logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Islom dini 2

Islom dini 2

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.1103515625 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1.          Islom  dinining  paydo  bo’lishi  va  ta’limoti. 2.           Islom  dinidagi  yo’nalishlar,  oqimlar  va  mazhablar. 3.           Qur’onning  tarkibi  va  jamlanishi. 4.           Qur’on  va  hadis-Islomning  asosiy  manbalari.  Mashhur  muhaddislar. Islom dinining paydo bo’lishi. Islom dini  jahon  dinlari  ichida  eng  yosh  dindir,  e’tiqod  qiluvchilar  soni jihatidan  esa  xristianlikdan  keyin  ikkinchi  o’rinda  turadi.  Yil  sayin  bu  dinga e’tiqod  qiluvchilar  soni  ortib  bormoqda. Islom  dini  VII  asrda  Arabiston  yarim  orolida  (hozirgi  Saudiya  Arabistoni) paydo  bo’ldi.  Bu  orol  arab  tilida  “Jazirat  al-Arab”,  ya’ni  arablarning  yarim   oroli degan  ma’noni  anglatadi.  Turkiy  xalqlar  va  eronliklar  “Arabiston”  deb  ataydilar. “Islom”  so’zi  quyidagi  ma’nolarni  anglatadi: 1.       Itoat  va  bo’ysunish. 2.       Ixlos  va  turli  ofatlardan  salomat  bo’lish. 3.       Sulh  va  omonlik. Islom-Alloh  yagona  degan  e’tiqod  bilan  unga  bo’ysunmoqlik,  itoat  etmoqlik va  butun  qalb  bilan  unga  ixlos  qilmoqlik  va  Alloh  buyurgan  diniy  e’tiqodga  iymon keltirmoqlik  demakdir. Allohga  itoat  qilgan  va  Alloh  yuborgan  payg’ambarlarga ergashgan  kishi  musulmon  (muslim-sadoqatli)  deyiladi.  Islomning  paydo  bo’lishi VI  asr  oxiri-VII  asr  boshlarida  Arabiston  yarim  orolida  yuz  bergan  ijtimoiy- iqtisodiy  ahvol  bilan  bevosita  bog’liqdir.  Xo’sh,  bu  ijtimoiy-iqtisodiy  ahvol nimalarda  o’z  ifodasini  topgan  edi?Avvalo,  arablarning  katta-kichik  qabila  va urug’larga  bo’linib  ketganligida.  Bunday  bo’linish-ular  o’rtasidagi  doimiy  o’zaro urushlarning  asosiy  omiliga  aylangan  edi.  Bu  urushlar  faqatgina  vayronalik keltirmoqda  edi,  xolos. Ikkinchidan,  qo’shni  davlatlar  - Vizantiya  imperiyasi,  Sosoniy  Eroni  va Habashiston  Arabiston  yarim  orolida  siyosiy  birlikning  yo’qligidan  foydalanib, doimiy  ravishda  bu  o’lkaga  hujum  qilardilar,  arablarni  asoratga  solardilar.  Shunday qilib,  VII  asrda  arablar  yagona  davlat  barpo  etishini  davr  ham  taqozo  etmoqda  edi. Siyosiy  jihatdan  birlashish,  ya’ni  yagona  Arab  davlatini  vujudga  keltirish-xalqning kuchini  tashqi  bosqinchilarga  qarshi  kurash  uchun  birlashtirish  hamda  o’zaro  ichki urushlarga barham  berish  vazifasini  hal  etish  lozim  edi.  Bunday  siyosiy  birlashuv  u davrda  faqatgina  yakka  xudolik  dini  orqaligina,  yagona  xudo  shiori  istidagina amalga  oshirilishi  mumkin  edi,  xolos.  VI  asrda  Arabistonda  ko’p  xudolik  dinlari mavjud  edi.   Ayni  paytda,  shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  ko’p  xudolik  vujudga  kelayotgan  va asta-sekin  o’ziga  taraqqiyot  yo’lini  ochib  borayotgan  yangi  tuzum-feodal jamiyatning  ijtimoiy  va  siyosiy  talablariga  ham  muvofiq  kelmas  edi.   Yuqorida  sanab  o’tilgan  omillar  Islom  vujudga  kelishining  obektiv  shart- sharoitlarini  tashkil  etadi. Islomning  paydo  bo’lishiga  muayyan  g’oyaviy  muhit-birinchidan,  arablar  milliy ongining  uyg’onganligi,  ikkinchidan,  haniflar  (chinakam  e’tiqod  qiluvchilar, haqiqat  izlovchilar)ning  diniy  harakati  ham  qulay  sharoit  yaratgan  edi.  Haniflar arab  qabilalarini  birlashtirish  jarayonining  g’oyaviy  ifodachisi  ham  edi. Hanifiylikning  markaziy  g’oyasini-yakka  xudoga  ishonish,  qabila  xudolariga  va mahalliy  xudolarga  sig’inishdan  voz  kechish  tashkil  etardi.  Hanifiylar  o’z targ’ibotlarida  arablarni  “og’ir  ahvoldan  qutqaruvchi  xaloskor”ning  yaqinlashib qolganligini  xabar  berar,  ilohiy  qudratning  hukmini  sabrsizlik  bilan  kutib  turish lozimligini  uqtirar  edilar.  Ular  har  narsani  yagona  xudoning  qudrati,  uning marhamati  yoki  g’azabi  bilan  bog’lar  edilar.Ijtimoiy  adolatsizlikdan,  chet  el bosqinchilari,  quldorlarning  asoratidan  bezor  bo’lgan  qullarning,  og’ir  ahvolda yashagan  arab  ommasining  qalbida  “yagona  Allohning  adolati”,  “Xaloskorning kelishi”,  “Dunyoning  oxiri”  haqidagi  targ’ibotlar  muayyan  tuyg’u,  unga  ishonish hislarini  uyg’otgan.  Milodning  VI  asrida  Arabiston  yarim  orolida  hukm  surgan davlatlar  qulagach,  mazkur  karvon  yo’lining  markazida  joylashgan  Makka Arabiston  shaharlarining  eng  yirigi  va  ahamiyatlisi  bo’lib  qolgan.  U  deyarli hamma  tomoni  darali  tog’lar  bilan  o’ralgan  vodiyda  joylashgan.  Shuning  uchun ham  bu  yerda  hech  qachon  shahar  atrofiga  devor  qurish  zaruratu  bo’lmagan.  U yerdagi  Alloh  qudrati  bilan  yaratilgan  deb  hisoblanuvchi  Zamzam  qudug’i,  Ka’ba bora-bora Makkani  arablarning  muqaddas  joyiga  aylantirgan,  uning  shuhratini orttirgan.  Makka da   hech  q a nday  arxeologik  ishlar  olib  borilmagani  uchun  uning yoshini  aniqlashning  iloji  bo’lmagan.  