiston hududi orqali Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlariga tovar yetkazib beradi. Majlisda birinchi galda Eron hududida yangi temir yo‘l uchastkalarini ishga tushirilishi munosabati bilan tariflarni qayta ko‘rib chiqish va uyg‘unlashtirish, tarif preferen siya larini kengaytirish, belgilangandan ortiq miqdordagi yoqilg‘i uchun to‘lovlarni qisqartirish kabi masalalar muhokama qilindi. Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlik jadal rivoj lanmoqda, – deydi Sayyid Ma’sud Mirkozimiy. Tashrifdan maqsadimiz bar cha sohalardagi o‘zaro munosabatlarni yanada kengaytirish va mustahkam lashdan iborat. Muloqotlar tez orada samara berishiga shubha yo‘q. 2007 yili mamlakatlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 565 million AQSH dollarini, joriy yilning yanvar-iyun oylarida esa 384,8 million dollarni tashkil qildi. O‘zbekiston Eronga asosan paxta tolasi, qora va rangli metalllar, organik o‘g‘itlar hamda ipak kabi mahsulotlarni eksport qiladi. Erondan O‘zbekistonga oziq-ovqat mahsulotlari, meva, lok-bo‘yoq va boshqa turdagi qurilish-bezash materiallari keltiriladi. Yurtimizda eronlik sarmoyadorlar bilan hamkorlikda tuzilgan 117 qo‘shma korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda Eronning 29 kompaniyasi o‘z vakolatxonasini ochgan. Majlisda ikki mamlakat o‘rtasida savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlikni yanada rivojlantirish imkoniyatlari ko‘rib chiqildi, istiqbolli sohalar belgilab olindi. Kimyo va oziq-ovqat sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash kabi sohalardagi aloqalarni yanada kengaytirish, ikki tomon uchun ham manfaatli bo‘lgan qo‘shma loyihalar ishlab chiqish va amalga oshirish masalalari yuzasidan atroflicha fikr almashildi. Qo‘shma korxonalarni va tovar ayirboshlash hajmini oshirish masalalari muhokama qilindi. Forumda ikki mamlakat o‘rtasida sarmoyaviy hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini shakllantirish, sarmoyalarni jalb qilish va o‘zaro rag‘bat lantirishni yanada takomillashtirish, kimyo, oziq-ovqat, qurilish, sayyohlik kabi sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga oid masalalar yuzasidan fikr almashildi. Eron kompaniyalarini mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayoniga keng jalb etish masalasi ham atroflicha muhokama qilindi. Bunda O‘zbekiston va Eron ishbilarmonlari o‘rtasidagi bevosita hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirish muhim o‘rin tutishi alohida ta’kidlandi. Eron mintaqadagi geosiyosiy vaziyatga faol aralasha boshlagan. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo bo‘lishga intilmoqda. Eron va O‘zbekiston aloqalari so‘nggi yillarda bir qadar illiqlashgan. O‘zbekiston 1990-yillarda Eronga nisbatan sanksiyalar joriy etilishini yoqlab chiqqan edi. Keyinchalik Muhammad Hotamiy prezidentlikka kelib, munosabatlarda tiklanish kuzatildi. Xulosa Geografik jihatdan bu rayon Eron tog‘ligini egallab, shimoldan, g‘arbdan va janubdan tog‘ tizmalari bilan, sharqdan esa cho‘llar bilan o‘ralgan. Bu yer mamlakatning bir muncha qurg‘oqchil