Farg’ona vodiysida joylashgan me'moriy yodgorliklar Reja: 1.Xudoyorxon o'rdasi 2.Jome' masjidi 3.Norbo'tabiy madrasasi 4. Dnhioni Shohon va Dahmai Modarixon 5.Kainol qozi madrasasi

Xudoyorxon o'rdasi I86S-1870 yillarda Qo'qon xoni Xudoyorxon tomonidan bunyod etilgan. Manbalarda qayd etilishicha Sayyid Muhammad Xudoyorxon taxtga o'tirgach dastlab "Jahonoro saroyida" istiqomat qilgan. Saroy eskirib qolganligi, bu yerda otasi va akasi fitna qurboni bo'lganligini hisobga olib, yangi saroy qurdirishga qaror qilgan. Xususan, 1865 yilda maxsus chaqirilgan yigilishda o'rdaning loyihasi ko'rib chiqiladi va yangi o'rdani Amir Umarxon o'rdasi xarobalari o'rnida qurish rejalashtiriladi. Saroy qurilishiga shu yerlik ustalar mulla Suyarqul, usta Solixo'ja va buxorolik usta Fozilxo'ja hamda me'mor Mir Ubaydullallar ma'sul qilinadi. Xudoyorxon - (1831, Qo'qon -1884, Karrux, Afg'oniston) - Qo'qon xoni (1845-1875 yillar, tanaffuslar bilan). Ming sulolasiga mansub Sheralixonning o'g'li. Qaynotasi Musulmonqul tomonidan taxtga o'tqazilgan. Ammo yosh bo'lganligi tufayli amalda davlat ishlarini Musulmonqul boshqarib borgan bng muhim lavozimlar qipchoklar qo'liga o'tadi va ular xoxlaganicha beboshliklar qila boshlaganlar. Natijada ichki kurash kuchayib, 1853-yil qipchoqlar qirg'ini boshlangan. Buning oqibatida 20 mingga yaqin qipchoqlar o'ldirilgan, Musulmonqul esa Qo'qonda dorga osilgan. Shu yildan Xudoyorxon davlatni mustaqil idora qila boshlagan. Ammo, tajribasizligi tufayli ko'p xatolarga yul qo'ygan. Bundan foydalangan akasi Mallabek taxt uchun kurashni boshlab yuborib 1858-yil o'zini Qo'qon xoni deb c'lon qilgan. Xudoyorxon Buxoroga qochishga majbur bo'lgan. 1863-yil Buxoro .ni i ri Muzaffar yordamida Qo'qon taxtiga qayta o'tirgan. Ammo Musulmonqulning o'g'li mingboshi Alimqul xonzodalardan bo'lmish yosh Sayd Sultonmurodni xon deb e'lon qiladi va Xudoyorxonni yana Buxoroga qochishga majbur etgan. Alimqul amir ul-umaro bo'lib amalda davlat ishlarini yakka o'zi boshqarib borgan. Qo'qon xonligidagi ichki kurashlardan foydalangan Rossiya impcriyasi xonlikka tegishli Turkiston, Chimkent (1864-yil) va Toshkentni (1865) bosib olgan. 1865-yil Qo'kon taxtiga Xudoyqul («Belboqchixon» degan laqabi ham mavjud) o'tirgan. Ammo u 14 kundan so'ng xazinani o'zi bilan olib Qashqarga qochib ketgan. Bundan foydalangan Xudoyorxon yana taxtga chiqqan. Xudoyorxon davrida qishloq xo'jaligiga e'tibor

berilgan, yangi anhor va ariqlar qazilgan. Qo'qonda 1873-yil xon o'rdasi bitkazilib nihoyasiga yetkazilgan. Bundan tashqari. Xudoyorxon davrida «Madrasai Oliy», «Madrasai Hokim oyim», «Madrasai Sutton Murodbek»lar qurilgan. Uning farmoni bilan Mahzun (Ziyovuddin Ho'qandiy) 1696 saxifalik «Shohnoma» asarini yozgan (qo'lyozma Istambulda saqlanmoqda). Xudoyorxon davrida xonlik hududi ancha qisqarib. turli soliklar o'ylab chiqilgan. Buning ustiga 1868-yilgi Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufman bilan tuzilgan «teng huquqli» shartnomaga muvofiq, rus savdogarlariga xonlikning