V-VI  asrlarda  Arabiston  yarim  orolidagi davlatlar  (G’assoniylar,  Lahmiylar,  Kinda  va  Himyor)  inqirozga  yuz  tutganligi, so’ngra  umuman  tarix  sahifasidan  yo’qolib  ketganligi  Makkaga  qo’l  kelgan. Arabistonga  qo’shni  buyuk  davlatlar  - Vizantiya  va  Eronning  yarim  orol  janubi  va shimolida  o’z  hukmini  o’rnatgani  ham  Makka  foydasiga  hizmat  qilgan.  Bu  davrda Makkada  quraysh  qabilasi  hukmronlik  qilardi.  Butun  quraysh  urug’larining hurmat-e’tiborini  qozongan  shaxs  Hoshim  edi.  Bu  hurmat-e’tiborga  u oddiy xalqqa,  yo’qsillarga  xayr-ehson  qilish,  qurbonlikka  mollar  so’yib  ularni  boqish hisobiga  erishgan  edi. Islom ta’limoti. Muhammad payg’ambar hayoti va faoliyati. Qur’oni  Karimda  25  gayg’ambarning   nomi  zikr  etilgan.  Diniy  ta;limotga  ko’ra hech  kim  payg’ambarlikka  o’z  bilimi,  o’qib  o’rganishi,  yoki  niyati  bilan  erisha olmaydi.  Paeg’ambarlik-  olloh  o’zi  suygan  bandasiga  in’om  etilaligan  ehsondir Muhammad  ibn  iAbdulloh  570-yilda  Makkaning  quraysh  qabilasiga  mansub Hoshimiylar  xonadonida  tavallud  topdi.  Otasi  Abdulloh  Muhammad  tug’ilmasidan 2  oy  oldin   25  yoshida  vafot  etgan. O’sha  zamoh  odatlariga  ko’ra  Muhammad  Saad  urug’idan  bo’lgan  Halima  ismli ayolga  enagalikka  berilgan.  4 yoshidan  so’ng  Muhammadni  yana  onasi  tarbiyalay boshladi  . 6 yoshida  Muhammadning  onasiham  bafot  etadi.  Oldin  bobosi  Abl  al- Mutallib,  keyinchalik  esa  amakisi  Abu  Tolib  Muhammadni  o’z  tarbiyasiga oladi.25  yoshigacha  tijorat  bilan  shug’ullangan  Muhammad  Xadicha  ismli  boy beva  ayolga  uylanadi.  Ular  6 nffar  farzand  ko’radilar.  Afsuski  farzandlari  asosan yoshlik  chog’larida  vafot  etadi.  Faqatgina  qizlari  Fotima  unib-  ulg’aydi  va otasining  izidan  borib  yuksak  hurmatga  sazovor  bo’ldi. Diniy adabieotlarda  ta’kidlanishicha  610-yilda  Muhammadning  hayotida  keskin burilish  pallasi  yuz  berdi.endi  uning  hayotida  payg’ambarlik  davri  boshlandi.  Yani, ilk  vahiy  kela  boshladi.  Yana  shu  adabiyotlarda  ta’kidlanishicha  Olloh  o’z inoyatini  3 xil  shaklda  bildiradi: 1.           Vahiy  orqali   2.           Parda  orqasidan  gapirish  orqali 3.           Farishtalar  yuborish  orqali Shu  paytdan  boshlab  Muhammad  Ollohning  rasuliga  aylandi.  Bu  faoliyat  23  yil davom  etdi.  23  yildan  iborat  payg’ambarlik  haeotining  bir  qishmi  Makkada,  bir qismi  Madinada  o’tganligi  sababli  Qur’on  sur’alari  ham  Mfkkai-90  ta  va  Madinai- 24  ta   sur’alarga  bo’linadi. Muhammad  payg’ambar  makkaliklarni  butga  sig’inishdan  qaytarish  va  yagona ollohga  sig’inishga  o’rgatish  uchun  3 yil  yashirincha  targ’ibot  bilan  shug’ullandi. Uch  yillik  yashirin  targ’ibot  davomida  islomga  e’tiqod  qiluvchilar  soni  30  taga etdi.  Makka  aholisi  ikkiga  bo’lindi:  Muhammad  tarafdorlari  – musulmonlar  va ularga  qarshi  bo’lgan  mushriqlar.  Muslimlar  va  mushriqlar  o’rtasida  jiddiy  kurash borgan.  Sababi  islomga  o’tish  Ka’badagi  360  ta  butdan  kechishni  anglatar  edi.Buni ko’pchilik  istamasdi.   Muhammad  boshliq  musulmonlar  mushariqlar  tazyiqidan  qochib  3 yil  tog’larda yurishga  majbur  bo’lishgan.  619-yil  Muhammadning  boshiga  katta  tashvish tushgan  oldin  amakisi  Abu  Tolib,  keyin  xotini-Xadicha  vafot  etadi.  622yil  esa Muhammad  boshchiligidagi  Musulmonlar  Makkadan  Madinaga  hijrat  qiladilar. Ko’chib  borganlar  islom  tarixida  muhojirlar  deb  nom  oldilar.  Madinaliklar  islomni qabul  qildilar  va  qisqa  vaqt  ichida  kuchli  Madina-  islom  vlati  tashkil  topdi.630-yili Makka   bo’yso’ndirildi.632-yil   Muhammad   payg’ambar   vafot   etdi. Muhammadning  vafotidan  so’ng  davlatni  uning  o’rinbosarlari-  xalifalar boshqarganlar. Islom dinining  ta’limoti  uning  muqaddas  kitobi  Qur’oni  Karimda  bayon etilgan.  Islom  ta’limotining  asosini  iymon  , iislom  vaehson  tashkil  etadi.iymon  7 aqidaga  asoslanadi.  Bular: 1)     Ollohga;  2)  Farishtalarga;  3)  Muqaddas  kitoblarga;  4)Payg’ambarlarga;  5) Oxiratga;  6)Taqdirga;7)  O’lgandan  keyin  tirilishga  ishonishdir.  Barcha  7 aqida to’laligicha  imoni  mufassal  deb  ataladi. Shuningdek  islomda  “Islom  arkonlari”  degan  tushuncha  ham  mavjud.  U  5 ta asosiy  narsani-  diniy  marosim  talablarini  o’z  ichiga  oladi.  Bular: 1.           Kalimai  shahodat 2.           Namoz  o’qish 3.           Ro’za  tutish 4.           Zakot  berish 5.           Haj  qilish Bu  5 ta  asosiy  farzlardan  tashqari  janoza,  sunnat,  nikoh  va  qurbonlik  qilish  kabi muhim  marosimlar  ham  mavjud. Boshqa  dinlarda  bo’lganidek  islomda  ham  diniy  bayramlar  mavjud.  Bularning asosiylari-Ro’za  hayiti,  qurbon  hayiti  va  Movlud  ( Muhammad  payg’ambar tug’ilgan  kun)dir.   Ramazon  islom  olamida  muqaddas  oylardan  sanaladi.  Zikr  qilinishicha  Hadisi sharifda  bu  haqda  “ Bu  ummatim  oyi  , bunda  yuz  bergan  gunohlar  kechiriladi  ” deyiladi Ramazon  haiti  hijriy  oylarning  uchinchisi  hisoblanmish  shavval  oyining  birinchi kuni  nishonlanadi  . ramazon  oyida  30  kun  ro’za  tutgan  musulmonlar  zimmalariga yuklatilgan  farz  amalini  sog’  salolmat  ado  etib  tugatganliklarimunosabati  bilan xursandchilik   izhor  etish  demakdir. Qurbon haiti  zulhilla  oyining  10-kuni  nishonlanadi.  