qismidir. Yoz juda issiq va quruq, havo namligi 5%dan oshmaydi. Yog‘in bir yilda 150mm atrofida tushadi. daryolar yozda deyarli qurib qoladi, lekin kuz va bahorda halokatli toshqinlar sodir bo‘ladi. Markaziy Eron landshafi- cho‘l ko‘rinishida. Molar tartibsiz holda boqilishi va butalardan yoqilg‘i sifatida foydalanish natijasida qumlar ko‘pincha harakatlanib, ba’zan aholi punktlarini va sug‘oriladigan yerlarni qum bilan to‘ldiradi. Tog‘lar o‘rmonsiz, ularda ignabargli butalar o‘sadi. Markaziy Eron foydali qazilmalariga juda boy. Temir ruda va toshko‘mir zahiralarning borligi Isfaxonda yirik metallurgiya zavodini qurishga turtiki bo‘lgan. Bafk va Saxend tumanlarida sifatli temir ruda konlarning 4/5 qismi to‘plangan. Tosh ko‘mir qatlamlari Kuxrud tizmasida va Kashfon, Isfaxondan to sharqdagi Anarek tumanigacha cho‘zilgan. Metallurgiya zavodiga temir rudasidan tashqari har kuni Eron sharqidagi Zirab rayonidan ko‘mir shax tasidan oily navli, kokislanuvchi ko‘mir jo‘natiladi. Shuningdek ko‘mir Kar mana yaqinidan Shohruddan ham qazib olinadi. Misning yirik konlari Sar chashmadan topilgan. Bu yerdan uran rudasi koni ham topilgan. Markaziy rayon mamlakatning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qismi. Foydali qazilmalar va qishloq xo‘jalik xom ashyosining xilma-xilligi yengil va og‘ir sanoatlarni rivojlanishiga katta imkon yaratgan. Bu tumanning eng yirik sanoat markazi – Texron. Bu shahar va uning atrof larida mamlakat sanoat korxonalarining yarmidan ko‘pi joylashgan. Poy taxtning yo‘ldosh shaxri – Keroj atofida yangi zamonaviy zavodlar (Eron national avtomobil, elektrokabel, kimyo, shina, to‘qimachilik, oziq-ovqat, poyafzal va boshqa zavodlar) qurilib ishga tushirilgan. Texron Elbursning janubi etagida keng tog‘oldi tekisligida joylashgan. Texronda iyulda havo harorati tez-tez +42ºC gacha ko‘tarilib turadi. Qishda sovuq, ba’zan - 14-16ºC ga tushadi. Texron atrofidan Jajirud va Keroj daryolari oqib o‘tadi. Kerojdagi sun’iy suv omboridan Texron suv, Keroj to‘g‘onidagi GESidan esa elektroenergiya oladi. Texron yildan-yilga tez o‘zgarmoqda. Ko‘p qavatli binolar, kottejlar, mehmonxonalar, kinoteatrlar, kasalxonalar paydo bo‘lyapti. Texron mam la katning madaniy markazi. Bu yerda xalaqaro kongress, konferensiya, syezd lar o‘tkaziladi. Uchta universitet va bir nechta institutlar bor. Texron shosse va temir yo‘llarning muhim tuguni. Temir yo‘llari Texronni mamlakatning janubi (Xurremshahar), g‘arbi (Tabriz va Julfa), sharqi (Mashxad) va janubi-sharqi (Karbon), shimoli (Bandar-shox va Gorgon) bilan bog‘laydi. ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Soliyev A., Muhammadaliev. R Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari . – T ., 2005. 2 . Soliyev A ., Ahmedov E ., Muhammadaliyev R . va b . Mintaqaviy iqtisodiyot . O‘quv qo‘llanma. –T.: Universitet, 2003. 3. Dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi,-Bustrad 2001. 4. Sharqiy va Markaziy Osiyo mamlakatlari va xalqlari. 1982 5. Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari va xalqlari. -M.: Fikr, 1982 yil.

