Samarqand shaharning markaziy qismida va atrofida joylashgan me'moriy yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.0751953125 KB

Ko'chirib olish

Samarqand shaharning markaziy qismida va atrofida joylashgan me'moriy
yodgorliklari
Reja:
1. Oqsaroy me'moriy yodgorligi
2. Ruhobod
3. Chorsu
4. Xoja Abdu Benin
5. Xoja Abdu Damn
6. Ishratxona
7. Nodir Devonbegi madrasasi
8. Nomozgoh
9. Hazrati Xizir
10. Xoja Doniyol mozori
11. Cho'pon ota maqbarasi

Oqsaroy. Go'ri amir maqbarasining sharqiy qismida joylashgan ushbu yodgorlik
XV asrlarda Tcmuriy hukmdorlar Abu Said( 1461 -1469) va Sulton Ahmad Mirzo
humronligi davrida qurilgan.Yodgorlikning qachon va nima maqsadda qurilganligi
borasidagi ma'lumotlar aniq bo'lmasada, ko'plab tadqiqotchilar yodgorlik
Temuriylar sulolasiga mansub erkaklai dam etiladigan maqbara bolgan degan
fikrni qo'llab quwatlaydilar.
1924-yildan boshlab ushbu yodgorlikni ilmiy jihatdan o'rgangan olim M.
E.Masson inshoot Temuriylar davridan maqbara sifatida fodalanib kelinganligini
qaydetadi.
Oqsaroy maqbarasining sag'anasidagi qabrlarni tekshirish paytida bu ycrga
dam qilingan jasad laming birining bosh chanog'i yo'qligi ma'lum bo'lgan.
Arxeologlar V. Vyatkin va M. E. Massonlar bu jasad Ulug'bekning o'g'li
Abdulatifga tegishli degan xulosani berishadi.
Ma'lumki, 1449-yil kuzida Mirzo Ulug'bek o'z o'g'li Abdulatif ko'rsatmasiga
ko'ra o'ldirilgan edi. 1450-yilning bahorida Adbulatifhing o'zi ham Mirzo
Ulug'bekning sodiq navkari Bobo Husayn Turkistoniy tomonidan o'ldirilib, boshi
Regision maydonidagi Ulug'bek madrasaining peshtoqiga osib qo'yiladi. Ushbu
ma'lumotiarga tayangao yuqoridagi ikki arxeolog Abdulatif Oqsaroyga boshsiz
dam etilgan deb hisoblaydilar.
Ushbu maqbara nima uchun Oqsaroy deb atalishi haqida aniq ma'lumotlar
mavjud emas.. Axeolog olim M. E. Masson ushbu masalaga to'xtalib, hozirgi
Oqsaroy maqbarasi shu nomdagi saroy qurilganligi, keyinchalik ushbu saroy
vayron bo'lishi natijasida uning nomi maqbaraga o'tgan bo'lishi mumkin degan
fikrni bildiradi.
To'rtburchak shaklli, pastki qismida usti yopiq sag'anaga ega, gumbazli ushbu
yodgorlik atrofida XIX asrda bir necha hovlilar qurilib, Oqsaroydan nurab tushgan
g'ishtlardan yangi imoratlar bunyod etilgan, o'zi esa otxonaga aylaniirilgan. Hallo
XIX asr oxirlarida Oqsaroy otxonaga aylantirilganligi ham manbalarda qayd
etilgan.

Mustaqilligimiz tufayli ushbu yodgorlikda qayta ta'mirlash ishlari amalga
oshirilmoqda.
Ruxobod. Ruxobod maqbarasi hozirgi Afrosiyob inehinonxonasi ro'parasida
joylashgan bo'lib, me'moriy yodgorlik XIV asrning 80-yillariga oid. Ushbu
maqbaia to'rtburchak asosga ega bo'lib, uning ustiga sakkiz qirrali yana bit qavat
bino qurilgan va ustiga gumbaz barpo qilingan.
Ruxobod maqbarasi o'z shakli va qurilish usullari bilan O'rta Osiyoda XI-XII
asrlarda bunyod qilingan inshootlarga o'xshab ketsada Amir Temur
hukmionligining dastlabki yillarida qurilgan. Amir Temur hukmronligining
dastlabki yillarida maqbaralarni moviy koshin va bezaklar bilan qoplash unchalik
urf bo'hnagani uchun ushbu yodgorlik Temuriylar davrida qurilgan boshqa
me'moriy inshootlarga nisbatan o'zining soddaligi bilan ajralib turadi. 1952-yilda
yodgorlikni mustahkamlash uchun uni halqa shaklida bog'lab tomlari ta'mirlangan.
Rivoyatlarga ko'ra, maqbara qurilayotgan vaqtda unga payg'ambarimu
Muhammad (s.a.v)ning muborak sochlaridan bir necha tolasi mis idishga solinib
qo'yilgan. Shu sababli obida xalq orasida "Ruhullo", "Ruhobod" deb atala
boshlangan. O'z davrida Ruhobod yodgorligidan Go'ri Amir yodgoi ligiga o'tuvchi
yo'lak bo'lib, u yarqiroq toshlar bilan terib chiqilgan Yo'lakning ikki tomoniga
daraxtlar ekilgan. Yo'lakning g'arb tomonida zilol suvga to'la hovuz joylashgan.
Shuningdek bu yerda yog'och shiftli masjid ham bo'lib, u xalq orasida "Muyi
muborak" deb nomlangan.
Tarixiy manbalarda yozilishicha, Ruhobod maqbarasiga Samarqandda
yasliagan ulug' zotlardan biri, tasavvufhing ko'zga ko'ringan namoyondasi Shayx
Burhoniddin Sog'arjiy, u kishining o'g'illari va avlodlari dafn etilgan. Tarixiy
qo'lyozmalarning guvohlik'berishicha, Shayx Burhoniddin Sog'arjiy choriyorlardan
ikkinchisi xalifa Umaming avlodlaridan bo'lib, Samarqandning shimoli-g'arbiy
qismida joylashgan Sog'arj shahrida tavallud topganlar.
Sog'arj shahri So'gdiyonaning Kesh, Naxshab va lshtixon shaharlari kabi
qadimiy shaharlardan bo'lib, u XVIII asrgacha gullab-yashnagan. Arab tarixchisi
Yoqul Hamaviyning yozishicha, S'og'arj bir vaqtlar lshtixon viloyati tarkibiga