Bu  kunda  qurbonlik  qilinadi. Qurbonlikollohga  yaqin  bo/lish  uchun  uning  yo’lida  qurbonlik  kunlari  biror  jonliq so’yishdir.  “ Bu  nomning  atalish  sababi   Ibrohim  alayhyssalomning  Ollohning  fmri bilan  o’g’illari  Ismoilni  qurbonlik  qilishga  kirishgan  paytda,  Tangri   bir  qo’chqor yuborib   o’g’li  o’rniga  uni  qurbonlik  qilishga  buyurgan”,-  deyiladi.  Bu  haqda qur’onda  ham  aniq  xabarlar  berilgan.  Shu  bois  hajga  borganlar  , boy-badavlat musulmonlar  zimmasiga  qurbon   hayiti  kunlari   jonliq  so’yib  qurbonlik  qilish  vojib qilingan.                                                                                       Islomning muqaddas manbaalari.   Hadislar. Buyuk muhaddislar   Qur’oni  Karim  Islom  dinining  asosiy  ilohiy,  muqaddas  kitobidir.  Islom  dinida aytilishicha  Qur’on  Allohning  kalomi  (kalomulloh)  bo’lib,  uning  har  bir  kalomi Alloh  tarafidan  so’zma-so’z  nozil  etilgan  va    Jabroil  alayhissalom  orqali payg’ambarga  yetkazilgan.  Alloh  taolo  tarafidan  oxirgi  payg’ambar  Muhammad alayhissalomga  yuborilgan  bu  so’nggi  kitob  to  qiyomat-qoyim  bo’lgunga  qadar, insonlar  orasida  abadiyan  amal  qiladi  deyiladi. Islomda  aytilishicha  Qur’oni  Karim  va  Islom  dini  muayyan  qabila,  xalq, elatlarga  yuborilgan  bo’lmay,  balki  butun  bashariyatga,  yer  yuzidagi  barcha xalqlarga  nozil  etilgan.   Qur’onning  nozil  qilinishi-vahiy  qilib  yuborilishi  muqaddas  ramazon  oyining yigirma  yettinchi  kuni  kechasi  boshlangan.  Shuning  uchun  ham  bu  oy  muqaddas hisoblanib,  ro’za  tutilgan  kunning  yigirma  yettinchi  kechasi  “Laylat  ul-Qadr”, ya’ni  qudrat  kechasi,  ilohiy  qudrat  namoyon  bo’lgan  tabarruk  kecha  deb ulug’lanadi. Qur’ondaa  aytilishicha  Islom  aqidalari,  e’tiqod  talablari,  xuquq  va  axloq me’yorlari,  inson  uchun  foydali  bo’lgan,  har  bir  zamonga  to’g’ri  keladigan  va qiyomatgacha  o’zgarmaydigan  hikmatli  hukmlar  yozilgandir.  Qur’oni  karimning asosiy mavzusi  va  maqsadi  bashariyat  tafakkurida  ko’p  xudolikka  barham  berish, yakka  xudolikka  targ’ib  qilish  va  Islom  dinini  o’rnatishdir.   Qur’on  har  xil  hajmdagi  30  pora  (bo’lak,  qism),  114  suraga  bo’lindi  va  77439 kalima,  325743  harfdan  iborat  6236  oyat  joylashtirilib,  har  bir  suraga  nom  berildi, Qur’onning  oxirgi  oyati  payg’ambar  vafodan  18  kun  avval  nozil  bo’lgan. Qur’onning  birinchi  surasi  - “Fotiha”,  oxirgi  bir  yuz  o’n  to’rtinchisi  - “An-nos” surasidir. Qur’ondagi  suralar  makkiy  va  madiniy  suralarga  bo’linadi.  Jumladan,  90  sura, 4780  oyat  Makkada  610-622  yillarda,  24  sura,  1456  oyat  Madinada  622-632 yillarda  nozil  bo’lgan. Qur’on  Muhammad  payg’ambar  tomonidan  hali  jamlanib  to’plam  holiga keltirilmagan  edi.  Rasullulloh  vafot  etgan  vaqtda  Qur’on  sahobalar,  qori-hofizlar tomonidan  to’liq  yod  olinib,  xurmo  po’stloqlariga,  toshtaxtalarga,  teri  va  boshqa narsalarga  yozib  qo’yilgan  edi.  O’sha  davrlarda  Qur’onni  to’liq  holda  yod  olgan sahoba-hofizlaridan  30  kishi  sanab  o’tilgan.  Rasulullohning  24  nafar  vahiy yozuvchi  kotiblari  bo’lgan.  Ular  navbatma-navbat  kotiblik  qilganlar.  Rasululloh mirzalaridan  eng  mashhuri  Zayd  ibn  Sobit  raziyallohu  anhudir. Ma’lumki,  Muhammad  alayhissalom  o’qish-yozishni  bilmagan:  “Siz,  ilgari  biror kitobni  tilovat  qiluvchi  emas  edingiz  va  o’z  qo’lingiz  bilan  xat  ham  yozgan  emas edingiz.   Aks   holda   buzg’unchilar,   albatta,   shubhaga   tushgan   bo’lur edilar”(29-“Ankabut”  surasi,  48-oyat) O’uronda  aytilishicha  Muhammad  payg’ambar  Qur’on  oyatlarini  farishta  Jabroil alayhissalomdan  eshitib,  yod  olgan  va  sahobalariga  aytib,  o’qitib,  uqtirib  turgan, ular  esa  yodlab  olganlar.  Payg’ambarimiz  har  bir  yangi  oyatni  qaysi  suraga  taaluqli ekanligini  va  o’rnini  kotiblarga  tushuntirib  turganlar.  Qur’on  suralari  shu  tariqa  23 yil  davomida  yod  olingan  va  xatga  bitilgan.  Islomning  asosiy  hujjati  bo’lgan   Qur’on  musulmonlarning  diniy,  ijtimoiy  va siyosiy  hayotida  yagona  qo’llanma,  doimiy  yo’lboshchi  bo’lib  xizmat  qilib  kelgan. Qur’oni  Karim  jumlalariga  biron-bir  o’zgartirish  kiritish,  bironta  harfni,  xatto harflar  belgisi-zer-zabarini  ham  o’zgartirish  mumkin  emas,  qat’iyan  taqiqlangan;    Qur’on  ta’limotining  markaziy  g’oyasi  yakkayu  yagona  Alloh  to’g’risidagi ta’limotdir.  Shuningdek,  unda  iymon,  Allohga  ishonch,  olamning  yaratilishi, farishtalar,  payg’ambarlar,  oxirat-qiyomat,  qayta  tirilish,  qazoi  qadar,  Islom dinining  asoslari  va  boshqa  diniy  ko’rsatmalar  belgilab  berilgan.  Undagi  axloqiy, xuquqiy,  ijtimoiy,  iqtisodiy  meyorlar  Islom  dinining  qonunlari  majmuasi-shariatga asos  qilib  olingan. Qur’oni  Karimning  asosiy  nomlari:           Qur’on.  Mazmuni  “O’qish  kitobi”.  Bu  kalom  faqat  Muhammad  a.s.ga  nozil qilingan  ilohiy  kitobga  qo’llaniladi.           Furqon.  