  ERON ISLOM RESPUBLIKASI Reja:     Kirish 1.Tabiiy sharoiti va resurslari. 2.Tarix, aholisi va mehnat resurslari 3.Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari, O‘zbekiston va Eron munosabatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

Kirish Tayanch so‘z va iboralar: relyef; cho‘l; yassi tog‘; pasttekislik; delta; voha; allyuviy; koriz; neft; kokslanuvchi ko‘mir; uran; flora; teokratik yakka hokimlik; emigratsiya; imigratsiya; urbanizatsiya; irrigatsiya; ekstensiv xo‘jalik; lalmi; tranzit; neft quvuri. Geografik o‘rni va chegaralari. Eron Islom Respublikasi Osiyoning Janubi- G‘arbida joylashgan mamlakat. Eron bilan shimoli-g‘arbdan chega ralanuvchi Turkiyadan, sharqdagi Afg‘oniston va Pokistondan, g‘arbdagi Iroqdan maydon jihatidan ustun turadi. Agar Yevropa davlatlari bilan taqqoslasa, u holda Angliya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Shvesariyani birga qo‘shib olganda Eron xududiga teng bo‘ladi. Osiyo davlatlaridan faqat Xitoy va Hindiston maydondan kichik. G‘arbdan Iroq (1458 km) va Turkiya bilan (499 km), shimolda Turkmaniston (992 km), Ozarbayjon (611 km) va Armaniston bilan (35 km), Sharqda Afg‘oniston (936 km) va Pokiston (909 km) bilan, janubda Fors ko‘rfazi va Ormuz bo‘g‘ozi suvlari bilan, shimolda Kaspiy dengizi suvlari bilan yuvilib turadi. Chegarasining umumiy uzunligi 5440 km, sohilbo‘yining uzunligi 2440 km (Kaspiy dengizi sohillarining uzunligi 740 km). Eron xududining umumiy maydoni 1.648.000 km ², shu jumladan quruqlik maydoni 1.636.000 km ². Mamlakat poytaxti – Tehron. Eron rivojlanishning kapitalistik yo‘lini tanlagan rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan kelayotgan katta daromadga tayanib mamlakatda ijtimoiy- iqtisodiy islohatlar o‘tkazildi. So‘nggi yillarda Eron xo‘jaligini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishdi, endilikda qoloq mamlakatdan agrar-industrial mamlakatga aylandi. Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda. Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan neftkimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, har biy, metallurgiya sanoatlari rivojlandi. Eron rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam beruvchi mamlakatga aylandi.

1.Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyo dagi Eron tog‘ligining katta qismini egalaydi. Eron tog‘ligining ⅔ qismi Eronda joylashgan. Eronning eng chekka shimoli-g‘arbida Armaniston tog‘ligining janubi-sharqiy qismi o‘tadi. Eron tog‘ligining ichki qismi baland tekkisliklar, tog‘ zanjirlari va tog‘lararo botiqlarning almashinib kelishini o‘zida aks ettiradi. Eron tog‘ligi ning katta qismi 1000-2000 m balandlikka ega. U tog‘ tizmaslari shimolda Elbrus tog‘ tizmasi, sharqda davomi bo‘lgan Turkman-Xurosan tog‘lari, janubda va janubi-g‘arbda Mekron va Zagros tog‘lari bilan o‘ralgan. Ichki Eronning shimoliy qismini yer yuzida eng hayotsiz cho‘llardan biri Dashti- Kebir egallagan. U deyarli Tehron darvozasidan boshlanib g‘arbdan sharqqa 400 km ga cho‘zilib, kengligi 250 km ga yetadi. U bir qator sho‘rxok cho‘kmalaridan tashkil topgan. Ularning balandligi 600-800 m. Eron sharqida qAQSHatqich va quruq cho‘l Dashti-Lut cho‘zilgan. Uning g‘arbiy qismi glinali va toshloqlardan, sharqiy qismi balandligi 200 m ga yetuvchi barxan qum cho‘lidan iborat. Qum