hamma shahar va qishloqlarida ho'lish va karvonsaroylar qurish. rus tovarlarini xonlik hududi orqali boshqa davlat!arga boj lo'lamasdan bemalol olib o'lish huquqi berilgan. Rus savdogarlari qo'qonlik savdogarlar bilan bir miqdorda boj to'laydigan bo'lgan. Xudoyorxon Turkiya va Buxoro bilan yaxshi aloqada bo'lishga, Angliya emissarlari bilan uchrashib. ulardan niadad olishga intilgan. Ammo, yuzaga kelgan siyosiy vaziyat tufayli u K.P Kaufman bilan ko'proq yaqinlashishga majbur bo'lgan Taxt uchun kurashlar. o'zaro urushlar, soliqlarning ko'payib ketishi aholi turmusiiini og'irlashlirgan. Nalijada xonlikda tez-tez qo'zg'olonlar bo'lib turgan. sbulardan eng kat'.asi 1873-yil boshlangan «Po'latxon qo'zg'oloni» bo'lgan. Qo'zg'olonui bostirishning ilojini topa olniagan Xudoyorxon, barcha xazinani olib K.I'.Kaufmandan harbiy yordam olish uchun Toshkentga qochgan, so'ngra Orenburgga surgun etilgan. U bu yerdan qochib Makkaga borgan. Keyinchalik, Qo'qon xonligining qolgan hududlarini ham Rossiya bosib olgandan so'ng Xudoyorxon K.P Kaulinanga rasman murojaat qilib siyosiy ishlarga aralashmaslikni va'da qilib Qo'qonga qaytishga ruxsat so'ragan, ammo rad javobini olgan. Xudoyorxon 2-marta murojaat qilgan. Bu ariza senatda ko'rib chiqilib Xudoyorxonga Qo'qonga qaytishga ruxsat berilgan. Ammo bundan xabarstz Xudoyorxon yashirin holda Qo'qonga qaytmoqchi bo'lgan. Yo'lda vafot etgan. Ilozitgi nta'lumotlarga ko'ra saroy 8 gektarga yaqin joyni egallab, to'ttta qismdair tashqi saroy (qal'a), o'rta saroy, bog' va ichki saroydan iborat bo'lgan. Iashqi saroy mudoala vazifasini bajarib bu ycrda to'pxona.sarbozxona. qurol yaiog' uinbori xo'jalik omborlari kabi binolar joylashgan.

O'rta saroyda esa ikkinchi daiajadagi idoralar, oshxona, oziq ovqat omborlari, hovuzlar ustahona va boshqa binolar joylashgan. Bog bir biridan baland devor bilan ajratilgan saroy bog'i va "qirq-qizlar" bog'i dob atalgan haramga qarashli bog'lardan iborat bo'lgan. O'rdaning asosiy qismi hisoblangan ichki saroy nisbatan balandlikka qurilib, to'g'ri burchakli maydonni egallaydi va ko'p hovlili kompozisiyani tashkil etadi. Ichki snroyning murakkab (arxi to'g'ri burchak shaklada bo'lib (65x143 m), ettita hovli va 114 ta xonadan iborat bo'lgan. Shuni alohida ta'kidlash kcrakki 114 raqami Qiu'oni Karimdagi suralar soniga ishora bo'lib, me'morlar bu raqamni inshootda aks eltirishpa xarakat qilishgan. Ammo hozirgi vaqtda ushbu xonalardan faqat 19 tasi bi/gacha yetib kelgan. Ichki saroy rasniiy jihatdan qabul uchun ko'rkam zal (ko'riimhxonaj, xazina (zarrinxona), alohida sahnli masjid, qabulxona uchun kichik Ы (salomxonailarda ibont Mahkama, xon yashaydigan binolar turkumi -Shahiiiihin lunula hovli sahnlari bilan o'zaro bog'lanib ketgan Haramdan iborat bo'lgan. Hozirgi vaqtda ushbu kompleksdan faqat ichki saroyning peshtoq, darvoza va daivozahon ; devon, salomxona va xujrai xos qismlari saqlanib qismlari saqlanib qolgan. I'cshtoq о rda devoridan birmuncha bo'rtiirib oldinga chiqarib qurilgan, baland va liashamatli bo'lib. u ikki yoni va tarzlarining ikki burchakiarida gumbazli Щ ,analar bilan yakunlangan guldastalar bor. Shuni alohida qayd etish kerakki burjlarning janub tomondagisi usta Azamat domullo tomonidan. qolganlari usta Isavoy maxsum tomonidan qurilib. shakl jihatidan farq qiladi Va'ni janubiy burj olti qirra qolganlari doira shaklida qurilgan. Darvozaxona peshtoqiga arab imlosida yirik harflar bilan «Arki oliy Said Muhammad Xudoyorxon» so'zlari yozilgan Peshtoq va undagi ravoq hamda guldastalar handasiy naqshlar koshinlar. sirkori parchinlar bilan bczatilgan. Peshtoqqa sharq tomondan uzunligi 40 in bo'lgan qiya yo'lka (pandits) orqali chiqlib, pyeshtoq orqali to rtburchak tariili darvozaxonaga o'tilgan. Darvozaxona gumbazi o'zaro kesishgan ravoqli asos ustiga qo'yilgan bo lib, gumbaz usti, o'z

navbatida, qubbali mezana bilan yakunlangan. undagi paryarali darchalar orqali ichkarini yoritgan. Darvozaxondan janubda salomxonaga. shimolda devonga g arbtla esa asosiy hovliga chiqilgan. Qo'qon saroyi an'anaviy ko'rinishga ega, Ickin shunga qaramay rang-baraiig va ko'z qamashtiradigan darajada ajralib turadi. Binoning ichki ko'rinishini bczaslnia Farg'ona me'morchiligiga xos badiiy uslublar o'z ifodasini topgan va ut>i bajarislida ishtirok etgan usta Abdulla, usta Marasul, usta Hakimboy va usta So'fi lo'ldoshiaming mahorati ko'zga yaqqol tashlanadi. 1938 yilda Xudoyorxon o'rdasi me'mor Obid Zayniddinov boshchiligida ta'mirlash loyihasi ishlari olib borildi. Ta'mirlashda usta Q. Xaydarov, naqqosh S.Norqo'ziyev va boshqa usialar qatnashdi 1974 y.dagi ilmiv ta'mirlash va loyihalash ishlari (me'mor N. Akromxo'jayev, B, Nurullayev \a b.) natijasida saroyning dastlabki holati aniqlandi. 1925-yildan o'rdada Qo'qon shahar o'lkashunoslik muzeyi faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Jome' masjid- masjid qurilishi Qo'qonda 1819-1822 yillari hukinronlik qilgan Umarxon nomi bilan bog'liqdir. Masjidning larhi siinmctrik, k о ndalang o'qlar bo'yicha rivojlantirilgan bo'lib, ulkan xonaqoh hamda 98 yog och nstun qo'yib ishlangan uch tomonli keng ayvondan iborat Binoning bosh fasadi sharq lomonga qaragan. Masjid o'zining muhtasham hajmi (97,5X25.5 m) va be/iiklarinino xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Umarxon, Amir Umarxon. Amiriy (1787-Qo'qon-l822) - Qo'qon xom (1810 1822), zullisonayn shoir. Norbo'tabiyning o'g'li. O'zbeklarning ming' un.g'idan. Boshlang'ich savodini oilada chikarib. keyin madrasada tahsil olgan. Voshligidan saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi-Qo'qon xoni Olinixonnnng davlatni boshqarish ishlarida faol ishtirok etgan. Olimxon 1807-1808 yillarda unga Farg'ona hokimligini topshirgan. Shu yillarda u Andijon hokimi Kahmonqulibiyning qi/i Mohlarnyim (Nodira)ga uylangan. Hokim tabaqalar Olimxonning Toshkentda ko'tarilgan g'alayonni bosiirish uchun qo'shin tortganligidan foydalanib, fitna uyushtiradilar va 1810-yil Umarxonni xon qilib ko'taradilar. Olimxon esa o'ldiriladi. Umarxon Qo'qon xonligi