kirgan. Bu shaharning xarobalari hozirda Samarqand viloyatining Chelak shahri
hududida saqlanib qolgan.
Tarixchi Abul Hakim Samarqandiy o'zining "Qandiya" nomli tarxiy asarida
yozishicha, VIII asrda arab lashkarlari Movarounnahrga kelganlarida Sog'arj
qal'asi Buxoro va Samarqanddan keyingi eng katta qal'alardan bo'lgan. Arablar
ushbu qal'ani egallagach, uni Burhoniddin Sog'arjiyning ajdodlari ixtiyoriga
berganlar.
Ayrim tarixchilar Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning yashagan davrini XII asr
deb belgilaydilar. Agarda Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning katta o'g'li shayxzoda
Abu Saidni Amir Temur davrida yashaganligini va lining saroyida yuksak
mavqega ega bo'lganligini hisobga olsak yuqorida tilga olingan sanani noto'g'ri
ekanligi ayonbo'ladi. Shundan kelib chiqqan holda, Shayx Burhoniddin Sog'arjiy
XIV asrda yashab o'tgan bo'lishi kerak.
Tarixchi Abul Hakim Samarqandiy Shayx Burhoniddin Sog'arjiy hayoti
to'g'risida quyidagi ma'lumotlarni keltiradi:
Shayx Burhoniddin Sog'arjiy balog'atga yetishgach, otasining ijozati bilan
Makkai Mukarramaga haj safariga jo'naydi. Ul zot haj safaridan qaytsalar ota-onasi
vafot etgan ekanlar. Shayx Burhoniddin Sog'arjiy ota-onasining marosimlarini
o'tkazgach, yana safarga otlanadi va Bog'dodga keladi. Bu yerga kelgan shayx
Nuriddin Basir 20
bilan uchrashishga va uning iltifotiga sazovor bo'lishga erishadi.
Shayx Burhoniddin Sog'arjiy Nuriddin Basiming eng yaqin shogirdiga aylanadi va
undan tasavvufning siru-asrorlarini o'rganadi. Tez orada Makka va Bog'dodda
Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning obro'-etibori ortadi.
Shayx Burhoniddin Sog'arjiy o'zining e'tiqodi va bilimi tufayli kutublik
darajasiga yetishadi va Xitoy mamlakatiga safarga jo'naydi. Shayx bu yerda uzoq
vaqt yashaydi va Xitoy podsholarining hurmatiga sazovor bo'ladi.
Shayx Burhoniddin Sog'arjiy Xitoyda vafot etgan va uning jasadi o'g'li Abu
Said tomonidan Samarqandga olib kelinadi.Rivoyat qilinishicha Shayx
Burhoniddin Samarqandda Nuriddin Basir mozorini ziyorat qilib qaytayotib hozir
Ruhobod maqbarasi o'rniga yetganida"Ushbu tuproqdin tanishlik isi keladf'-degan