Haq  bilan  nohaqni  ajrim  qilib  beruvchi  degani.  Bu  nom  Qur’onga, gohida  Tavrot  va  Injil  kitoblariga  ham  qo’llanilgan.           Kalomulloh.  Allohning  kalomi  degani.           Mus’haf.  Sahifalangan,  muqovalangan  kitob  degani. “Qur’on”  - arabcha  “qara’a”  (o’qimoq)  felidan  olingan.  Qur’on  suralardan iborat.  Sura  Qur’ondan  bir  bo’lak  bo’lib,  eng  kami  uchta  yoki  undan  ortiq  oyatlarni o’z  ichiga  oladi.  Qur’onda  jami  114  ta  sura  mavjud.  Oyatlar  soni  esa,  Qur’on mantlarini  taqsimlashning  turli  yo’llariga  ko’ra,  6204  ta,  6232  ta,  hatto  6666 tagacha  belgilangan.  Bu  narsa  Qur’on  nus x alarining  bir-biridan  farqli  ekanligini emas,  balki  undagi  oyatlarning  turlicha  taqsimlanganini  bildiradi. Suralar  Qur’onda  o’z  mazmuniy  izchilligiga  yoki  o’qilgan  vaqtiga,  ya’ni xronologik  tartibiga  qarab  emas,  balki  hajmiga  ko’ra-avval  katta  suralar,  undan so’ng  kichik  suralar  tartibi  Muhammad  s.a.v.  ko’rsatmalariga  binoan  joylangan. Suralarning hajmi  ham  har  hil:  eng  katta  hajmga  ega  bo’lgan  2-surada  286  oyat bor,  eng  kichik  suralar  faqat  3 oyatdangina  iborat. Qur’on  matnlarining  to’planishi,  tahrir  qilinishi  va  muqaddas  yozuv  sifatida e’tirof  etilishi  Muhammad  vafotidan  keyin  20-25  yil  davomida,  dastlabki  xalifalar Abu  Bakr,  Umar,  Usmon  davrida  amalga  oshirilgan. Muhammad  suralarni  yoddan  o’qigan,  targ’ibot  vaqtida  musulmonlar  ham  uni yod  olgan.  Boshqa  xalqlardagidek,  arablar  o’rtasida  ham  folklorga  hos  she’rlar, rivoyatlar  faqat  yod  olish  va  og’izdan-og’izga  ko’chirish  yo’li  bilan  avloddan- avlodga  o’tib  saqlangan.  Faqat  ayrim  savodli  kishilargina  ba’zi  suralarni pergament,  yog’och  tahtakach,  kurak  suyaklariga  yozib  olganlar.  Suralarni  to’la yodlab  olgan  musulmonlar  anchagina  bo’lgan. Abu  Bakr  hukmronligi  davrida  barcha  suralarni  to’la  yod  bilgan  7 tagina  odam qolgan  edi.  Muhammad  umrining  oxirlarida  5 yil  davomida  unga  kotiblik  qilgan Zayd  ibn  Sobit  bitta  suraning  oxirinigina  bilmagan,  qolgan  barcha  suralarni  yod bilgan.  Ko’pchilik  musulmonlar  ayrim  sura  yoki  parchalarni  yod  bilganlar,  xolos. Binobarin,  yana  bir  necha  janglardan  so’ng  suralarni  yod  bilgan  odamlar qolmasligi  va  Qur’on  matnini  tiklash  mumkin  bo’lmay  qolish  xavfi  paydo  bo’lgan. Shuni  hisobga  olib,  Abu  Bakr  eng  yaqin  safdoshi  Umar  maslahati  bilan  633 yilda  Qur’on  suralarini  to’plab,  dastxat  qildirishga  qaror  bergan  va  bu  vazifani bajarishni  Zaydga  topshirgan.  Rivoyatlar  bo’yicha,  u  masjidga  o’tqazib qo’yilgan,  sahobalardan  har  biri  o’zi  bilgan  suralarni  o’qigan,  Zayd  yozib  borgan. Har  bir  sura,  parcha  yoki  oyatlar  qismini  avval  bir  kishi  o’qib,so’ngra  ikkinchi kishi  o’qiganda  aynan  mos  kelsa,  o’shandagina  yozib  borilgan.  Bu  to’plam dastavval  Suhuf  (sahifalar)  deb  nom  olgan.  Binobarin,  u alohida  pergament sahifalarga  yozilgan  bo’lishi  kerak.  Lekin  bu  nusha  saqlanib  qolmagan.  U haqidagi  ma’lumotlarni  biz  faqat  ilk  manbalardangina  bilamiz. Qur’onning hozirgi  nusxasidagi  114  ta  sura  bilan  taqqoslab  ko’rilsa,  Suhufda hammasi  109  ta  sura  bo’lganligi  va  1,  34,  41,  45  va  96-suralar  bo’lmaganlligi aniqlanadi.  Shundan  ham  ma’lum  bo’ladiki,  Suhuf  tarkibi  to’la  bo’lmagan. Oradan  17-18  yil  o’tgach,  ilgaridan  o’z  ixtiyorlari  bilan  suralarni  yozib yurgan  va  alohida  to’plam  qilib  olgan  ayrim  kishilar  qo’lidagi  nushalarni xalifalikning  ayrim  shaharlarida  o’qish  va  ibodatxonalarda  ulardan  foydalanish kengayib  borgan  sari  ana  shu  nushalar  orasidagi  tafovut  sezilib  borgan.  Bunday nusxalarni  ayrim  shaxslar  o’z  ixtiyori  bilan  to’plab  yurgan,  shu  sababli  ularda Suhufga  nisbatan  ba’zi  suralar  yo’q,  yoki  aksincha,  Suhufda  yo’q  suralar  bor bo’lgan.  Ilohiy  yozuvda  kelajakda  yuz  berishi  mumkin  bo’lgan  xilma- xilliklarning  oldini  olish  maqsadida  Usmon  barcha  dastxatlarni  to’plab,  taqqoslab chiqish  va  ular  asosida  bo’lajak  Qur’onning  yagona  nushasini  tayyorlashga  amr bergan  va  o’zi  bu  ishga  bosh  bo’lgan. Ma’lumotlar  bo’yicha  Muhammadning  yaqin  sahobalaridan  Ubay  ibn  Ke’b (vafoti  643),  Ibn  Ma’sud  (vafoti  650)  va  boshqalarning  xususiy  to’plamlari bo’lgan.  Bular  Damashq,  Kufa,  Basra,  Homis  shaharlarida  amalda  qo’llanilgan. Usmon  amrini  bajarish  uchun  to’rt  kishilik  guruh  belgilangan.  Unga  Zayd rahbarlik  qilgan,  uning  tarkibiga  Qur’onni  yahshi  bilgan  sahobalardan  az-Zubayr, al-Os,  ibn  Hishomlar  kiritilgan.  Bular  barcha  nus x alar  va  topilgan  suralarni qaytadan  tekshirib,  taqqoslash  asosida  yagona  nus x ani  tayyorlagan.  Ilgarigi shahsiy  nusxalarning  barchasi  yo’qotilgan.  Yangidan  dastxat  qilingan  yagona nusxa  tarixda  “Xalifa  Usmon  mushafi”  deb  nom  olgan.  Lekin  ayrim  nusxalar saqlanib  qolgani  ham  ma’lum.  Masalan,  mashhur  avstraliyalik  arabshunos  olim Adam  Mes  o’zining  “Musulmanskiy  renessans”  kitobida  o’rta  asr  arab  tarixchisi al-Javziyga  asoslanib,  bir  voqeani  keltiradi.  