bo‘ronlari vaqtida harakatlanuvchi qumlar karvonlarni o‘tishini qiyinlashtiradi, quduqlarni to‘ldiradi. Uning uzunligi 550 km, eni 200 km ga yetadi. Bu yerda tagi yassi bo‘lgan balandligi 200-250 m ni tashkil qilgan oqmas cho‘kmalar almashinib turadi. Barxan va qum qatorlari, taqir va sho‘rxok yerlar ustun turadi. Siyrak vohalar kuzatiladi. Ichki Eron yassi tog‘ligi Sharqiy Eron va O‘rta Eron tog‘ tizmalari bilan kesishadi, alohida cho‘qqilari 3000-4000 m va undan baland (Xezor 4419 m, Kuxe-Lolazor 4374 m). O‘rta Eron tog‘ligida vulqan jinslar keng tarqalgan. Eron tog‘ligini shimoldan janubga tomon ikkita katta tog‘lar o‘rab turadi. Kaspiy dengizining janubiy sohiligacha yetuvchi shimoldagi tog‘ tarkibiga Demovand (5604 m) cho‘qqisi bilan baland tog‘ tizmasi Elbrus ham kiradi. Elbrus sharqida Turkman-Xuroson tog‘ligi o‘tadi. U ikkita yo‘na lishdan tashkil topgan: shimolda Kopetdog‘, janubda Nishopur tog‘i. Bu ikki yo‘nalish orasida Gorgon – Mashxad vodiysi va botig‘i joylashgan. Tog‘larning balandligi kam hollarda 3000 m dan oshadi, 1500-2000 m balandlikkacha yetadi. Nishopur tog‘ining baland cho‘qqisi - Miraba tog‘i (3322 m), Kopetdogniki esa - Xezor– Masjid tog‘i (3117 m). Shimoliy-g‘arbdan janubi-sharqqa Eronning garbiy chegarasi bp`ylab Zagros tog‘lari cho‘zilgan. Janubi-g‘arbda Eron tog‘liklari bilan tutashgan. Uzunligi 1600 km, kengligi 200-300 km. Maksimal balandligi 4548 m (Zerdkux cho‘qqisi). Tog‘

cho‘llari, shimoli-g‘arbda buta va siyrak o‘rmonlar bilan qoplangan. Zagros tog‘ning relyefi kuchli erroziyaga uchragan. Ochiq g‘orlar uchraydi. Shimoli- g‘arbiy va janubi-sharqiy qismi ko‘p yo‘llar bilan kesishgan, Zagrosning markaziy qismi eng baland, yovvoyi holda, chiqish qiyin, o‘tish yo‘llaridan mahrum. Mekron tog‘i - Erondan boshlanib, Pokiston xududida davom etadi. Tog‘larning o‘rtacha balandligi 2000 m atrofida. Zagros kabi Mekron uchun ham kuchli yemirilish xos. Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasi Eron Ozorbayjoni deb nomlanuvchi Arman tog‘ligi bilan band. Sharqda bu Elbrus tog‘ligi bilan, g‘arbda Qurdiston tizmasi bilan chegaralangan. Bu chekka tog‘lar oralig‘i Qoradag tizmasi, Mishudag, Bozkush, katta vulqonli massiv Sebelandag, Saxend Janubiy Ozorbayjon keng yassitog‘ligi, shuningdek tog‘lar oralig‘ida botiqlar va yirik cho‘kma Rezoye (Urmiya) ko‘li bilan band. Eronda pasttekisliklar kam, ular mamlakat maydonini 1/5 qismini egallaydi. Mamlakatning eng cheka shimoli-g‘arbiga balandligi 60-300 m ga yetuvchi pasttekislik Eron Mugoni kiradi. U Kura-Araks pasttekis ligining bir qismi hisoblanadi. Janubiy Kapiy pasttekisligi Elbrusning shimoliy etagida joylashgan. Bu pasttekislikning kengligi 2-6 km dan 30-40 km gacha. Pasttekislik dunyo okeani sathidan pastda joylashgan. Kaspiy dengizining janubiy sohili kam parchalangan, bu esa kemalar to‘xtashi uchun noqulay. Janubiy-Kaspiy pasttekisligidan sharqda yassi Gorgon pasttekiligi joylashgan. Unda taqirlar, qumli sho‘rhok yerlar uchraydi. Mamlakat janubida Fors va Ummon ko‘rfazi sohili bo‘yida kengligi 10-15 km ga yetuvchi tekislik Garimsir cho‘zilgan. Uning pastki qismlari botqoqliklar bilan band. Eronda eng katta pasttekislik janubi-g‘arbda joylagan. Bu mashhur Mesopotamiya pasttekisligining bir qismi bo‘lgan Xuziston tekkisligidir. Uning yuzasi