emish.Shu tufayli shayx Burhoniddin vafot etgach shu yerga dafn etilgan deb qayd
qilinadi.
Chorsu 1
yodgorligi Samarqand shahridagi eng yosh me'moriy obidalardan
biri hisoblananib, so'nggi yuz ellik yil ichida qurilgan yagona fuqaroviy-me'moriy
inshoot hisoblanadi.Tarixiy manbalarda Tuman og'a timi ham chorsu o'mida
bo'lgan ekan.
Ushbu inshoot Buxoro amiri Shoxmurod (Amiri Ma'sum) tomonidan bunyod
etilgan bo'lib, manbalarda qayd etilishicha uni bunyod etishda Amir Temur jome'
masjidi g'ishtlaridan foydalanilgan. Markazida gumbaz o'matilgan ko'pbmchakli
bino savdo binosi sifatida qurilib, hozirga qadar shu maqsadda qo'llanilib
kclinmoqda.
Xo'ja Abdu Berun yodgorligi Temuriylar davriga oid yodgorlik bo'lib,
Samarqand shahrining janubida joylashgan. Xoja Abdu xalifa Usmon avlodiga
inansub bo'lib, Qusam ibn Abbos bilan birga kelgan. Maqbara yonidagi xonaqoh
va bir necha hujra Nodir Muhammad Devonbegi tomonidan qurilgan.
Xo'ja Abdu Darun yodgorligi Samarqand shahrining janubi-sharqiy qismida,
hozirgi Sadriddin Ayniy ko'chasida joylashgan. Maqbara o'rta asrlarda Samarqand
ihahrini o'rab turgan tashqi mudofaa devorining 22
ichida joylashganligi uchun shu
nom bilan atalgan. Ya'ni "damn" so'zi "ichkari" degan ma'noni anglatadi. Xoja
Abdu Berun maqbarasi esa "bcrun", ya'ni tashqari degan ma'noni anglatib u shahar
inshqi mudofaa devorining ortida joylashgan edi.
Maqbara kattagina joyni egallagan bo'lib, u saljuqiy hukmdor Sulton Sanjar
(XII air) tomonidan bunyod etilib, Uiug'bek davrida qayta ta'mirlangan.
Maqbarada dafn etilgan shaxsning ya'ni, Xoja Abdu Damning asl ismi Abu
Muizuddin bo'lib, Xoja Abdu Berunning og'li hisoblanadi. O'z davrida diniy va
dunyoviy ilmlarni iiiukammal egallagan Xoja Abdu Darun Samarqand shahrining
adolatli qozilaridan biii bo'lgan. Manbalarda qayd etilishicha, Xo'ja Abdu Damn
Samarqandda qozi bo'lgan vaqtda shu qadar adolatli va to'g'ri bo'lganki hatto
o'zining otasi bir voqea to'g'risida guvohlik bermoqchi bo'lganida "siz bizning
kichiklik chog'imizda podshohlik solig'i berilmagan tokdan mchmon uchun uzum

chiqarib bergan edingiz, Inining uchun sizning to'g'riligingizga shubhamiz bor"-
deb otasining guvohligini etgan ekan.
Xalq orasidagi bir rivoyatda aytilishicha, Xoja Abdu Damn tiriklik chog'ida
ihiihaqani yomon ko'rgan va shu sababli uning mozori yonidagi hovuzga qurbaqa
dunyoga yoyislida, uni dunyoning go'zal go'shalaridan biriga aylantirishda,
vatanimiz obodonchiligi va madaniyatining ulkan miqyoslar bilan rivojlanishida
Amir Temurning xizmatlari beqiyos bo'ldi. Bu davrda Shahrisabzda misli
ko'rilmagan ijobiy o'zgarishlar bo'lib o'tdi. Shahar hududi kengaydi, devorlari
mashhur me'morchilik inshootlari bunyod etildi. Qishloq xo'jaligi,
hunarniandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Amir Temur boshlagan bu rivojlanish
an'analari temuriylar davrida ham davom ettgirildi. Undan keyingi davr, XVI-XIX
asrlarda ham Shahrisabz vohaning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaiiy
markazlaridan biri bo'lib qoldi.
Bibixonim (Amir Temur) jome' masjidi 1399-1404-yillarda sohibqiron Amir
Temur tomonidan bunyod etilgan yodgorlik hisoblanadi. 1398-yilda Hindistonga
yurish qilgan Amir Temur o'sha davr tarixchiularining guvohlik berishicha "agar
Samarqandga salomat qaytsam Jome' masjidi quraman" deb niyat qiladi. Hind
zaminida muvaffaqiyatli harbiy yarishlami olib borgan Temur Dehli sultonligini
mag'Iubiyatga uchratib, 1399-yil bahorida Samarqandga qaytadi. 95 ta fil, ko'plab
ot, tuyalardan va boshqa ko'plab o'ljalardan iborat karvon 1399-yil 29-aprelda
Samarqandga kirib keladi.
Shundan so'ng Temur o'z niyatini amalga oshirish uchun 1399-yil may oyi
boshida Bibixonim madrasasi ro'parasida yangi Jome' masjidi qurish to'g'risida
farmon beradi. Ramazon oyining to'rtinchi kunida (milodiy 1399-yil 19-may)
Jome' masjidi qurish ishlari boshlanadi.
Inshootni bunyod etishda Eron, Ozarbayjon va Hindistondan kelgan ustalar,
sangtaroshlar va me'morlar ham jalb qilinadi. Tarixchilarning qayd etishicha,
masjidni qurish uchun toshlar Zarafshon tog'laridan Hindistondan o'lja qilib olib
kelingan fillarda tashilgan.