1008  yilda  rasmiy  Musxafdan  farq qiladigan  va  Ibn  Ma’sudning  qo’lyozma  nushasi  degan  nom  ostida  yana  bir  bor Qur’on  dastxati  paydo  bo’lgan,  qozilar  hukmi  bilan  yoqib  yuborilgan.  Usha  kuni yarim  kechada  dastxatning  egasi  paydo  bo’lib,  uni  yoqib  yuborilganini  bilgandan keyin,  bu  ishni  qilganlarni  la’natlagan.  Bunga  javoban  uning  o’zi  ham  o’limga hukm qilingan.  Har  holda  XI  asr  boshida  yuz  bergan  ana  shu  voqeadan  keyin, rasmiy  Mushafdan  farq  qiladigan  Qur’on  nusxasining  topilgani  haqida  biror ma’lumot  uchramaydi. Usmon  buyrug’i  bilan  yozilgan  Mushaf  Madina  shahrida  saqlanadi.  1964 yilda  u yerda  nashr  qilingan  Madina  shahridagi  islom  yodgorliklari  haqidagi kitobda,  bir  necha  asrlar  davomida  Mushaf  Madinadagi  Muhammad  masjidida saqlangani,  keyinchalik  islom  mamlakatlari  tomonidan  masjid  yaqinida  ana  shu Qur’onni  va  Muhammaddan  qolgan  muqaddas  yodgorliklarni  saqlash  uchun maxsus  qurilgan  binoda  saqlanayotgani  qayd  qilingan. Mushaf  qo’lyozmasi  tayyor  bo’lgandan  keyin  tez  orada  Usmon  buyrug’i  bilan undan  2 nusha  (ba’zi  ma’lumotlar  bo’yicha  4 nusxa)  buqa  terisiga  kufiy alifbosida  ko’chirilgan  va  o’qishda  hamda  ibodatda  barcha  yerlarda  Qur’onning yagona  matnidan  foydalanishni  amalga  oshirish  maqsadida,  bu  nusxalar  Kufa, Basra,  Damashq  va  boshqa  shaharlarga  yuborilgan. Hozirgi  kunda  Islom  olamida  4 ta  qadimiy  Mus h af  nusxalarining  borligi ma’lum.  Ulardan  biri  Madinada  saqlanayotgan  asl  nusxasi  bo’lib,  islom manbalarida  u “Imom”  nomi  bilan  tilga  olinadi.  Ikkinchi  nusxa  Ka’bada, uchinchi  nusxa  Qohiradagi  Misr  milliy  kutubxonasida  saqlanmoqda.  To’rtinchisi Toshkentda  O’zbekiston  xalqlari  tarixi  muzeyida  saqlanib,  1989  yil  boshlarida Movarounnahr  musulmonlari  diniy  boshqarmasiga  topshirilgan. Mushaflarning  bu  nusxasining  qanday  qilib  Markaziy  Osiyoga  kelib  qolgani haqida  bir  necha  xil  tarixiy  ma’lumotlar  va  rivoyatlar  saqlangan.  Ular  qisman ilmiy  adabiyotlarda  ham  tilga  olingan.  Mushafning  Samarqanddan  1865  yilada Sankt-Peterburgga  olib  ketilgani,  1920  yilda  musulmonlarga  qaytarib  berilgani, 1923  yilda  Toshkentga  olib  kelingani  yoritib  berilgan. Biz  bu  masalaga  mufassal  to’xtalib  o’tirmaymiz.  Shuni  ilova  qilib  aytish kifoyaki,  bu  mushafning  Markaziy  Osiyoga  olib  kelinishi  bilan  bog’liq  bo’lgan ma’lumotlar  ichida  tarixiy  jihatdan  asoslirog’i  va  ishonchlirog’i  sohibqiron  Amir Temurning Iroqdan  Samarqandga  Qur’onning  qadimiy  bir  nusxasini  jo’natgani haqidagi  ma’lumot  deb  hisoblash  mumkin. Mushaf  keyinchalik  musulmon  olamida  tarqalgan  va  minglab  marotaba  nashr qilinayotgan  Qur’onning  asl  nusxasi  hisoblanadi.  Qur’on  qayerda  nashr qilinmasin,  uning  birinchi  sahifasida  Usmon  mushafi  matniga  muvofiq  ekani yozib  qo’yilgan  bo’ladi. Qur’on  suralarining  to’planishi  va  dastxat  qilinishi  ilk  islom  manbalarida batafsil  bayon  etilgan  va  islomda  eng  keng  tarqalgan  yo’nalishi  sunniylikda e’tirof  etilgan.   Dastlab  islom  jamoasida  faqat  Qur’on  dinshunoslikning,  shu  bilan  birga huquqning  asosi  va  manbai  deb  tan  olingan.  Lekin  arab  istilosi  davrlarida  (632- 751  yillar  atrofida)  bu  manbaaning  o’zi  talabni  qondira  olmagach,  asta-sekin uning  yoniga  boshqa  manba  (sunna)  qo’shilgan. Zabt  etilgan  Osiyo  oldi,  Markaziy  Osiyo  va  Shimoliy  Afrika  mamlakatlarida eski  arab  jamiyatiga  qaraganda  nisbatan  murakkab  iqtisodga,  ijtimoiy munosabatlarga  va  madaniyatga  ega  bo’lgan  jamiyatga  duch  kelganlar.  Arablar zabt  etgan  mamlakatlarda  yer-mulk  munosabatlari,  shahar  hayoti,  mulkiy  qonun- qoidalar  majmui,  hokimiyat  tashkilotlari,  ijtimoiy-maishiy  hayot  arablar mamlakatlaridagiga  qaraganda  ancha  murakkab  edi.  Bu  yerlarda  arablar  bir  qator muammolar  va  talab-ehtiyojlarga  duch  keldilarki,  ularga  Qur’on  to’la  javob  bera olmas  edi.  Bu  davrlarda  hali  arablar  diniy  jamoa  va  davlat,  din  va  siyosat,  diniy qonun  va  davlat  huquqini  aniq  farqlamaganliklari  tufayli  yangi  ijtimoiy munosabatlarga  asoslanadigan  hayotning  hamma  talablariga  javobni  istilochilar din  nufuzi  bilan  asoslashga  harakat  qilganlar.  Shundagina  go’yo  payg’ambar Muhammad  hayotligida  bo’lib  o’tgan  amaliy  ishlar  va  uning  taxminiy  so’zlariga tayana  boshlaganlar.  Ayni  vaqtda  bu  usulni  qo’llashda  taqvodorona soxtakorlikdan  ham  hazar  qilmas  edilar.  Shu  tariqa  pand-nasihatlar  yig’indisi  - Sunna  shakllangan. Arabcha Sunna  (as-sunna,  ko’plikda  sunan)  - yo’l,  yo’nalish,  ko’chma ma’nosi  - “ajdodlardan  qolgan  urf-odatlar”,  ya’ni  “rivoyat”,  “naql”,  “xotira”, “odat”,  “hatti-harakat”  ma’nolarini  beradi. Sunna  islomda  Qur’ondan  keyingi,  uni  to’ldiruvchi  manba,  islom  ilohiyoti  va shariatining  ikkinchi  asosi  sifatida  e’tirof  etilgan.  U  VII  asr  o’rtalaridan  e’tiboran yig’ila  boshlagan.  