tekkis, bir xilda dengiz sathidan 100 m balandlkda joy lashgan. Pasttekislik asta-sekin janubi- sharqqa Fors ko‘rfazi sohili tomon pasayadi. Xuzistonning janubiy qismi kuchli botqoqlashgan. Sulaymon tog‘lari Eron tog‘liklarining sharqiy chekkasida joylashgan. Uzunligi 600 km. Bir necha qator parallel submeridianal tog‘ tizmalaridan iborat. Eng baland cho‘qqisi 3441 m. Umuman olganda shimoli-g‘arbidan janubi-sharqqa Eronning faol seysmik belbog‘ kesib o‘tadi. Bu yerda zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi. Foydali qazilmalari. Eron foydali qazilmalarga boy. Qidirib topilgan neft zahiralari 8,9 mld.t ni tashkil etadi (kapitalistik dunyoning 12-13% nefti va Yaqin va O‘rta Sharqning 20% nefti). Yirik neft konlari mamlakatning janubi-g‘arbiy qismida to‘plgan: Neftsefid, Xeftgel, Agajari, Masjid–Sulaymon va boshqalar. Mamlakat

markazidagi neft koni Qumli, shimoldagi neft konlari Eron Ozarbayjonida joylashgan. Shuningdek, Eronda katta tabiiy gaz zahiralari bor (dunyo zaxira sining 15%). Yirik gaz koni Pazenan. Eronda boshqa energiya resurs laridan ko‘mir, umumiy zahirasi 5,5 mld t. Sanoat ahomiyatiga ega bo‘lgan konlar mamlakat shimolida Shemshek, Abek, Zirab va boshqalar. Bu konlarning ko‘miri yuqori quvvatligi bilan farq qiladi (7000-8000 kal/kg). Shunigdek, ko‘mir Eron Ozarbayjonida Hurosonda mamlakat g‘arbida Xamadon rayonida, markazda Kashan va Isfaxon yaqinida janubda Karmona rayonida bor. Eron metalurgiyasini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan temir ruda konlari Kermon rayonida – Zerandda bor. Eronda umumiy temir ruda zahirasi 5 mld.t. Eron foydali qazilmalar orasida temir rudasi, xrom, mis, magniy, nikel, kobolt, rux, marganes, volfram, molibden, qo‘rg‘oshin, qalay, simob, kumush, oltin, platina, qazilmalari bor. Karmonada, Xuroson, Isfaxon, shuningdek Eron Ozorbayjonida, Elbrus tog‘ tizmasida uran va boshqa radiaktiv metallar topilgan. Eronda nometall qazilmalardan oltingugurt(Dashti-Kabir, Qurdiston), osh tuzi, kaliy tuzi, biryuza koni qurilish va bezatish materiallari (granit, marmar, glina, gips, ohaktosh) zahiralari bor. Iqlimi va ichki suvlari. Eronning katta qismida iqlim subtropik, faqat eng cheka janubida Fors va Ummon ko‘rfazlari sohillarida tropikdir. Mamlakat hududida shimoli-g‘arb va sharqiy yo‘nalishdagi shamollar, Eron Ozorbayjonida esa g‘arbiy shamollar xukumronlik qiladi. Qishda Eronga mo’tadil va tropik havo massalarining bir-biri bilan almashinib kelishi xosdir. U havoning issib ketishi va sovib ketishi bilan bog‘liqdir. Yanvarning o‘rtacha harorati -2+1ºC va janubda +15ºC. Biroq Arktika havosining kirib kelishi (har yili sodir bo‘lmaydi) sovuq -25ºCgacha bo‘lishiga olib keladi. Bu xukumronlik asosan tog‘larda kuchli shamollar, qorbo‘ronlari va izg‘irinlar bilan kuzatiladi. Qor ko‘chkilari tog‘ davonlarini to‘sib qo‘yadi. Transport harakatini to‘xtatib qo‘yadi. Kuchli sovuq va izg‘irin shimoliy va markaziy Eronda kuzatiladi. Qishda tropik havo massalarining kirib kelishi natijasida keskin issib ketishi ham halokatlarga olib keladi. Bu havo massasi sel va suv toshqinlarini olib keladi. Toshqin vaqtida sohil bo‘yidagi qishloqlar va kichik shaharlar suv ostida qoladi. .

O'xshashlar

Islom dini
ISLOM QADRIYATLARI
ISLOM DINI
Islom dini 2
Qadimgi Kavkazorti va Eron sivilizatsiyalari.