Temur masjid qurilishini o'zi bevosita nazorat qilib turarkan, davlat
boshqaruvini ham yaqin orada joylashgan Bibixonim madrasasi va Tuman og'a
xonaqosida turib amalga oshiradi.
Ammo oradan bir necha oy o'tgach, Temurning uchinchi o'g'li Mironshox
Mirzoning Ozarbayjonda olib borgan qaltis siyosati tufayli u g'arbga qo'shin
tortishga majbur bo'ladi. Temurning bu yurishi qariyb besh yil davom etib, shu
vaqt davomida ham masjid qurilishi jadallik bilan davom ettiriladi va 1404-yil yoz
oylarida deyarli yakunlanadi.
Hijriy 807-yil muharram oyida (1404-yil iyul-avgust) Temur poytaxtga qaytib
keladi. U masjidni ko'zdan kechirib, qurilishdan unchalik ko'ngli to'lmaydi. Chunki
masjidning eshigi uning qarshisida joylashgan Bibixonim madrasasining eshigigii
nisbatan ancha past bo'lgan edi. Bunday o'zboshimchalikdan qahri kelgan Amii
Temur o'z o'rniga qurilishni nazorat qilish uchun qo'yib ketgan vazirlardan biri
Xoja Mahmud Dovud va uning yordamchisi Muhammad Jildlarni javobgarlikka
tortadi. Tarixchilarning qayd etishicha ular o'zboshimchalik va qurilish
mablag'larini sovurishda ayblanib Cho'pon ota tepaligi yaqinida dorga osiladi.
Shundan so'ng lemur eshikni buzib, qayiadan mahobatli va ulug'vor qilib qurishga
iarmon beradi. Ta'mirlash ishlari kechayu-kunduz davom ettiriladi. Zero, Temur
Jome' masjid qurilishini Xitoyga mo'ljallangan yurish oldidan yakunlashni niyat
qilgan edi. 1399-yilning noyabr oyida qorning ko'p yog'ishi va qattiq sovuq bo'lishi
natijasida qurilish ishlari to'xtatiladi. Lekin bunga qadar asosiy ishlar deyarli
bitkazilgan edi. 1405-yil fevralda Amir Temur vafot etganidan so'ng masjidga
qayta qurilish amalga oshirilmaydi.
Yodgorlik Amir Temur tomonidan qurilgan bo'lsada u ko'proq xalq orasida
Bibixonim Jome' masjidi nomi bilan mashhurdir. Masjidning nomlanishi haqida bir
necha xil fikrlar mavjud. Ularning birida aytilishicha. Amir lemur g'arb yurishiga
ketayotgan vaqtda (1399) Jome' masjidi qurilisi hali tugallanmagan edi. Sohibqiron
yurishga ketgach, masjid qurilishiga uning xotini Bibixonim rahbarlik qilib,
qurilishni oxiriga yetkazadi. Shu sabadan masjid Bibixonim nomi bilan atalib
ketilgan. Boshqa bir taxminlarga ko'ra Jome' masjidi qarshisida Bibixonim

mablag'iga qurilgan hashamatli madrasa bo'lib, bu yerda ko'plab talabalar tahsil
olgan. Vaqt o'lishi bilan madrasa vayron bo'lib, uning nomi Jome' masjidiga o'tgan.
Ayni vaqtda masjid qurilishiga oid afsonalar ham Bibixonim nomi bilan bog'liqdir.
2. Amir Temur Jome' masjidi o'sha davr tarixchilarining qayd etishicha
maxobati va go'zallighi bilan Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan. masjidning
mehrobi musulmon olamining boshqa masjidlaridagi kabi Ka'baga qaratilgan
bo'lib, masjid larxda to'rtburchak shaklda bo'lgan (83 m x 62 m). lnshootning to'rt
burchagida esa to'rtta baland minora joylashgan.
Masjidning to'rt tomoniga yopiq shiyponlar qurilgan bo'lib, ularning shipini
balandligi 7 metrdan bo'lgan 480 ta tosh ustunlar ko'tarib turgan. Ushbu shiyponlai
nomozga kelganlarni yozda issiq quyoshdan, qishda yomg'ir va qorlardan
saqlagaiv.
Go'ri Amir maqbarasidagi kabi Jome' masjidining gumbazi ham ikki qavatdan
iborat bo'lgan. Tashqi gumbaz moviy rangli koshinlar bilan qoplanib, uni ko'tarib
turgan baraban suls uslubida bitilgan arab yozuvlari bilan bezatilgan. Zaxiriddm
Muhammad Bobuming qayd etishicha masjid peshtoqi va gumbazi ostiga bitilgan
yozuvlar shu qadar katta bo'lganki, yiarning bir necha chaqirim uzoqlikdan hair
o'qish imkoni bo'lgan. Masjid tashqi tomondan ko'p qirrali va yulduzli
omament-geometrik girix uslubida bezatilgan.Masjid peshtoqida esa al Baqara
surasining 127-130 oyatlari bitilgan.
Masjidning tashqi ko'rinishi shu qadar go'zal bo'lganki, tarixchi Sharbfiddin
Ali Yazdiy masjidni ko'rar ekan "agarda osmon gumbazi uni takrori bo'lganda,
uning gumbazi yagona, agarda Somon yo'li uning o'xshashi bo'lganda uning
peshtoqi tanho bo'lur edi" degan edi.
Masjidning ichkarisi ham xuddi tashqarisi kabi chiroyli bo'lib, gumbazining
ichki tomonida oltin suvi yuritilgan rang-barang nafis naqshlar bilan bezatilgan.
Shu bilan birga masjid devorlariga Qur'oni Karimdan suralar bitilgan. Masjidning
g'arb tomonida chiroyli qilib bezatilgan minbar o'matilgan. Gumbaz shiftiga esa
qimmatbaho qandillar osib qo'yilgan. Masjidning eshigi esa yetti xil ma'dan
qorishmasidan yasalgan bo'lib, tarixchi laming yozishicha sahar paytida