Unda  arab  xalifaligidagi  sinfiy  munosabat,  ijtimoiy  ziddiyatlar, islom  mafkurasi  doirasidagi  ichki  kurashlar  o’z  ifodasini  topgan.  Islomgacha davrdagi  Arabistonda  bu  nom  bilan  odat  tusini  olgan  axloqiy-huquqiy  yo’l- yo’riqlar  majmuasi-  Shimoliy  Arabistondagi  eski  jamoaning  oddiy  huquqlari atalgan.  Sinfiy  jamiyat  va  islom  vujudga  kelgandan  so’ng  bu  eski  arab  majusiy sunnasi  rad  etilib,  asta-sekin  yangisi,  musulmon  sunnasi  bilan  almashtirila boshlangan.  Eskisidan  yangisiga  o’tgan  qismlar  esa  go’yo  payg’ambar ko’rsatmasi  sifatida  talqin  qiinar  edi.  Keyin,  arab  harbiy  yurishlaridan  so’ng Musulmon  sunnasiga  ko’plab  Rumo,  Vizantiya  va  Eron  hududidan  olingan xristian,  iudaizm,  zardushtiylik  dinlari  elementlari  kirgan,  lekin  yana  ular payg’ambardan  kelayotgan  qoida  va  yo’l-yo’riqlar  sifatida  ifodalangan. Musulmon  sunnalari  ko’plab  hadislardan  tashkil  topgan.  Hadis  so’zining dastlabki  ma’nosi  (arabchada  ko’plikda  “ahadis”  so’zidan)  -“xabar”,  “hikoya”, “bildirish”,  tor  ma’noda  - “parcha”  (sitata).  Rasmiy  ma’noda  hadis-Muhammad so’zlari  va  amaliy  ishlari  haqidagi  rivoyatlardir.  Bu  ma’noda  hadis  faqat Muhammad  so’zlariga  nisbatangina  ishlatiladi. Ba’zi  ulamolar  esa,  hadis  deganda  faqat  Payg’ambarninggina  emas,  balki sahoba  va  tobeinlarning  ham  bergan  xabarlarini  tushunadilar. Ba’zi  hadisshunoslar  faqat  Payg’ambar   so’zlarinigina  hadis   deb, boshqalarnikini  esa  xabar  deb  ataganlar.  Shu  boisdan  ham  Payg’ambar  hadislarini to’plovchilarga  muhaddis,  boshqa  tarix,  qissa  kabilarni  naql  qiluvchilarga  axboriy deyilgan. Q a ndayligidan  qat’i  nazar,  har  q a lay.  Hozir  musulmon  olamida  hadis deyilganda  Payg’ambarning  so’zlari,  fe’l  va  atvorlari  tushuniladi. Hadis - islomda  Qur’ondan  keyingi  muqaddas  manba  hisoblangan.  Bunda Muhammadning  hayoti,  faoliyati  va  ko’rsatmalari,  uning  diniy,  axloqiy  dasturlari ham  o’z  ifodasini  topgan.  Muhammad  biror  gap  aytgan  yoki  ma’lum  ishni  qilib ko’rsatgan  bo’lsa,  yoxud  boshqalarning  qilayotgan  ishini  ko’rib,  uni  man etmagan  bo’lsa  shu  uch  holatning  har  biri  hadis  deb  atalaveradi.  Ma’lumki, hadislarda  islom  ahkomlari,  ya’ni  farz,  vojib,  sunnat,  mustahab,  halol,  harom, makruh,  muboh  kabi  amal  turlaridan  tashqari,  axloq-odobga  doir  dasturlar  talqin etiladi.  Unda  xalq  orasida  keng  tarqalgan  axloq-odobga  doir  maqol,  qimmatli, hikmatli  gaplar  ham  qamrab  olingan. Hadislarni  saqlab,  kelajakka  yetkazuvchilar  birinchi  navbatda  sahobalar- payg’ambarning  qarindoshlari,  do’stlari,  yordamchilari  va  shogirdlari,  uning o’limidan  keyin  asosan  Madinada  yashab  kelganlar  hisoblanganlar. Adabiyotlar: 1.               O’zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi.   Т oshkent,  «O’zbekiston», 2012  yil. 2.               “Vijdon  erkinligi  va  diniy  tashkilotlar  to’g’risida”  gi  O’zbekiston Respublikasi  qonuni  (yangi  tahriri).  T.:  Adolat  1998  yil. 3.               Prezident  I. A.  Karimovning  O’zbekiston  Respublikasi  mustaqilligining  23 yilligiga  bag’ishlangan  tantanali  marosimdagi  tabrik  so’zi.   Xalq  so’zi  gazetasi 2014  yil  1 sentyabr  soni. 4.               Karimov  I.  A.  O’zbekiston  xalqiga  tinchlik  va  omonlik  kerak.   T.: O’zbekiston  2013yil.Karimov  I.  A.  O’zbekiston  mustaqillikka  erishish ostonasida.  T.:  O’zbekiston.  2011yil.  Karimov  I.  A  “Inson  huquqlari  va erkinliklari  eng  oily   qadriyat”             Т oshkent   “O`zbekiston  ” nashriyoti  2007 yil.Karimov   I.   A.    Yuksak  ma’naviyat  – engilmas  kuch.  T.:   “ Ma’naviyat ” , 200 8  y . 5.               At-Termiziy.  Shamoili  Muhammadiya.  Sayid  Mahmud  Taroziy-Alixon  to’ra tarjimasi.  T.:  “Mehnat”  nashr,  1991. 6.              Ибрагимов  Н.  И.  Святых  в исламе  по  арабским  источникам   XII - XIV   вв; Ислам  в истории  народов  Востока.   М.,  1991  год. 7.               At-Termiziy.  Sahih  at-Termiziy.  A.Abdullo  tarjimasi.  T.:  G’.G’ulom nomidagi  “Adabiyot  va  san’at”  nashriyoti,  1993. 8.               Ismoil  Mahdum.  Toshkentdagi  “Mushafi  Usmoniy”  tarixi.  T.:  1996. 9.               Imom  al-Buxoriy.  Al-Jomi  as-Sahih:  IV  jild.  T.:  Qomuslar  bosh  tahririyati, 1991-1993. 10.       Imom  al-Buxoriy.  Al-Adab  al-Mufrad.  T.:  O’zbekiston,  1990. 11.       Uvatov  U.  Muslim  ibn  al-Hajjoj.  T.:  A.Qodiriy  nashriyoti,  1998. 12.       Uvatov  U.  Muhaddislar  Imomi.  T.:  “Ma’naviyat”,  1998. 13.       Ислам.  Эн ц иклопедический  словарь.  М.:1991. 14.       Хрестоматия  по  Исламу.   М.:1994. 15.       Islom  ma’rifati.  Toshkent,  «Islom  universiteti»,  2005  yil. 16.       Islom  ensiklopediyasi.  Toshkent,  “O’zbekiston  Milliy  Ensiklopediyasi”  2004 yil.   17.       Qur’oni  Karim.  (A.  Mansur  tarjimasi).  Toshkent,  1992  yil. 18.       Juzjoniy  A.Sh.  Islom  huquqshunosligi.  Toshkent,  «Islom  universiteti»,  2002 yil. 19.       Jo’rayev  U.,  Saidjonov  I. Dunyo  dinlari  tarixi.   Т oshkent,  1998  yil.

Reja: 1.          Islom  dinining  paydo  bo’lishi  va  ta’limoti. 2.           Islom  dinidagi  yo’nalishlar,  oqimlar  va  mazhablar. 3.           Qur’onning  tarkibi  va  jamlanishi. 4.           Qur’on  va  hadis-Islomning  asosiy  manbalari.  Mashhur  muhaddislar.

Islom dinining paydo bo’lishi. Islom dini  jahon  dinlari  ichida  eng  yosh  dindir,  e’tiqod  qiluvchilar  soni jihatidan  esa  xristianlikdan  keyin  ikkinchi  o’rinda  turadi.  Yil  sayin  bu  dinga e’tiqod  qiluvchilar  soni  ortib  bormoqda. Islom  dini  VII  asrda  Arabiston  yarim  orolida  (hozirgi  Saudiya  Arabistoni) paydo  bo’ldi.  Bu  orol  arab  tilida  “Jazirat  al-Arab”,  ya’ni  arablarning  yarim   oroli degan  ma’noni  anglatadi.  Turkiy  xalqlar  va  eronliklar  “Arabiston”  deb  ataydilar. “Islom”  so’zi  quyidagi  ma’nolarni  anglatadi: 1.       Itoat  va  bo’ysunish. 2.       Ixlos  va  turli  ofatlardan  salomat  bo’lish. 3.       Sulh  va  omonlik. Islom-Alloh  yagona  degan  e’tiqod  bilan  unga  bo’ysunmoqlik,  itoat  etmoqlik va  butun  qalb  bilan  unga  ixlos  qilmoqlik  va  Alloh  buyurgan  diniy  e’tiqodga  iymon keltirmoqlik  demakdir. Allohga  itoat  qilgan  va  Alloh  yuborgan  payg’ambarlarga ergashgan  kishi  musulmon  (muslim-sadoqatli)  deyiladi.  Islomning  paydo  bo’lishi VI  asr  oxiri-VII  asr  boshlarida  Arabiston  yarim  orolida  yuz  bergan  ijtimoiy- iqtisodiy  ahvol  bilan  bevosita  bog’liqdir.  Xo’sh,  bu  ijtimoiy-iqtisodiy  ahvol nimalarda  o’z  ifodasini  topgan  edi?Avvalo,  arablarning  katta-kichik  qabila  va urug’larga  bo’linib  ketganligida.  Bunday  bo’linish-ular  o’rtasidagi  doimiy  o’zaro urushlarning  asosiy  omiliga  aylangan  edi.  Bu  urushlar  faqatgina  vayronalik keltirmoqda  edi,  xolos. Ikkinchidan,  qo’shni  davlatlar  - Vizantiya  imperiyasi,  Sosoniy  Eroni  va Habashiston  Arabiston  yarim  orolida  siyosiy  birlikning  yo’qligidan  foydalanib, doimiy  ravishda  bu  o’lkaga  hujum  qilardilar,  arablarni  asoratga  solardilar.  Shunday qilib,  VII  asrda  arablar  yagona  davlat  barpo  etishini  davr  ham  taqozo  etmoqda  edi. Siyosiy  jihatdan  birlashish,  ya’ni  yagona  Arab  davlatini  vujudga  keltirish-xalqning kuchini  tashqi  bosqinchilarga  qarshi  kurash  uchun  birlashtirish  hamda  o’zaro  ichki

urushlarga barham  berish  vazifasini  hal  etish  lozim  edi.  Bunday  siyosiy  birlashuv  u davrda  faqatgina  yakka  xudolik  dini  orqaligina,  yagona  xudo  shiori  istidagina amalga  oshirilishi  mumkin  edi,  xolos.  VI  asrda  Arabistonda  ko’p  xudolik  dinlari mavjud  edi.   Ayni  paytda,  shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  ko’p  xudolik  vujudga  kelayotgan  va asta-sekin  o’ziga  taraqqiyot  yo’lini  ochib  borayotgan  yangi  tuzum-feodal jamiyatning  ijtimoiy  va  siyosiy  talablariga  ham  muvofiq  kelmas  edi.   Yuqorida  sanab  o’tilgan  omillar  Islom  vujudga  kelishining  obektiv  shart- sharoitlarini  tashkil  etadi. Islomning  paydo  bo’lishiga  muayyan  g’oyaviy  muhit-birinchidan,  arablar  milliy ongining  uyg’onganligi,  ikkinchidan,  haniflar  (chinakam  e’tiqod  qiluvchilar, haqiqat  izlovchilar)ning  diniy  harakati  ham  qulay  sharoit  yaratgan  edi.  Haniflar arab  qabilalarini  birlashtirish  jarayonining  g’oyaviy  ifodachisi  ham  edi. Hanifiylikning  markaziy  g’oyasini-yakka  xudoga  ishonish,  qabila  xudolariga  va mahalliy  xudolarga  sig’inishdan  voz  kechish  tashkil  etardi.  Hanifiylar  o’z targ’ibotlarida  arablarni  “og’ir  ahvoldan  qutqaruvchi  xaloskor”ning  yaqinlashib qolganligini  xabar  berar,  ilohiy  qudratning  hukmini  sabrsizlik  bilan  kutib  turish lozimligini  uqtirar  edilar.  Ular  har  narsani  yagona  xudoning  qudrati,  uning marhamati  yoki  g’azabi  bilan  bog’lar  edilar.Ijtimoiy  adolatsizlikdan,  chet  el bosqinchilari,  quldorlarning  asoratidan  bezor  bo’lgan  qullarning,  og’ir  ahvolda yashagan  arab  ommasining  qalbida  “yagona  Allohning  adolati”,  “Xaloskorning kelishi”,  “Dunyoning  oxiri”  haqidagi  targ’ibotlar  muayyan  tuyg’u,  unga  ishonish hislarini  uyg’otgan.  Milodning  VI  asrida  Arabiston  yarim  orolida  hukm  surgan davlatlar  qulagach,  mazkur  karvon  yo’lining  markazida  joylashgan  Makka Arabiston  shaharlarining  eng  yirigi  va  ahamiyatlisi  bo’lib  qolgan.  U  deyarli hamma  tomoni  darali  tog’lar  bilan  o’ralgan  vodiyda  joylashgan.  Shuning  uchun ham  bu  yerda  hech  qachon  shahar  atrofiga  devor  qurish  zaruratu  bo’lmagan.  U yerdagi  Alloh  qudrati  bilan  yaratilgan  deb  hisoblanuvchi  Zamzam  qudug’i,  Ka’ba

bora-bora Makkani  arablarning  muqaddas  joyiga  aylantirgan,  uning  shuhratini orttirgan.  Makka da   hech  q a nday  arxeologik  ishlar  olib  borilmagani  uchun  uning yoshini  aniqlashning  iloji  bo’lmagan.  V-VI  asrlarda  Arabiston  yarim  orolidagi davlatlar  (G’assoniylar,  Lahmiylar,  Kinda  va  Himyor)  inqirozga  yuz  tutganligi, so’ngra  umuman  tarix  sahifasidan  yo’qolib  ketganligi  Makkaga  qo’l  kelgan. Arabistonga  qo’shni  buyuk  davlatlar  - Vizantiya  va  Eronning  yarim  orol  janubi  va shimolida  o’z  hukmini  o’rnatgani  ham  Makka  foydasiga  hizmat  qilgan.  Bu  davrda Makkada  quraysh  qabilasi  hukmronlik  qilardi.  Butun  quraysh  urug’larining hurmat-e’tiborini  qozongan  shaxs  Hoshim  edi.  Bu  hurmat-e’tiborga  u oddiy xalqqa,  yo’qsillarga  xayr-ehson  qilish,  qurbonlikka  mollar  so’yib  ularni  boqish hisobiga  erishgan  edi. Islom ta’limoti. Muhammad payg’ambar hayoti va faoliyati. Qur’oni  Karimda  25  gayg’ambarning   nomi  zikr  etilgan.  Diniy  ta;limotga  ko’ra hech  kim  payg’ambarlikka  o’z  bilimi,  o’qib  o’rganishi,  yoki  niyati  bilan  erisha olmaydi.  Paeg’ambarlik-  olloh  o’zi  suygan  bandasiga  in’om  etilaligan  ehsondir Muhammad  ibn  iAbdulloh  570-yilda  Makkaning  quraysh  qabilasiga  mansub Hoshimiylar  xonadonida  tavallud  topdi.  Otasi  Abdulloh  Muhammad  tug’ilmasidan 2  oy  oldin   25  yoshida  vafot  etgan. O’sha  zamoh  odatlariga  ko’ra  Muhammad  Saad  urug’idan  bo’lgan  Halima  ismli ayolga  enagalikka  berilgan.  4 yoshidan  so’ng  Muhammadni  yana  onasi  tarbiyalay boshladi  . 6 yoshida  Muhammadning  onasiham  bafot  etadi.  Oldin  bobosi  Abl  al- Mutallib,  keyinchalik  esa  amakisi  Abu  Tolib  Muhammadni  o’z  tarbiyasiga oladi.25  yoshigacha  tijorat  bilan  shug’ullangan  Muhammad  Xadicha  ismli  boy beva  ayolga  uylanadi.  Ular  6 nffar  farzand  ko’radilar.  Afsuski  farzandlari  asosan yoshlik  chog’larida  vafot  etadi.  Faqatgina  qizlari  Fotima  unib-  ulg’aydi  va otasining  izidan  borib  yuksak  hurmatga  sazovor  bo’ldi.

Diniy adabieotlarda  ta’kidlanishicha  610-yilda  Muhammadning  hayotida  keskin burilish  pallasi  yuz  berdi.endi  uning  hayotida  payg’ambarlik  davri  boshlandi.  Yani, ilk  vahiy  kela  boshladi.  Yana  shu  adabiyotlarda  ta’kidlanishicha  Olloh  o’z inoyatini  3 xil  shaklda  bildiradi: 1.           Vahiy  orqali   2.           Parda  orqasidan  gapirish  orqali 3.           Farishtalar  yuborish  orqali Shu  paytdan  boshlab  Muhammad  Ollohning  rasuliga  aylandi.  Bu  faoliyat  23  yil davom  etdi.  23  yildan  iborat  payg’ambarlik  haeotining  bir  qishmi  Makkada,  bir qismi  Madinada  o’tganligi  sababli  Qur’on  sur’alari  ham  Mfkkai-90  ta  va  Madinai- 24  ta   sur’alarga  bo’linadi. Muhammad  payg’ambar  makkaliklarni  butga  sig’inishdan  qaytarish  va  yagona ollohga  sig’inishga  o’rgatish  uchun  3 yil  yashirincha  targ’ibot  bilan  shug’ullandi. Uch  yillik  yashirin  targ’ibot  davomida  islomga  e’tiqod  qiluvchilar  soni  30  taga etdi.  Makka  aholisi  ikkiga  bo’lindi:  Muhammad  tarafdorlari  – musulmonlar  va ularga  qarshi  bo’lgan  mushriqlar.  Muslimlar  va  mushriqlar  o’rtasida  jiddiy  kurash borgan.  Sababi  islomga  o’tish  Ka’badagi  360  ta  butdan  kechishni  anglatar  edi.Buni ko’pchilik  istamasdi.   Muhammad  boshliq  musulmonlar  mushariqlar  tazyiqidan  qochib  3 yil  tog’larda yurishga  majbur  bo’lishgan.  619-yil  Muhammadning  boshiga  katta  tashvish tushgan  oldin  amakisi  Abu  Tolib,  keyin  xotini-Xadicha  vafot  etadi.  622yil  esa Muhammad  boshchiligidagi  Musulmonlar  Makkadan  Madinaga  hijrat  qiladilar. Ko’chib  borganlar  islom  tarixida  muhojirlar  deb  nom  oldilar.  Madinaliklar  islomni qabul  qildilar  va  qisqa  vaqt  ichida  kuchli  Madina-  islom  vlati  tashkil  topdi.630-yili Makka   bo’yso’ndirildi.632-yil   Muhammad   payg’ambar   vafot   etdi. Muhammadning  vafotidan  so’ng  davlatni  uning  o’rinbosarlari-  xalifalar boshqarganlar.

O'xshashlar

ISLOM DINI
Islom dini
Islom dini, ta’limoti va falsafasi.
ISLOM DINI TARIXI VA FALSAFASI
Buddizm dini