logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Estetika haqida

Estetika haqida

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.62890625 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1. Estetikaning falsafiy mohiyati. 2. Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. 3. Estetikaning amaliy ahamiyati. Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan bin. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni o‘z ichiga oladi. Biroq u o‘zining hozi^gi nomini XVIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo‘lmish go‘zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag‘ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o‘z aksini topgan edi. “Estetika” atamasini birinchi bo6lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten / 1714—1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug‘ olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnis (Leibniz / 1646—1716) ta ’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Leybnis inson ma’naviy olamini uch sohaga — aql-idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyg‘uga bo‘ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o‘rganish lozimligini ta ’kidlaydi. Baumgartengacha aql-idrokni o‘rganadigan fan — mantiq, iroda-ixtiyorni o ‘rganuvchi fan esa — axloqshunoslik (etika)ning falsafada ko‘pdan buyon o‘z o‘rni bor edi. Biroq his-tuyg‘uni o ‘rganadigan fan falsafiy maqomda o‘z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati shundaki, u “his qilish”, “sezish” , “his etiladigan” singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos — “oyestetikos” so‘zidan “estetika” (olmoncha “estetik” — “eshtetik”) iborasini olib, ana shu bo‘shliqni to ‘ldirdi. Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, kop o‘tmay, u goh “go‘zallik falsafasi” , goh “san’at falsafasi” s ifa tid a ta lq in etila b o sh lan d i. E ste tik a fan in in g eng buyuk nazariyotchilaridan biri Georg Vilgelm Fridrix Xegel (Hegel / 1770— 1831) esa o‘z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: “Estetika” degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo4llashga urinishlar bo'ldi. So‘zning o 'z -o ‘zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz “estetika” nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu — “san’at falsafasi” yoki yana ham aniqroq qilib aytganda — “badiiy ijod falsafasi”. Xegelning “estetika” atamasidan ko‘ngli tolmaganligiga jiddiy sabablar bor. Bulardan biri — yuqorida uning o‘zi aytib o‘tgan fikrlari bo‘lsa, ikkinchisi ~ mazkur so‘zning barcha his-tuyg‘ularga taalluqliligi. Vaholanki, bu fan faqat nafosatli his-tuyg‘ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga ko‘ra, “estetika” atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois “estetika” atamasi ham ilmiy muomalaga kiritilgan. Zero, mazkur atamaga asos bo‘lgan “nafis”, “nafislik”, “nafosat” so‘zlari o ‘z qamrovi bilan fan talablariga to‘la javob bera oladi. “Nafis” so‘zi “0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati”da — go4zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy jihatdan juda yuksak ma’nolarda izohlanadi. Shu sababli Xegelning izidan borib, “estetika” atamasini saqlab qolgan holda endilikda “estetika” iborasidan foydalanish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Endi “Estetika” fanining mohiyatini anglatadigan “san’at falsafasi” va “go‘zallik falsafasi” iboralariga to‘xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o ‘tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot obyekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrofmuhitni go4zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shug‘ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning o‘zi bilangina chegaralab qo‘yishga haqqimiz yo‘q. Zero, bugungi kunda inson o ‘zini o‘rab turgan barcha narsa-hodisalarning go‘zal bo‘lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan sayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog'lar — hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. - Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, “Go^allik falsafasi” degan ibora bu fan mohiyatiga ko‘proq mos keladi. Negaki, u faqat san’atdagi go‘zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go'zallikni ham o ‘rganadi. Shuningdek, go4zallikdan boshqa ulug^orlik, fojiaviylik, kulgililik, mo‘jizaviylik, hayolilik, uyg^nlik, noziklik singari ko‘pdan ko'p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o ‘rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go‘zallik bir tomondan unsur (element) sifatida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning o‘zi go'zallikka nisbatan unsur vazifasini o‘taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bo‘lishini biz nafosat deb ataymiz. Go‘zallik, ko‘rganimizdek, nafosatning bosh, yetakchi xususiyati hisoblanadi. Shu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero, go ￡ zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatga ega bo‘lolmaydi. Masalan, ulug‘vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqyosga, miqdorga asoslanadi: Buxorodagi “Arslonxon” minorasi yoxud “Minorai Kalon” ulug‘vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo‘risidan zavqlana olmaysiz. Yoki yonbag‘irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik zavq tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi shahar chetida o‘sib chiqqan axlat “togT’ga qarab zavqlanmaysiz. Chunki, Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida go'zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan, tog' esa tabiat yaratgan ulug‘vor go‘zallik. Zavod mofirisida ham, axlat “tog‘”ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa — go‘zallik etishmaydi. Minora bilan tog‘dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur bu — go'zallik. Fojiaviylik xususiyatida ham go‘zallikning ishtirokini ko‘rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning “Urush va tinchlik” romanidagi Austrlisda b o ‘lib o ‘tgan rus va fransuz q o ‘shinlari to‘qnashuvidan so'ng, jang maydonida yarador bo‘lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo‘lida bayroq dastasini ushlagancha ko‘mko‘ k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit — bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o‘lgan deb o‘ylab, bu manzaradan hayratlanib: “Mana bu — go‘zal o‘lim!”, deydi. Bu o‘rinda asar qahramonining o ‘limi — fojiaviylik, o'limning qahramonlikka aylanishi — ulug‘vorlik; fojiaviylik bilan ulug'vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa go‘zal manzara, qayg‘uli va ulug'vor go'zallik vujudga kelgan. Shuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Demak, estetikaning asosiy tadqiqot obyekti — go‘zallik, biroq, san’at ham o‘z navbatida estetikaning go'zallik kabi keng qamrovli tadqiqot obyekti hisoblanadi. San’at estetikaning obyekti sifatida o‘ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. Shunga ko'ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning o‘zini o‘ziga ko‘rsatuvchi ulkan ko‘zgu vazifasini o'taydi. U insonni o'rgatadi, da’vat etadi, go‘zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning ko'makchisi, yetakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bo ‘lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo4lgan barcha jarayonlarni o‘rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tatbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi o'zgarishlarni nafosat nuqtayi nazaridan tadqiq qiladi. Shunday qilib, estetika san’atni to‘la qamrab oladi va uning ichichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi — idrok etuvchiga yetib borgunigacha bo'lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi, hamda, ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero, “San’at falsafasi” iborasining siri ana shunda. Estetika — falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o ‘z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon yetaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san’atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni go‘zallik orqali haqiqatga yetishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, estetika ishlab chiqqan qonun-qoidalar barcha san’atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozitsiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me’morlik san’atiga tatbiq etib boimaydi. Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning s a n ’at asariga yondashuvida ko‘rish mumkin. Ma’lumki, har bir san’atshunoslik ilmi o ￡ z tadqiqot obyektiga uch tomonlama — nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondashadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bolgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini o‘rganadi. Adabiyot tarixi muayyan tarixiybadiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy-badiiy ijodning zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va har bir yangi asarni baholaydi, asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada ham, tasviriy san’atda ham va boshqa san’at turlarida ham shunday. Estetikada esa tadqiqot obyektiga yondoshuv uch emas, birgina nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham, tanqid ham nazariyaga bo‘ysundiriladi. To‘g‘ri, “estetika tarixi” degan ibora va shu nomda kurslar 0‘qitiladi. Lekin bu nom, ibora shartli tarzda qo'llaniladi.Chunki, u fan tarixi emas, balki tarixan davrlarga bo‘lingan estetik nazariyalar tahlilidir. Ma’lumki, san’at asarining mavjud bo‘lishi uchun to‘rt shart yoki unsur albatta zarur. Bular: ijodkor — badiiy asar — badiiy asarni idrok etuvchi — vositachi. Yuqoridagi misol nuqtayi nazaridan qaraydigan bo4sak: yozuvchi — roman — kitobxon — tanqidchi. Adabiyotshunoslik bularning har birini odatda alohida-alohida o ‘rganadi. Deylik, yozuvchi Odil Yoqubov ijodiy faoliyati haqida adabiy portret alohida, uning “Ulug‘bek xazinasi” romani to ‘g‘risida tadqiqiy maqola alohida, “Ulug‘bek xazinasi” romani va zamonaviy kitobxonning didi, saviyasi va talablariga bag‘ishlangan taqriz hamda unda kitob nashriga (nashriyotga) doir mulohazalar alohida yozilishi mumkin. Estetika fani hammasini bir yo‘la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va bu