masjidning eshiklari ochilganda o'ziga xos ovoz taratgan va buni eshitgan
namozxonlar masjidga shoshilganlar. Eshik 1740-yilda Nodirshox tomonidan
Mashxadga olib ketilgan, ammo tezda yana ortga qaytarib kelingan. (qarang: Go'ri
Amir mavzusi)
Dastlabki vaqtlarda masjid ulug'vorlik va mustahkamlik ramzi hisoblangan.
O'sha davr tarixchisi Hofiz Abro' masjidni ta'riflar ekan, "dunyo oxiriga qadar,
oylar yillar o'tsa ham bino vayron bo'lmaydi, undagi naqshlar o'chmaydi" deb
yozgan edi. Ammo Samarqand doimiy yer qimirlashi bo'lib turadigan hududda
joylashganligi hamda inshootning keyinchalik ta'mirlanmaganligi uning ahvoliga
ta'sir ko'rsatmay qolmadi.
Shunday bo'lsada Amir Temur Jome' masjidi asrlar davomida ko'plab tarixiy
voqealaming guvohi bo'ldi. Xususan, aynan shu masjidda Sohibqirondan so'ng
taxtga o'tirgan Halil Sulton nomiga, so'ngra Shoxrux Mirzo nomiga, uning
o'limidan so'ng Mirzo Uiug'bek nomiga xutba o'qilgan.l510-yilda Shayboniyxon
vafotidan so'ng bu masjidda Mirzo Ulug'bekning qizi Robiya Sulton begim va
Abulxayrxonning o'g'li Suyunchxo'jaxon nomiga qasamyod qilingan.
Uiug'bek hukmronligi davrida uning otalig'i tomonidan (Amir Shoxmalik)
Samarqandda yangi Jome' masjidi qurilgan bo'lsada, bu vaqtda ham Amir Temur
Jome' masjidi asosiy Jome' masjid hisoblangan. Zero.Ulug'bek hukmronligi
vaqtida Samarqandga keltirilgan xalifa Usmon Qur'oni 19
uchun marmar lavx (2,3 x
2,18) yasatiladi. Uiug'bek buyrug'i bilan yasalgan ushbu lavhga qo'yidagi so'zlar
bitilgan:"sultono A'zam oliy himmatli hoqon, din va diyonat homiysi, hanafiya
mazhabining posboni, aslzoda.sulton ibn sulton amirulmuslimin Uiug'bek
Ko'ragon".
Yillar o'tishi bilan Amir Temur Jome' masjidi vayronagan aylana boradi, lekin
batamom tashlandiq holatga tushib qolmadi, negaki XVIII asming 70-yillarida ham
XIX asrga kelib Jome' masjidi asta-sekin xaraboga aylana boradi. Uning
g'ishtlari Buxoro amiri Shoxmurod davridayoq boshqa masjid va madrasalami
ta'mirlash uchun ishlatila boshlanadi. Jumladan, savdo binosi hisoblangan Chorsu
yodgorligi ham aynan Jome' mashjidi g'ishtlaridan bunyod etilgan deb qayd etiladi.

Bu vaqtlarda masjid ichida saqlanayotgan Xalifa Usmon Qur'oni Go'ri Amir
maqbarasiga ko'chiriladi. Masjidning eshigi esa Buxoro amiri Amir Haydar
buyrug'i bilan eritilib undan tanga zarb etiladi.
1875-yilda bino yonida yangi bozor shakllangach, masjid hovlisi devor bilan
o'rab olinib, masjid ichiga o'matilgan marmar lavh hovliga olib chiqilib
o'matiladi.Ushbu tosh hozirda masjid hovlisida joylashgan bo'lib, u xalq orasida
befarzandlik, og'ir kasalliklardan xalos qiluvchi tosh sifatida mashhur bo'lgan.
1897-yilgi zilzila natijasida yodgorlikning asosiy kirish peshtoqining katta
qismiga zarar yetadi. amir Temur Jome' masjidi XX asming o'rtalariga kelib davlat
muhofazasiga olinib, 2005-yilda qayta ta'mirlanadi.
Bibixonim maqbarasi. Ushbu yodgorlik XIV asr oxirida Temurning katta
xotini saroymulkxonim tomonidan o'z onasi sharafiga bunyod etilgan bo'lib, u
Bibixonim masjidining peshtoqi qarshisida joylashgan. Ushbu yodgorlik haqida ilk
ma'lumotlar 1404-yil Samarqandga kelgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III
ning elchisi Rui Gonzales de Klavixo kundaliklarida uchraydi. Jumladan, u
maqbara Bibixonimning onasi, Amir Qozonxonning xotini sharafiga qurilganligini,
qurilish ham tugamaganligini qayd etadi.
Maqham Temur davrida Samarqandda cng oldin solingan binolardan biri
bo'lgan Bibixonim madrasasining tarkibiy qismidir. Madrasa tarixchi Malixoning
yozishicha Abdullaxon II buying'i bilan buzdirilgan va "undan so'ng Xonim
maqbarasidan boshqa hech narsa qolmagan".
Maqbara qurilgan vaqtda juda hashamatli va mahobatli bo'lib, uning devorlari
rangba-rang koshinlar va naqshlar bilan bezatilgan. Maqbaraning ichki tuzilishi
xuddi Go'ri Amir maqbarasidek ikki qavatli-pastda sag'ana, tepada esa qiroatxona
bo'lgan. Yuqori qavat chortoqli, keng xonoqoh bo'lib, tepasi baland gumbaz bilan
bog'langan. Devorlariga man/ara. naqshin gullar. scrhasham bezaklar ishlangan.
To'rt tarafdagi keng derazalar va eshiklar orqali xonaqoh juda yaxshi yoritilgan.
Ostidagi tagxona-satdoba kichikroq bo'lib devorlari yirik kulrang toshtaxtalar bilan
bezatilgan. Bu yerda bit necha tosh tobutlar saqlangan.

Maqbara gumbazi asrlar davomida yomg'ir, qor ta'sirida yiqilganidan so'ng
pastki sag'ananing tomi ham qor, yomg'ir hamda 1875-yilgi zilzila natijasida qulab
tushadi. Shundan so'ng bu yerda tobutlar borligi ma'lum bo'lib, xalq orasida bu
tobutlardan biri Bibixonimga tegishli ekanligi xususida mish-mish tarqaladi.
Maqbaradagi qabrlar arxeolog M. E. Massonning qayd etishicha, 1875-yilda
ilk bora ochilgan. Ikkinch marta 1926-yilda bir guruh o'g'rilar tomonidan ochiladi.
Ular ti butlarni titib. marhumlarning taqinchoqlari va boshqa buyumlarini
o'g'irlaganlar.
1941-yilda maqbaradagi qabrlar uchinchi marta marotaba ochilib,
mayitlaming shaxsini o'rganishga harakat qilinadi. Tadqiqotlar natijasida
tobutlardan biri Bobixonimga tegishli ekanligi aniqlanadi. maqbaradagi eng yirik
tosh tobutga dafn elilgan jasad ko'plab tadqiqotlar va mashhur antropolog olim
Gerasimov yaratgan hujjatli portretga asoslanib Temurning katta xotini
Bibixonimga tegishli degan qji'orga kelinadi.
Ammo keyingi yillarda olib borilgan ilmiy izlanishlar jasad Bibixonimga
tegishli enms degan fikrlar ham ilgari surilmoqda. Ma'lumki, Temur vafotidan
so'ng Saroymulkxonini Xalil Sultonning rafiqasi Shodi Mulkxonim tomonidan
zaharlab o'ldirilgan edi. Binodagi ayol jasadi esa mo'miyolangan. Demak uzoq
joydan kcltirilgan. Shundan kelib chiqqan holda tadqiqotchilar va antropologlar
jasad o'rta yoshiardagi. sochlari qora va jingalak bo'lgan boshqa ayolga tegishli
degan xulosaga keldilar.
Ushbu me'yoriy yodgorlikda 1956-57-yillarda va 1996-yilda ta'mirlash ishlari
olib borilgan.

Adabiyotlar:
1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995.
2. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C -1996 .
3 . Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон
архитектура ёдгорликлари тарихи.Самарқанд.2008.
4. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996 й.
1. Kattayev К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral
2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996-
yil 25-oktabr
3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992-
yil 5-son
4. Клавихо Руи Гонзалес. Дневник путишествие в Самарканд по двору
Тимура (1403-1406). М.,1970.
5. Ма ковская Л. Ю. Архитектурные памятники Кашкадарьи. Т.,
«Узбекистан», 1979.
6. Ма ковская Л. Ю. Неизвестные памятники Х X —Х I Х вв. в
Кашкадарьинской области. «Строительство и архитектура
Узбекистана», 1969,№ П.

Samarqand shaharning markaziy qismida va atrofida joylashgan me'moriy yodgorliklari Reja: 1. Oqsaroy me'moriy yodgorligi 2. Ruhobod 3. Chorsu 4. Xoja Abdu Benin 5. Xoja Abdu Damn 6. Ishratxona 7. Nodir Devonbegi madrasasi 8. Nomozgoh 9. Hazrati Xizir 10. Xoja Doniyol mozori 11. Cho'pon ota maqbarasi