tadqiqot umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini ko‘rib o ‘tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabatlariga to ‘xtalamiz. Etika (Axloqshunoslik). Bu ikkala fan shu qadar bir-biriga yaqinki, hatto ba’zi davrlarda ular yetarli darajada o‘zaro chegaralanmagan. Chunki insonning xatti-harakati va niyati ko‘pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli bo‘ladi, ya’ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini o‘zida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli “Avesto”, “Bibliyo” va “Qur’on” kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ta ’limotlarida axloqiylikni — ichki go‘zallik, nafosatni — tashqi go‘zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ko‘rib o‘tganimizdek, san’at estetikaning asosiy tadqiqot obyektlaridan hisoblanadi. Har bir san’at asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko‘tariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in’ikos ettiradi. Bu in’ikos bevosita ijobiy qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea-hodisalarga muallif nuqtayi nazari orqali ro‘y berishi mumkin. Ya’ni, biror-bir badiiy asarda ijobiy qahramonlar umuman bo'lmaydi, lekin undagi voqea-hodisalarga ijodkor o‘z zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois axloqsiz badiiy asarning bo'lishi mutlaqo mumkin emas. Demak, estetika o‘rganayotgan har bir badiiy asar ma’lum ma’noda axloqshunoslik nuqtayi nazaridan ham tadqiq etilayotgan bo‘ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot obyektlari orasidagi farqni birinchi bo‘lib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, go‘zallik esa harakatsiz ham namoyon bo‘ladi, degan fikrni bildiradi. Darhaqiqat, axloqiylik faqat insonning xatti-harakati, qilmishi orqali yuzaga keladi; odam toki harakatsiz ekan, biz uning na yaxshiligini, na yomonligini bilamiz. Muayyan xatti-harakat sodir qilinganidan keyingina biz uni yo ezgulik, yo yovuzlik, yo yaxshilik, yo yomonlik sifatida baholaymiz. Go‘zallik esa, o‘zini harakatsiz ham namoyon etaveradi. Olaylik, Ko‘kaldosh madrasasi. U hech qachon harakat qilmaydi, lekin go‘zallik sifatida mavjud, harakatsizligidan uning go‘zalligiga putur yetmaydi. Bundan tashqari, axloqning qonun-qoidalari, nasihatlar, hikmatlar umumiylikka, barchaga bir xilda taalluqlilik xususiyatiga ega. E ste tik a esa m u ay y an lik n i, an iq lik n i y o q tira d i. M asalan , axloqshunoslikdagi “yaxshi odam” tushunchasi hammaga — ayolga ham, erkakka ham, yoshu qariga ham tegishli bo'lishi mumkin. Estetikada esa “go‘zal odam” tushunchasi yo‘q; yo “go‘zal yigit” , yo “go‘zal qiz” degan tushunchalargina mavjud. Chunki, erkak kishidagi chiroyli mo‘ylov faqat erkakning yuzida, ayol kishidagi husnlardan biri — ko‘krak faqat ayol kishi vujudida go^allikka ega. Endi mo‘ylov burab so'zlayotgan ayolniyu, siynaband taqib yurgan erkakni tasawur qiling! Boyagi go‘zalliklar xunuklikka aylanadi-qoladi. Shuningdek, go‘zallik bir vujudda ham faqat o‘z o'rnini talab qiladigan “o‘ta injiqlik” xususiyatiga ega. Shu joyda olmon nafosatshunosi Fexner qo‘llagan misolni keltirish o ‘rinlidir. Mutafakkirlarning fikricha, qiz bola yuzidagi qizillik uning go‘zalligidan dalolat beradi. Biroq, qizillik uning burni ustiga ko‘chsa — xunuklikka aylanadi. Demak, axloq uchun — umumiylik, nafosat uchun esa — muayyanlik mavjudlik sharti hisoblanadi. Psixologiya (Ruhshunoslik ) . Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini o‘rganar ekan, ruhshunoslik, hissiyotlar masalasiga katta o‘rin beradi. Go‘zallikni, san’at asarini yaratish va idrok etish ham ma’lum ma’noda hissiyotlar bilan bog‘liq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uyg‘otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo‘l urganidan so‘ng, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg‘ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga o ‘zi tomoshabinga yetkazishni maqsad qilib qo‘ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni haqiqiy san’at asariga aylantiradi. Agar ijodkor-haykaltarosh ana shu hissiyotlarni o szi mo'ljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va tomoshabinda o ‘sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg‘ular uyg4ota olsa, mazkur haykal haqiqiy san’at asari hisoblanadi. Estetika haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga o ‘sha hissiyotlarning qay darajada o ‘tganostmaganligini, ya’ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini o‘rganadi va shu asosda asarni baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu hissiyotlarning o‘zini o ‘rganadi. Bundan tashqari, ruhshunoslik asar g‘oyasidan tortib, to badiiy asar — estetik qadriyat vujudga kelgunga qadar bo‘lgan ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar o‘rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir-biri bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga o ‘tib turishi vositasida ro‘y beradi. Shu bois ruhshunoslikka ham, estetikaga ham teng aloqador bo‘lgan san’at ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi deb atalgan yo‘nalishlar mavjud.

Reja: 1. Estetikaning falsafiy mohiyati. 2. Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. 3. Estetikaning amaliy ahamiyati.

Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan bin. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni o‘z ichiga oladi. Biroq u o‘zining hozi^gi nomini XVIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo‘lmish go‘zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag‘ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o‘z aksini topgan edi. “Estetika” atamasini birinchi bo6lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten / 1714—1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug‘ olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnis (Leibniz / 1646—1716) ta ’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Leybnis inson ma’naviy olamini uch sohaga — aql-idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyg‘uga bo‘ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o‘rganish lozimligini ta ’kidlaydi. Baumgartengacha aql-idrokni o‘rganadigan fan — mantiq, iroda-ixtiyorni o ‘rganuvchi fan esa — axloqshunoslik (etika)ning falsafada ko‘pdan buyon o‘z o‘rni bor edi. Biroq his-tuyg‘uni o ‘rganadigan fan falsafiy maqomda o‘z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi xizmati shundaki, u “his qilish”, “sezish” , “his etiladigan” singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos — “oyestetikos” so‘zidan “estetika” (olmoncha “estetik” — “eshtetik”) iborasini olib, ana shu bo‘shliqni to ‘ldirdi. Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, kop o‘tmay, u goh “go‘zallik falsafasi” , goh “san’at falsafasi” s ifa tid a ta lq in etila b o sh lan d i. E ste tik a fan in in g eng buyuk nazariyotchilaridan biri Georg Vilgelm Fridrix Xegel (Hegel / 1770— 1831) esa o‘z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: “Estetika” degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo4llashga urinishlar bo'ldi. So‘zning o 'z -o ‘zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz “estetika” nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu — “san’at falsafasi” yoki yana ham aniqroq qilib aytganda — “badiiy ijod falsafasi”.

Xegelning “estetika” atamasidan ko‘ngli tolmaganligiga jiddiy sabablar bor. Bulardan biri — yuqorida uning o‘zi aytib o‘tgan fikrlari bo‘lsa, ikkinchisi ~ mazkur so‘zning barcha his-tuyg‘ularga taalluqliligi. Vaholanki, bu fan faqat nafosatli his-tuyg‘ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga ko‘ra, “estetika” atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois “estetika” atamasi ham ilmiy muomalaga kiritilgan. Zero, mazkur atamaga asos bo‘lgan “nafis”, “nafislik”, “nafosat” so‘zlari o ‘z qamrovi bilan fan talablariga to‘la javob bera oladi. “Nafis” so‘zi “0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati”da — go4zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy jihatdan juda yuksak ma’nolarda izohlanadi. Shu sababli Xegelning izidan borib, “estetika” atamasini saqlab qolgan holda endilikda “estetika” iborasidan foydalanish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Endi “Estetika” fanining mohiyatini anglatadigan “san’at falsafasi” va “go‘zallik falsafasi” iboralariga to‘xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o ‘tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot obyekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrofmuhitni go4zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shug‘ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning o‘zi bilangina chegaralab qo‘yishga haqqimiz yo‘q. Zero, bugungi kunda inson o ‘zini o‘rab turgan barcha narsa-hodisalarning go‘zal bo‘lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan sayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog'lar — hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. - Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, “Go^allik falsafasi” degan ibora bu fan mohiyatiga ko‘proq mos keladi. Negaki, u faqat san’atdagi

go‘zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go'zallikni ham o ‘rganadi. Shuningdek, go4zallikdan boshqa ulug^orlik, fojiaviylik, kulgililik, mo‘jizaviylik, hayolilik, uyg^nlik, noziklik singari ko‘pdan ko'p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o ‘rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go‘zallik bir tomondan unsur (element) sifatida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning o‘zi go'zallikka nisbatan unsur vazifasini o‘taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bo‘lishini biz nafosat deb ataymiz. Go‘zallik, ko‘rganimizdek, nafosatning bosh, yetakchi xususiyati hisoblanadi. Shu bois u estetikaning mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero, go ￡ zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatga ega bo‘lolmaydi. Masalan, ulug‘vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqyosga, miqdorga asoslanadi: Buxorodagi “Arslonxon” minorasi yoxud “Minorai Kalon” ulug‘vorligi bilan kishini hayratga soladi. Unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo‘risidan zavqlana olmaysiz. Yoki yonbag‘irdan turib, toqqa tikilsangiz, estetik zavq tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi shahar chetida o‘sib chiqqan axlat “togT’ga qarab zavqlanmaysiz. Chunki, Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida go'zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan, tog' esa tabiat yaratgan ulug‘vor go‘zallik. Zavod mofirisida ham, axlat “tog‘”ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa — go‘zallik etishmaydi. Minora bilan tog‘dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur bu — go'zallik. Fojiaviylik xususiyatida ham go‘zallikning ishtirokini ko‘rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning “Urush va tinchlik” romanidagi Austrlisda b o ‘lib o ‘tgan rus va fransuz q o ‘shinlari to‘qnashuvidan so'ng, jang maydonida yarador bo‘lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo‘lida bayroq dastasini ushlagancha ko‘mko‘

k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit — bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o‘lgan deb o‘ylab, bu manzaradan hayratlanib: “Mana bu — go‘zal o‘lim!”, deydi. Bu o‘rinda asar qahramonining o ‘limi — fojiaviylik, o'limning qahramonlikka aylanishi — ulug‘vorlik; fojiaviylik bilan ulug'vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa go‘zal manzara, qayg‘uli va ulug'vor go'zallik vujudga kelgan. Shuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Demak, estetikaning asosiy tadqiqot obyekti — go‘zallik, biroq, san’at ham o‘z navbatida estetikaning go'zallik kabi keng qamrovli tadqiqot obyekti hisoblanadi. San’at estetikaning obyekti sifatida o‘ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. Shunga ko'ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning o‘zini o‘ziga ko‘rsatuvchi ulkan ko‘zgu vazifasini o'taydi. U insonni o'rgatadi, da’vat etadi, go‘zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning ko'makchisi, yetakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bo ‘lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo4lgan barcha jarayonlarni o‘rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tatbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi o'zgarishlarni nafosat nuqtayi nazaridan tadqiq qiladi. Shunday qilib, estetika san’atni to‘la qamrab oladi va uning ichichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi — idrok etuvchiga yetib borgunigacha bo'lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi, hamda, ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zero, “San’at falsafasi” iborasining siri ana shunda. Estetika — falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o ‘z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar

O'xshashlar

ESTETIKA NAZARIYASI
Estetika Estetikaning predmeti, maksadi va vazifalari
Turizm haqida
DISKURS HAQIDA.
Borliq haqida