Oqsaroy. Go'ri amir maqbarasining sharqiy qismida joylashgan ushbu yodgorlik XV asrlarda Tcmuriy hukmdorlar Abu Said( 1461 -1469) va Sulton Ahmad Mirzo humronligi davrida qurilgan.Yodgorlikning qachon va nima maqsadda qurilganligi borasidagi ma'lumotlar aniq bo'lmasada, ko'plab tadqiqotchilar yodgorlik Temuriylar sulolasiga mansub erkaklai dam etiladigan maqbara bolgan degan fikrni qo'llab quwatlaydilar. 1924-yildan boshlab ushbu yodgorlikni ilmiy jihatdan o'rgangan olim M. E.Masson inshoot Temuriylar davridan maqbara sifatida fodalanib kelinganligini qaydetadi. Oqsaroy maqbarasining sag'anasidagi qabrlarni tekshirish paytida bu ycrga dam qilingan jasad laming birining bosh chanog'i yo'qligi ma'lum bo'lgan. Arxeologlar V. Vyatkin va M. E. Massonlar bu jasad Ulug'bekning o'g'li Abdulatifga tegishli degan xulosani berishadi. Ma'lumki, 1449-yil kuzida Mirzo Ulug'bek o'z o'g'li Abdulatif ko'rsatmasiga ko'ra o'ldirilgan edi. 1450-yilning bahorida Adbulatifhing o'zi ham Mirzo Ulug'bekning sodiq navkari Bobo Husayn Turkistoniy tomonidan o'ldirilib, boshi Regision maydonidagi Ulug'bek madrasaining peshtoqiga osib qo'yiladi. Ushbu ma'lumotiarga tayangao yuqoridagi ikki arxeolog Abdulatif Oqsaroyga boshsiz dam etilgan deb hisoblaydilar. Ushbu maqbara nima uchun Oqsaroy deb atalishi haqida aniq ma'lumotlar mavjud emas.. Axeolog olim M. E. Masson ushbu masalaga to'xtalib, hozirgi Oqsaroy maqbarasi shu nomdagi saroy qurilganligi, keyinchalik ushbu saroy vayron bo'lishi natijasida uning nomi maqbaraga o'tgan bo'lishi mumkin degan fikrni bildiradi. To'rtburchak shaklli, pastki qismida usti yopiq sag'anaga ega, gumbazli ushbu yodgorlik atrofida XIX asrda bir necha hovlilar qurilib, Oqsaroydan nurab tushgan g'ishtlardan yangi imoratlar bunyod etilgan, o'zi esa otxonaga aylaniirilgan. Hallo XIX asr oxirlarida Oqsaroy otxonaga aylantirilganligi ham manbalarda qayd etilgan.

Mustaqilligimiz tufayli ushbu yodgorlikda qayta ta'mirlash ishlari amalga oshirilmoqda. Ruxobod. Ruxobod maqbarasi hozirgi Afrosiyob inehinonxonasi ro'parasida joylashgan bo'lib, me'moriy yodgorlik XIV asrning 80-yillariga oid. Ushbu maqbaia to'rtburchak asosga ega bo'lib, uning ustiga sakkiz qirrali yana bit qavat bino qurilgan va ustiga gumbaz barpo qilingan. Ruxobod maqbarasi o'z shakli va qurilish usullari bilan O'rta Osiyoda XI-XII asrlarda bunyod qilingan inshootlarga o'xshab ketsada Amir Temur hukmionligining dastlabki yillarida qurilgan. Amir Temur hukmronligining dastlabki yillarida maqbaralarni moviy koshin va bezaklar bilan qoplash unchalik urf bo'hnagani uchun ushbu yodgorlik Temuriylar davrida qurilgan boshqa me'moriy inshootlarga nisbatan o'zining soddaligi bilan ajralib turadi. 1952-yilda yodgorlikni mustahkamlash uchun uni halqa shaklida bog'lab tomlari ta'mirlangan. Rivoyatlarga ko'ra, maqbara qurilayotgan vaqtda unga payg'ambarimu Muhammad (s.a.v)ning muborak sochlaridan bir necha tolasi mis idishga solinib qo'yilgan. Shu sababli obida xalq orasida "Ruhullo", "Ruhobod" deb atala boshlangan. O'z davrida Ruhobod yodgorligidan Go'ri Amir yodgoi ligiga o'tuvchi yo'lak bo'lib, u yarqiroq toshlar bilan terib chiqilgan Yo'lakning ikki tomoniga daraxtlar ekilgan. Yo'lakning g'arb tomonida zilol suvga to'la hovuz joylashgan. Shuningdek bu yerda yog'och shiftli masjid ham bo'lib, u xalq orasida "Muyi muborak" deb nomlangan. Tarixiy manbalarda yozilishicha, Ruhobod maqbarasiga Samarqandda yasliagan ulug' zotlardan biri, tasavvufhing ko'zga ko'ringan namoyondasi Shayx Burhoniddin Sog'arjiy, u kishining o'g'illari va avlodlari dafn etilgan. Tarixiy qo'lyozmalarning guvohlik'berishicha, Shayx Burhoniddin Sog'arjiy choriyorlardan ikkinchisi xalifa Umaming avlodlaridan bo'lib, Samarqandning shimoli-g'arbiy qismida joylashgan Sog'arj shahrida tavallud topganlar. Sog'arj shahri So'gdiyonaning Kesh, Naxshab va lshtixon shaharlari kabi qadimiy shaharlardan bo'lib, u XVIII asrgacha gullab-yashnagan. Arab tarixchisi Yoqul Hamaviyning yozishicha, S'og'arj bir vaqtlar lshtixon viloyati tarkibiga

kirgan. Bu shaharning xarobalari hozirda Samarqand viloyatining Chelak shahri hududida saqlanib qolgan. Tarixchi Abul Hakim Samarqandiy o'zining "Qandiya" nomli tarxiy asarida yozishicha, VIII asrda arab lashkarlari Movarounnahrga kelganlarida Sog'arj qal'asi Buxoro va Samarqanddan keyingi eng katta qal'alardan bo'lgan. Arablar ushbu qal'ani egallagach, uni Burhoniddin Sog'arjiyning ajdodlari ixtiyoriga berganlar. Ayrim tarixchilar Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning yashagan davrini XII asr deb belgilaydilar. Agarda Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning katta o'g'li shayxzoda Abu Saidni Amir Temur davrida yashaganligini va lining saroyida yuksak mavqega ega bo'lganligini hisobga olsak yuqorida tilga olingan sanani noto'g'ri ekanligi ayonbo'ladi. Shundan kelib chiqqan holda, Shayx Burhoniddin Sog'arjiy XIV asrda yashab o'tgan bo'lishi kerak. Tarixchi Abul Hakim Samarqandiy Shayx Burhoniddin Sog'arjiy hayoti to'g'risida quyidagi ma'lumotlarni keltiradi: Shayx Burhoniddin Sog'arjiy balog'atga yetishgach, otasining ijozati bilan Makkai Mukarramaga haj safariga jo'naydi. Ul zot haj safaridan qaytsalar ota-onasi vafot etgan ekanlar. Shayx Burhoniddin Sog'arjiy ota-onasining marosimlarini o'tkazgach, yana safarga otlanadi va Bog'dodga keladi. Bu yerga kelgan shayx Nuriddin Basir 20 bilan uchrashishga va uning iltifotiga sazovor bo'lishga erishadi. Shayx Burhoniddin Sog'arjiy Nuriddin Basiming eng yaqin shogirdiga aylanadi va undan tasavvufning siru-asrorlarini o'rganadi. Tez orada Makka va Bog'dodda Shayx Burhoniddin Sog'arjiyning obro'-etibori ortadi. Shayx Burhoniddin Sog'arjiy o'zining e'tiqodi va bilimi tufayli kutublik darajasiga yetishadi va Xitoy mamlakatiga safarga jo'naydi. Shayx bu yerda uzoq vaqt yashaydi va Xitoy podsholarining hurmatiga sazovor bo'ladi. Shayx Burhoniddin Sog'arjiy Xitoyda vafot etgan va uning jasadi o'g'li Abu Said tomonidan Samarqandga olib kelinadi.Rivoyat qilinishicha Shayx Burhoniddin Samarqandda Nuriddin Basir mozorini ziyorat qilib qaytayotib hozir Ruhobod maqbarasi o'rniga yetganida"Ushbu tuproqdin tanishlik isi keladf'-degan

emish.Shu tufayli shayx Burhoniddin vafot etgach shu yerga dafn etilgan deb qayd qilinadi. Chorsu 1 yodgorligi Samarqand shahridagi eng yosh me'moriy obidalardan biri hisoblananib, so'nggi yuz ellik yil ichida qurilgan yagona fuqaroviy-me'moriy inshoot hisoblanadi.Tarixiy manbalarda Tuman og'a timi ham chorsu o'mida bo'lgan ekan. Ushbu inshoot Buxoro amiri Shoxmurod (Amiri Ma'sum) tomonidan bunyod etilgan bo'lib, manbalarda qayd etilishicha uni bunyod etishda Amir Temur jome' masjidi g'ishtlaridan foydalanilgan. Markazida gumbaz o'matilgan ko'pbmchakli bino savdo binosi sifatida qurilib, hozirga qadar shu maqsadda qo'llanilib kclinmoqda. Xo'ja Abdu Berun yodgorligi Temuriylar davriga oid yodgorlik bo'lib, Samarqand shahrining janubida joylashgan. Xoja Abdu xalifa Usmon avlodiga inansub bo'lib, Qusam ibn Abbos bilan birga kelgan. Maqbara yonidagi xonaqoh va bir necha hujra Nodir Muhammad Devonbegi tomonidan qurilgan. Xo'ja Abdu Darun yodgorligi Samarqand shahrining janubi-sharqiy qismida, hozirgi Sadriddin Ayniy ko'chasida joylashgan. Maqbara o'rta asrlarda Samarqand ihahrini o'rab turgan tashqi mudofaa devorining 22 ichida joylashganligi uchun shu nom bilan atalgan. Ya'ni "damn" so'zi "ichkari" degan ma'noni anglatadi. Xoja Abdu Berun maqbarasi esa "bcrun", ya'ni tashqari degan ma'noni anglatib u shahar inshqi mudofaa devorining ortida joylashgan edi. Maqbara kattagina joyni egallagan bo'lib, u saljuqiy hukmdor Sulton Sanjar (XII air) tomonidan bunyod etilib, Uiug'bek davrida qayta ta'mirlangan. Maqbarada dafn etilgan shaxsning ya'ni, Xoja Abdu Damning asl ismi Abu Muizuddin bo'lib, Xoja Abdu Berunning og'li hisoblanadi. O'z davrida diniy va dunyoviy ilmlarni iiiukammal egallagan Xoja Abdu Darun Samarqand shahrining adolatli qozilaridan biii bo'lgan. Manbalarda qayd etilishicha, Xo'ja Abdu Damn Samarqandda qozi bo'lgan vaqtda shu qadar adolatli va to'g'ri bo'lganki hatto o'zining otasi bir voqea to'g'risida guvohlik bermoqchi bo'lganida "siz bizning kichiklik chog'imizda podshohlik solig'i berilmagan tokdan mchmon uchun uzum

O'xshashlar

Farg’ona vodiysida joylashgan me'moriy yodgorliklar

Samarqand shahri tarixiy yodgorliklari

Qadimgi So’g’d sivilizatsiyasi

O'zbekistonning tarixiy joylari

Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi