logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi

Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB
Ko'chirib olish
Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi Reja: 1. Mil.av. IX – VI asrlarda Qadimgi Xorazm. 2. «Katta Xorazm» masalasi 3. Mil. av. VI-III asrlarda Xorazm. Mil.av. IX – VI asrlarda Qadimgi Xorazm. Qadimgi Xorazm – Turon va Eron mintaqalari oralig‘ida joylashgan tarixiy o‘lka va qadimiy davlat sanaladi. Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murg‘ob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha cho‘zilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy o‘lka fanda 2 xil: Qadimgi Xorazm va Katta Xorazm nomlari bilan mashhur. Xorazm” atamasi (toponimi) Avestoda Xvairizem, qad.forsiychada Uvarazmis, lotinchada Xorasmiya va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda bu o‘lka Xvorazm talaffo’zida tilga olinadi. “Xorazm” atamasi (toponimi) semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S.Tolstov atama talqinlari orasida eroncha “Xurr- Xurshed” va “zm-zem” so‘zlari asosida yo’zaga kelgan nomning “Quyoshli o‘lka”, “Quyoshli yer” deb atalishi haqiqatga yaqin etnonim hisoblaydi. So‘g‘dshunos olim M.Bogolyubovning fikricha, Xorazm ayrim-ayrim 3ta so‘zlardan tarkib topgan. Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu-“yaxshi”, “ma'qul”, var-“devor”, “g‘ov”, “qal'a”, “qo‘ra” degan ma'nolarni bildirgan. Zm esa “yer”, “o‘lka”, “diyor” kabi ma'nolarni anglatgan. Demak, Xorazm atamasi “yaxshi qo‘rali yer”, “ajoyib qal'ali o‘lka”, “mustahkam qal'ali diyor” ma'nosini beradi. Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Eng mo‘tabar qadimgi qo‘lyozmamiz”Avesto” bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida - Xorazm zaminida yaratilgan edi. Bu nodir kitob ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma'naviy, tarixiy merosdir . ”Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma'naviyat,buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hyech kim inkor etolmaydi.Xvarizam (Avesto tilida), Xvarazmish (qadimgi fors tilida), Xarasmiya (qadimgi yunon tilida) tushunchalari hozirda O‘zbekistondagi bir viloyatning nomida saqlangan.Qadimgi Xorazm tarixi va yodgorliklari S.P.Tolstov rahbarligidagi arxeologik ekspeditsiyaning tadqiqotlari natijasida keng yoritilgan. Xorazmning sug‘orish inshootlari va sug‘orilishi tarixini o‘rganishda arxeolog Ya.G‘ . G‘ulomov katta hissa qo‘shgan . Xorazm tuprog‘ida turli xil qishloq va shahar xarobalari qazib ochilgan. Hozir ham Xorazm tarixini o‘rganish va uning arxeologik yodgorliklarini qidirib topish, qazib ochish, tadqiq qilish ishlariga katta e'tibor berilmoqda. Hozirgi kunda insoniyat sivilizatsiyasining muayan bir darajasiga erishildi. Erishilgan bu yutuqqa Mesopatamiya, Gretsiya, Hindiston, Xitoy va Markaziy Osiyo katta hissa qo‘shgan. yevropa va Amerika olimlari ham xususan tabiiy va ilmiy fanlar bo‘yicha o‘z ulushlarini qo‘shmoqdalar. Biz Xorazm jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi haqida fikr yuritganimizda Xorazm vohasi, uning rivojlangan dehqonchiligi, Xiva, Urganch, Hazorasp, Qiyot singari shaharlari ,ulardagi ko‘plab o‘quv yurtlari, ilmiy va madaniy markazlar, madrasalar, xalq amaliy san'ati ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Ular orasida Xiva alohida ajralib turadi. Chunki aynan shu shaharlar dunyoga Al-Xorazmiy, Al- Beruniy, Najmiddin Kubro, Az-Zamaxshariy kabi o‘z tadqiqotlari bilan ilmni rivojlantirgan olimlarni yetishtirib bergan. Aynan Xivada ana shunday mashhur olimlarning yetishib chiqishi uchun zamin tayyorlangan. Bugungi kunda ham Xiva madaniy markaz sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ma'lumki, 1X-X1 asrlar Xorazm va butun Markaziy Osiyo tarixida madaniyat va fanning gullab yashnagan davri hisoblanadi. Buerda o‘sha paytda 40 dan ziyod o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsatgan. Diniy ta'limotlardan tashqari dunyoviy fanlar: astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot fanlari bo‘yicha ham ish olib borganlar. Birgina Xivaning o‘zida xalq amaliy san'atining 60 dan ortiq turi mavjud edi. Ko‘plab ustalarning mahsulotlari boshqa mintaqalarda eksport qilinardi. Xiva savdo, hunarmandchilik va madaniy markaz sifatida o‘troq, ko‘chmanchi xalqlarning eng iste'dodli qatlamlarni o‘ziga jalb qilib, ularning imkoniyatlarini insonlar uchun zarur tomonga yo‘naltirar edi.Olim Muhammad al- Xorazmiy ana shunday muhitda tug‘ildi (783-847). Uning Xivada o‘tkazgan yoshlik yillari haqida m'lumotlar kam. Ammo uning iste'dodli olim sifatida Xuroson hokimi Al-Ma'mun (Horun ar- Rashid)ning o‘g‘li) ho’zurida yashagani ma'lum . U Xuroson markazi Marvda dars berdi. 818 yilda al- Ma'mun bilan birga ko‘plab O‘rta Osiyolik olimlar , shu jumladan, Al-Xorazmiy ham Bog‘dodga keldi. Ilm- fanning homiysi bo‘lgan Al- Ma'mun bu yerda o‘ziga xos akademiya - “Baytul hikma” tashkil etdi. Al- Xorazmiy ana shu markazga boshchilik qildi. Al-xorazmiy bu yerda insoniyatga matematika, geometriya, geodeziya kabi fanlar bo‘yicha bir necha fundamental asarlar tortiq qildi. U akademiyaning rahbari sifatida hozirgi matematikaning asoslarini yaratdi va “Hind hisobi haqida”; “Al-jabr val –muqobila” kabi asarlar yozdi. X1 asrda Al-Xorazmiy asos solgan matematika yevropa tillariga, shu jumladan, ingliz va franso’z tillariga tarjima qilib bo‘lingan edi. X11 asrdan boshlab yevropa, keyin esa dunyoning boshqa mintaqalarida o‘z o‘rnini qat'iy egalladi . Xorazm diyori dunyoga yetishtirib bergan yana bir olim Al-Beruniydir (973-1048). U Xivadan 30 km narida joylashgan Qiyot shahrida tug‘ilgan. Uning asarlari o‘sha davr fani va madaniyati, shaharlarning rivojlanishi darajasini xarakterlash uchun boy material beradi.Yoshlik paytidan boshlab Beruniy matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan. O‘zining o‘lchov asbobi yordamida quyosh balandligini ekliktika va ekvator tekisligining qiyalik kattaligini o‘lchagan va 22 yoshida globus yasagan. Mana shularning hammasi o‘sha paytlarda Xiva va uning atrofida fanning rivojlanishi darajasi qanday bo‘lganligidan yaqqol dalolat beradi. Hukmdor Ma'mun II 1010 yili ko‘p olimlarni Xorazmning poytaxti Urganchda to‘plab , o‘ziga xos akademiya -“ Majlisi ulamoh” tashkil etdi. Ular orasida Beruniy va Ibn Sino ham bor edi . Beruniy Ma'munning fan bo‘yicha maslahatchisi etib tayinlanadi. Beruniyning ilmiy merosi juda ulkan. Uning tabiiy fanlar, shuningdek, falsafa va tarix sohasidagi ilmiy ishlari ahamiyatlidir. Beruniy haqli ravishda hamma zamonlarning eng yirik hindshunoslaridan hisoblanadi. Uning bilish, tafakkur haqidagi fikrlari bugun ham o‘z kuchini yo‘qotgan emas . Beruniy geodeziya , matematika va geografiya sohasida dunyo faniga fundamental ishlanmalar , o‘lchamlarni aniqlashning yangi va qulay usulini taklif qilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, Beruniy asarlarida oy, planetalar va Quyosh o‘rtasidagi masofa vaularning o‘lchamlarini aniqlash usullari to‘g‘risida keng mulohazalar bayon etilgan.Eramizdan avvalgi 5 mingyillikning oxiri va 4 mingyillik boshlarida Xorazmning sobiq Kaltaminor kanali o‘zanidagi ovchi baliqchilarning qadim manzilgohlari joylashgan. Bu yodgorliklar ichida ancha yaxshi saqlangan manzilgohlardan biri Jonbos 4dir. Bu yerda olib borilgan qazish ishlari paytida yarim yerto‘la ko‘rinishidagi uy qoldiqlari, toshdan yasalgan ko‘plab mehnat qurollari va sopol idishlar topilgan: uy o‘rtasida katta o‘choq, uning atrofida devor bo‘ylab oilaviy o‘choqlar bo‘lgan. Bu uyda 120 nafargacha odam yashagan. Kaltaminorliklar asosan baliqchilik bilan shug‘ullanganlar, tikuvchilik, kulolchilik ham rivoj topgan . Sopol idishlar qo‘lda yasalgan. Odamlar daryo bo‘ylarida yashaganlar, baliqni to‘r, garpun, tosh paykonlar yordamida tutganlar. Kaltaminor yodgorligiga xos mehnat qurollari va kulolchilik buyumlari Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi hududlarda: Zarafshon va Amudaryoning quyi oqimlarida hamda Qizilqum sahrosida uchraydi. Bronza davri. 1938 yilda arxeolog S.P. Tolstov Amudaryoning quyi oqimi havzasida bronza davriga oid manzilgohlarni ochib, ularga Tozabog‘yon yoki Tozabog‘yop madaniyati yodgorliklari deb shartli nom berdi. O‘zbekiston hududida bronza davrida dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan qabilalarning moddiy madaniyati yodgorliklari asosan Xorazmda topilgan. Dastlabki yodgorliklar yop (kanal) atrofida tekshirilgani uchun Tozabog‘yob deb atalgan. Bu madaniyat uchun qo‘pol yassi tubli, boshoqqa yoki to‘rga o‘xshatib qolipda bosilgan va o‘yilgan ornamentli xurmachasimon keramika xarakterlidir. Tozabog‘yob madaniyati genetik jihatdan kaltaminor madaniyatiga borib taqaladi. Tozabog‘yob madaniyatining birinchi qabristoni - Ko‘kcha tog‘idan 5 km janubroqda joylashgan. Ko‘kcha 3 qabristonining ochilishi katta diqqatga sazovordir. Bunga taqir yo’zida yo’zga yaqin qabr uchun qazilgan chuqurlar topilgan. O‘liklar to‘rtburchakli chuqurlarda boshlari bilan g‘arb tomonga qarab bujmaygan holda yotadilar. Yakka-yakka va juft - juft ko‘milganlar ham uchraydi. Juft ko‘milganlar ichida erkak va xotinlarning birga ko‘milganligini ko‘rish mumkin, ammo ular bir vaqtda emas, balki oldinma ketin ko‘milgan. Juft ko‘milganlar ichida ayniqsa bolalar jasadi ko‘p miqdorda idishlar, bronza bilago’zuklar topildi.Ko‘kcha makonida 10 ta yarim yerto‘ladan iborat uy o‘rinlari qazib ochildi. yerto‘lalar to‘g‘ri burchakli yoki dumaloq shaklga yaqin qurilgan. yerto‘lalarning sathlariga qator tik yog‘och ustunlar o‘rnatish uchun chuqurchalar o‘yilgan. Ular ustunli yengil uy tizimini hosil qilgan. yerto‘lalardan hayvon suyaklari,o‘choq qoldiqlari, sopol idishlar bronzadan ishlangan qurollar topildi. Qavat-3 makonidan bronzadan qurollar yasash ustaxonasining izlari topilgan (qoliplar, ma'dan parchalari ,qurollarning siniqlari).Tozabog‘yob makonlari miloddan avvalgi 2 mingyilliklarning o‘rtalari va ikkinchi yarmida rivoj topgan. Bronza davri yangi tarixiy madaniy voqyealar bilan bog‘liqdir. Sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligini keng yoyilishi kulolchilik charxi va g‘ildirakning kashf etilishi, katta – katta inshootlar qurish ishlarining amalga oshirilishi, qoramol, yovvoyi ot, tuyalarni qo‘lga o‘rgatish va xonakilashtirish miloddan avvalgi 2mingyillik o‘rtalarida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi bronza davriga oiddir. Xiva shahri o‘zining tarixiy o‘tmishi, me'moriy to’zilishi, obidalarining yaxlit saqlanganligi jihatidan qadimiy shaharlar orasida alohida o‘rin tutadi. yer kurrasida mashhur bo‘lgan Afina, Rim, Qohira shaharlariga tengdosh bo‘lgan bu shaharning Ichan qal'a qismi 1990 yil Jahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan 100-shahar hisoblanadi. Me'moriy ansamblining yaxlitligi jihatidan shahar O‘rta Osiyoda yagona hisoblanadi. 1967 yilda mintaqamizda ilk bor Xivaning Ichan qal'a qismi tarixiy-me'moriy yodgorliklar qo‘riqxonasi deb e'lon qilindi. Xivaning jahon madaniyati taraqqiyotida tutgan o‘rni YuNeSKO Bosh konferensiyasining 1995 yil oktyabrdagi 28-sessiyasida alohida qayd etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 3 yanvardagi qarori bilan Xivaning 2500 yilligi 1997 yilda jahon miqyosida keng nishonlandi. Xiva (Xivak) Xorazmning Kot (kos), Jurjoniya , Zamaxshar, Hazorasp, Darg‘on, Madmimiya, Korder kabi qadimiy shaharlari jumlasidandir. Arab, fors, turkiy tillarda yozilgan qo‘lyozma kitoblarida shahar tarixiga oid ma'lumotlar ko‘p. Arabiynavis jug‘rofiya olimlaridan Istaxriy (taxminan 1029-1087), Ibn Havqal (X asr ), Al-Muqaddasiy (947-1000) shaharning eng rivojlangan davri (Xasr) tarixi haqida o‘ta muhim ma'lumot keltirganlar. Masalan, Al- muqaddasiy Xorazm mamlakatiga qarashli qirqqa yaqin shahar haqida ma'lumot keltiradi.U Xiva haqida bunday deb yozadi: “Xiva cho‘l chekkasida joylashgan azim bir shahardir va Amudaryodan chiqarilgan nahr bo‘yidadir . Uning katta jome masjidi bor. U yerda o’zum, mayiz, qandolat, kunjut, matodan tikilgan kiyimlar, gilamlar...so’zma va baliq yetishtiradilar. Shahar tarixi, uning osori atiqalari, mashhur kishilari, xalqning kasb –kori haqida forsiy kitoblarda, xususan X asrda yozilgan “Hudud al-olam min mashriq ilal mag‘rib” (Sharqdan G‘arbga qarab joylashgan mamlakatlarning xududlari) asarida Qadimgi Xorazmning Kos (Kot), Xushmisan, Nujabon, Gurganj, Kordon-azxas, Badminiya, Borategin, Kirdor va Xiva shaharlari haqida muhim ma'lumotlar berilgan . Hamidulloh Kazviniy (1281- 1350) shunday deb yozadi: ”Xorazm va Jurjoniya... beshinchi iqlimdan ... Uning poytaxti Urganch bo‘lib , hozir Xorazm nomi bilan mashhurdir”. Amin Ahmad Roziy (XIV –asr)ning fikricha , Gurganch ikkita:Katta Urganch va Kichik Urganch bo‘lgan. Xorazm va Xiva haqida Mahmud ibn Vali (XVII –asr)ning fors tilida yozilgan “Bahr ul- asror fi Manoqib ul –ahyor ( Olijanob kishilarning jasorati haqida sirlar dengizi) kitobining birinchi jildida ham muhim ma'lumotlar keltirilgan. Unda xususan quyidagilarni o‘qish mumkin: “Xorazm beshinchi iqlimdagi katta mamlakatdir. Obu havosi salqin. Xiva- katta shahar, iqlimi toza, Najmiddin Kubroning vatani ...” XVII asrda yashagan Hasanbek Rumluning “Eng go‘zal tarix” asarida, Xiva xoni, tarixchi olim Abulg‘ozi Bahodirxonning “Shajarai turk” asarida, mahalliy mualliflardan Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlarida Xiva xonligi va Xiva shahrining ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon etilgan Va nihoyat bu ko‘hna va ulkan mamlakat haqida Xudoyberdi Avaz Muhammad Xivaqiyning 1831-1832 yillar davomida o‘zbek tilida yozilgan “Dili G‘aroyib” asarida ko‘plab qimmatli dalil va ma'lumotlarni uchratish mumkin. Xususan, asarda Xiva haqida shunday deb yozilgan : “Xorazmning yana shahri-Ramldir. U Som ibn Nuh tarafidan bunyod etilgan, hozir u Xivaq nomi bilan mashhur ...”.Xiva tarixi bo‘yicha rossiyalik mualliflarning asarlari hamda yevropa sayyohlari va olimlari yozib qoldirgan manbalarni ham ko‘plab sanab o‘tish mumkin.O‘zbekiston olimlari ham Xorazm tarixini o‘rganish ishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular orasida akademik I. Mo‘minov boshchiligida yaratilgan “Xorazmning qadimgi davridan hozirgi kungacha bo‘lgan tarixi” (1976 yil) alohida qimmatga ega. Xorazmning qadimgi davridan hozirgi kungacha bo‘lgan tarixi haqida Xiva shahrining 2500 yilligi yubileyi munosabati bilan chop etilgan “Xiva ming gumbaz shahri” kitobi ham tarixiy faktlar boy asardir (1997 yil.) Xorazm vaXiva tarixiga oid manbalar ko‘p. Biz ulardan ayrimlarini tilga oldik, xolos.Xivani arxeologik jihatdan o‘rganish S.Tolstov, Ya.G‘ulomov, A.Terenojkin va boshqalar tomonidan 20-asr o‘rtalarigacha olib borilgan. 1984-1993 yillarda arxeologik qazishma ishlari rejali ravishda keng miqyosda olib borildi. Qazishmalar O‘zFA Qoraqalpog‘iston bo‘limi arxeologlari va xorazmlik arxeologlar hamkorligida amalga oshirildi. Shahar hududida 6ta qazilma va 7 ta shurf belgilandi. Xivaning qajimgi qismi –Ichan qal'ada 1200 m.kv.bo‘lgan maydon qazib o‘rganildi. Arxeologik ashyolarning 7 metrgacha chuqurlikdan topilganligi, shaharning paydo bo‘lish davri qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Shahar tarixiy taraqqiyotining birinchi davrida Ichan qal'a o‘rnida odamlar yashay boshlagan. Arxeologik materiallarning shahodaticha, bu davr mil. av. 5-asrga to‘g‘ri keladi. Kulolchilik charxida tayyorlangan sopol buyumlar majmuasi, shuningdek, paxsa devor qoldiqlari shu davrga mansubdir. Xullas, Xivada shahar sistemasining asosiy elementlari bu davrda shakllana boshlagan. «Avesto»ning dastlabki ma'lumotlariga (Yasht madxiyalari) zamondosh Xorazm yodgorliklari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid Amirobod madaniyati nomi bilan atalgan. Bu davr yodgorliklari maxalliy bronza davri madaniyati xususiyatlarini saklab, yarim yerto‘la, turar joy, sug‘orish kanallar izlari va qo‘lda yasalgan idishlar bilan mashxur bo‘lgan. Bronza buyumlaridan o‘roqlar, jez ignalar hamda o‘q, uchlari qo‘yilgan tosh qoliplar topildi.Xorazmdagi shu davr axolisining asosiy tirikchilik manbai dexkonchilik va chorvachilik bo‘lgan. Tabiiy sharoit kanal va arik kazib , suv chikarishga imkon bergan noxiyalarda sugorma dexkonchilik turli shakllarda rivojlangan. Ulkaning yirik sugorish inshootlari miloddan avvalgi VI-V asrga oiddir.Tadkikotchilar bu inshootlar axmoniylardan xam oldingi davrlarda katta bir davlat xududida kurilgan bulishi mumkin va bu davlatga Xorazm,Sugdiyona, Parfiya yerlari kirgan, deb faraz qiladilar. Chunki davlat tashkiloti bo‘lmasa, bunday katta va o’zun kanallarni qazib, ta'mirlab turish mumkin bo‘lmasdi. Gekatey va Gerodotlarning Akes daryosi suvlari bilan foydalanuvchi yerlar xakidagi xabarlariga kura, ”Katta Xorazm” davlati tugrisidagi ilmiy nazariya paydo bulgan. Bu davrda Gerodot sanab utgan xalklar - girkanlar, parfiyaliklar saranglar, tamaneylar yerlari xam kirgan. Ba'zi tatkikotchilarning ta'kidlashicha (V.Tarn, F.Altxaym) axamoniylar davridan oldin Xorazmliklar Parfiya chegaralaridan sharkiy yunalishda Kopetdog yonbagirlarida joylashganlar. Xorazm davlatining markazi Marv va Xirot atrofida bo‘lib, bu davlatni KirII buysundirgandan sung xorazmliklar Kuyi Amudaryo xozirgi Xorazm viloyatiga kuchib borganlar deb faraz kilinadi. Demak bu nazariyaga kura, xorazmliklarni Kuyi Amudaryo yerlariga kadimgi forslar sikib chikarganlar.S.P.Tolstov, M.G.Vorob'yovalar bu nazariyaga karshi bo‘lib, xorazmliklar Markaziy Osiyo janubidan kuchib kelmaganlar. Xorazm davlati Kuyi Amudaryoda kadimgi zamonlardayok vujudga kelgan deb xulosa kilganlar. Ammo bu davlatning chegaralari xozirgi Xorazm viloyati xududidan keng bo‘lib, O‘rta Amudaryodagi Kushkal'adan boshlanib Orol dengizigacha bulgan turli viloyatlarni o’z ichiga olgan . Bu xududda miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid 310 ta uy kurgonlar, kishlok va shaxar xarobalari ma'lumdir. Shular jumlasidan eng yirigi Ko’zalikir shaxridir, u mustaxkam mudofaa devorlari bilan uralgan. Ko’zalikir mudofaa devorlarining to’zulishi bilan Baktriyadagi Kiziltepa shaxar shaxar devorlarining to’zulishida ancha uxshashliklar topildi. Baktriya, Xorazm shaxar markazlari mudofaa devorlarining O‘rtasida jangchilar yurishi uchun maxsus yulak bulgan. Shaxar devorlari ustiga uk otish uchun xarbiy minora mudofaa burji kurilgan. Devorlarda xar 2 metrda shinaklar koldirilgan.Arxeologik manbalarga ko‘ra, Xorazm tuprogida miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom gishtdan kurilgan uy joylar, mudofaa devorlari va turli inshootlar topilmagan.Turar joylar yarim yertulalardan iborat bulgan . Sopol idishlar kulda yasalgan va kulolchilik charxi bu davr maxalliy xunarmanchiligida noma'lum bulgan. Xorazm moddiy madaniyati xamda binokorligidagi yangi o’zgarishlar va bu viloyat oldingi davrlarda noma'lum bulgan madaniy an'analar miloddan avvalgi VI-V asrlar bilan sanaladi. Shu davrga oid Xorazmda gisht va poxsadan kurilgan uy joylar kazib ochilgan. Qurilish va hunarmandchilik ancha rivoj topgan. Dingalja uy-qo‘rg‘oni paxsa devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib ,uy-joy xo‘jalik xonalari va oshxonalardan hamda ichki hovlidan iboratdir.Bu yerda bronza va temirdan yasalgan mehnat hamda harbiy qurollar ,sopol urchuklar, jez igna, bigizlar tosh kurollar, sopol idishlar topilgan. Xorazm sopol idishlari Marg‘iyona , Baqtriya, So‘g‘diyona kulolchilik buyumlariga o‘xshab , ulardan uncha farq qilmaydi. Sopol idishlar va boshqa moddiy manbalarning to’zulishi va mudofaa binokorligi ham dalolat beradi. Bu davrda Xorazm tuprog‘ida Markaziy Osiyo janubiy viloyatlarida juda qadimgi zamonlardayoq rivojlanib ma'lum bulgan madaniy xususiyatlar va an'analarning keng tarqalishi, mahalliy aholining moddiy madaniyatiga joriy qilinishi qiziqarli ilmiy muammodir.Shu muammoni o‘rganish va aniqlash jarayonida tadqiqotchilar turli xil xulosa- fikrlarga keldilar .Markaziy Osiyo viloyatlarining madaniy o‘xshashliklariga sabab xalqlarning qushni- qarindoshligi, umumiy urf odatlari, tili, savdo –sotik, madaniy aloqalari, janubda yuqori darajada rivojlangan madaniyatning ta'siri, janubiy aholi bir qismining Xorazm chegaralari yonida va aynan viloyat hududiga tarqalishi deb faraz qilinadi.Agar ko‘rsatib o‘tilgan fikrlar,jumladan, oxirgisi to‘g‘ri bo‘lsa, qabilalarning ko‘chish jarayoni Kir 11ning yurishlaridan ancha oldingi davrlarda boshlangan. Janubiy viloyatlarning vakillari va mahalliy aholisi qo‘shilishi natijasida yangi madaniy vaetnik jarayonlar vujudga kelishi mumkin edi. Bu vaziyat, arxeologik va antropologik ma'lumotlarga ko‘ra, Markaziy Osiyo va xususanYu O‘zbekiston hududida bronza davrida va miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida ancha taraqqiy topgan. Misol uchun miloddan avvalgi IX- VIIIasrlardaJanubiy So‘g‘diyonada (Qashqadaryo vohasi) charxda ishlangan idishlarning paydo bo‘lishi, qurilishda g‘isht bilan paxsaning ishlatilishi, uy- qo‘rg‘onlar va ayrim qal'alarning bino qilinishi Baqtriyaning So‘g‘diyonaga madaniy ta'sirini va baqtriyaliklar tomonidan ba'zi nohiyalarning o‘zlashtirilganligini tasdiqlaydi. Qadimgi Xorazm davlati miloddan avvalgi VI asrda Amudaryoning o‘rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo‘lgan yerlarda vujudga kelgan, degan xulosaning to‘g‘riligini tasdiqladi. Bu davlat Marg‘iyonadagi Marv atrofida rivojlanmagan, chunki yozma manbalarga ko‘ra , Marg‘iyona qadimgi Baqtriya davlatining yirik viloyati bo‘lgan. Baqtriya vaXorazm davlatining hududiy chegaralari O‘rta Amudaryo oqimidagi yerlar orqali o‘tgan. Shu yerlarda bir-biriga ro‘para holatda ikkita qadimgi istehkom- Odoytepa va Qo‘shqal'a qurilgan. Xorazmliklar egalik qilgan yerlar So‘g‘diyona,Marg‘iyona va Baqtriyaga tegishli o‘lkalarga borib taqalgan. Balki shuning uchun Gekatey xorazmliklar viloyatini parfiyaliklardan sharqiy tomonda joylashtirgan. Gerodot esa parfiyaliklar va xorazmliklarning yerlari chegaradosh bo‘lgan deb ko‘rsatgan. KirII Markaziy Osiyoning janubiy viloyatlarini istelo qilib, shu yerning bir qism aholisini yurtimizdan shimoliy viloyatlariga siqib chiqarish mumkin edi, ammo qadimgi Xorazm davlatining vujudga kelishi turli murakkab madaniy, etnik va siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib,ahamoniylar davridan oldingi zamonlarda boshlangan. Mil.av. 6-5 asrlarda Xorazm Ahamoniylar davlatining 16-satraplik tarkibiga kirgan. Mil.av. 5 asr oxiri-4-asr boshlarida esa alohida satraplik hisoblangan. Mil.av. 4-asrning 2-yarmida Xorazmda mustaqil davlat qaror topadi. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, Xorazm davlatiga afsonaviy qahramon Siyovush asos solgan. Mil.av. 328 yil bahorida O‘rta Osiyoga yurish qilgan makedoniyalik Iskandar qarorgohiga mo’zokara qilish uchun Xorazm hukmdori Farasman 1500 suvoriy bilan tashrif buyurgan. Fanda massagetlar konfederatsiyasi nomi bilan tilga olingan Xorazm davlatini afsonaviy siyovushiylar, aslida esa afrig‘iylar sulolasi boshqargan. Mil.av. 3 – mil. 3-asrlarda Xorazm Sirdaryo havzasining o‘rta qismida tashkil topgan Qang‘ davlatining tarkibida bo‘lgan. Qadimgi Xorazm tili va yozuvi. Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvi – bu xumning sirtida tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U Katta Oybo‘yirqal'a shahar xarobasida topilgan . Arxeologik ma'lumotlarga ko‘ra, bu yozuv miloddan avvalgi V-IV asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid yana bir Xorazm yozuvi Qo‘yqirilgan qal'adan topilgan sopol idishlarning sirtida saqlangan. Bu manba yagona “aspabarak” otlik chavandoz so‘zidan iboratdir.Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbosiga asoslangan . Oromiylar- miloddan avvalgi 1 mingyillik boshlarida Mesopatamiya (ikki daryo oralig‘i ) hududida joylashgan qadimgi xalqdir . Miladdan avvalgi VI-IV asrga kelib 22 harfdan iborat bo‘lgan oromiy alifbosi O‘rta sharqni idora qilish, ish yurituvchi va ma'muriy tili vazifasini bajargan. Tuproqqal'dan topilgan yodgorliklardan Xorazmiy yozuvning grafik qiyofasi (milodiy III asr) hamda orfografik me'yorlari xorazmda alifboli yozuv madaniyatining kamida 500 yillik yo‘lini aks ettiradi. To‘kqal'a, Mizdahkan va boshqa ilk o‘rta asr yodgorliklaridan topilgan xorazmiy yozuvlar qadimiy oromiy yozuvdan jiddiy farqlangan. Chizma shakllari ravon, yuguruk husnixat darajasiga yetgan. Xorazm yozuvi alifbosi 22 belgili oromiy alifbosining an'anaviy tizimini davom ettirgan. Lekin amalda Xorazm tili matnlarida 20 ta harf belgisi amal qilgan. Lom, ayn, qof harflari oromiycha ideogrammalarda uchraydi. Tet hamda tsadde harflari esa hozirgacha biror matnda uchragan emas. Bular oromiy (shomiy) til fonemalarini ifodalovchi harflar bo‘lgani uchun Xorazm matnlarida geteogrammalarda uchrashi ehtimolligini ko‘zda tutmoq kerak .Xorazm alifbosining qolgan 18ta harfi matnlarda ko‘p qo‘llangan . Ular quyidagilar: alif, bet, g‘ayn, dol, ha, vav, zay, xet, tet, yot, kof, mim, nun, sin, pe, resh, shin, tau. Xorazm arab xalifaligi tasarrufiga kirgach, Xorazm yozuvi man etildi . IX-X asrlarda arab yozuvini xorazm tiliga moslashtirishga urinish bo‘lgan deyish uchun bizda asos bor. Bu haqda Abul Fazl Bayhaqiy XI asrda Xorazmda o‘z yozuvi bo‘lgan , deb xabar beradi. Abu Rayhon Beruniy davrida qadimiy Xorazm yozuvi unitilgan edi. Demak, Bayhaqiy arabiy asosdagi tub xorazmiy yozuvi haqida fikr yuritgan ekan. Lekin qadimgi Xorazm tilining “o‘lib borishi” , o‘g‘iz lahjasi asosidagi yangi turkiy til vaziyati Xorazmda arabiy –xorazmiy yozuvning rivojlanishiga imkon bermagan. Uning o‘rnida esa arabiy asosdagi turkiy yozuv barcha talablarga javob bera boshlagan . Shu ma'noda arabiy - xorazmiy yozuv namunalari sifatida Beruniy, Zamaxshariy, Qazviniy asarlaridagi qadimgi xorazmcha til misollari , ulardagi grafika va orfografiyani ko‘rsatishimiz mumkin. Umuman Xorazmda qadimgi yozuv madaniyati tarixini to‘rt bosqichga bo‘lib o‘rganish mumkin deb hisoblaymiz. Birinchi bosqich : miloddan avvalgi V-IV asrlardan milodiy I-II asrlargacha. Ikkinchi bosqich : Tuproqqal'a va u bilan tengdosh yozma yodgorliklar bosqichi , yangilari topilishini ham ehtimolda tutish lozim. Uchinchi bosqich : V-VIII asrlar, kursiv( yugurik) xat-mahkamachilik va husnixat davri. To‘rtinchi bosqich : arabiy asosdagi xorazmiy yozuv.(VIII-XIII asrlar). Bundan keyingi bosqichda qadimiy xorazm tili unutilib yozuvning yangi arabiy turkiy davri boshlanadi. Xorazm tili eroniy tillarning sharqiy guruhiga mansub o‘lik hisoblanadi. Bu til Amudaryo etaklarida, tarixan Xorazm deb nomlangan hududda tarqalgan. Mil.av. 2-1 asrlardan mil.8-asr o‘rtalarigacha qad. Xorazm davlatining rasmiy tili bo‘lgan. Mil.av. 3-2 asrlarga tegishli yodgorliklarda ma'lumotlar mavjud. Xorazm tilining unlilar tizimida a, i, u, e, ye tovushlarining cho‘ziq, qisqa va burunlashgan turlari farqlanadi. Undoshlar tizimida 27 ta fonema bo‘lgan. O‘ziga xos morfologik-sintaktik xususiyatlariga ega. Masalan, ot turkumiga 3 kelishik, 2 jins va 2 son shakli, aniqlik artikli xos bo‘lgan. Ushbbu va boshqa holatlarqadimiy eron tiliga xos xususiyatlar saqlanganligidan darak beradi. Hozirgi xorazm tiliga oid ba'zi so‘zlar ana shu shevalar leksikasida,toponimikasida mavjudligini qayd etadilar. Masalan, “patik”-ship, “kunda”-omoch, “yop”-ariq kabi so‘zlarni, Indavak, Pishkanak, Arvak toponimlarini Xorazm tiliga oid deb taxmin qiladilar. Xorazm tili 15-16 asrlarda batamom o‘lik tilga aylangan.Abu Rayhon Beruniy o‘z asarida 8 asrgacha podsholik qilgan 21 ta Xorazm shohlarining nomlarini keltirgan. O‘sha davrda zarb qilingan tangalar va bitilgan yozma yodgorliklar bu ismning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Ilk O‘rta asr shaharlarining shakllanishi . 5-7 asrlarda O‘rta Osiyoda, bir tomondan feodal munosabatlarning o‘rnatilishi, ikkinchi tomondan ko‘chmanchi chorvadorlarning beto‘xtov shiddat bilan kirib kelishi oqibatida yo’zaga kelgan o‘ta murakkab ham siyosiy, ham ijtimoyi vaziyat mamlakat obodonchiligi, xo‘jaligining ravnaqi, shahar va qishloqlarning qiyofasi va aholisining turmush tarzi, ahvoliga jiddiy ta'sir ko‘rsatdi. Ko‘chmanchilar bosqini davrida Xorazm vohasining dehqonchilik maydonlari oyoq osti qilinib, ko‘pgina shahar va qishloqlar vayron etildi. Xo‘jalik rivojiga zarba berilib, savdo- sotiq ishlari tanazzulga yo’z tutdi. Biroq avval Eftaliylar davlati, so‘ngra Turk xoqonligi kabi yirik davlatlar hukmronligida yo’zaga kelgan ma'lum darajadagi osoyishtalik davrlarida mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy hayoti yana tadrijiy taraqqiyot yo‘liga tushib oldi. Dehhqonchilik xo‘jaligida feodal munosabatlarning jadallashuvchi, ko‘chmanchi qabilalar o‘troqlashuvining kuchayishi bilan ekin maydonlariga ehtiyoj ortib ziroatkor yerlar kengaydi. Kanallar barpo etilib, dehqonchilik vohalarining suv ta'minoti tubdan yaxshilandi. Tog‘ oldilarida yangi yerlar o‘zlashtirildi. Shaharlar gavjumlashdi. Ko‘shk, qasr va qo‘rg‘onlar ko‘proq yirik sug‘orish shaxobchalari boshida, markaziy shaharlar atrofida hamda dehqonchilik vohalari chegaralari bo‘ylab joylashgan edi. Mayda qo‘rg‘onchalar vohalardagi qal'alar atrofida qad ko‘targan edi. Masalan, 6-8 asrlarda Qadimgi Xorazmning Burgutqal'a mavze'ida yo’zga yaqin ko‘shk va qasrli qo‘rg‘onlar va qo‘rg‘onchalar bo‘lib, bular bir-biridan 100-200 m masofada joylashgan edi. Ko‘shk va qasrli qo‘rg‘onlarda zodagon dehqonlar, qo‘rg‘onchalarda esa ziroatkor mehnatkash aholi istiqomat qilgan va dushmandan o‘zini mudofaa etgan. Bu davrda dehqonchilik maydonlarining kengayib , mahsulotlarning ortib borishi, hunarmandchilik buyumu jihozlariga bo‘lgan ehtiyoj, savdo-sotiqning avj olishi, o‘z navbatida shaharlarning ravnaqiga, ayniqsa, uning hunarmandchilik mahallalarining kengayishiga ta'sir etdi. Tuproqqal'a Ko‘hna shahar III asrga mansubdir. Bu shahar 500x350 metrli to‘g‘ri burchakdan iborat. Atrofida to‘rtburchakli minoralari bo‘lgan g‘isht devor bilan o‘rab olingan. Balandligi 20 m ga yaqin. Tuproqqal'a qasrida o‘tkazilgan qazish ishlari natijasida 100dan ortiq xonalar ochilgan. Ular ikki qavat qilib qurilgan bo‘lib, ustilari gumbaz bilan yopilgan edi. Xonalarning devori rang barang naqshlar bilan bezatilgan. III asr Xorazm shohlarini tasvirlovchi monumental sopol haykalchalar ham topilgan. Shaharning shimoliy qismida ikki qavat devorga va bozor maydoniga ega bo‘lgan olov ibodatxonasi joylashgan. Shahar ikki qismga ajralgan va 120-200 bino bo‘lgan 10-12 dahaga bo‘lingan edi, bu esa shaharda katta -katta uy jamoalari hayot kechirganidan guvohlik beradi. IV asrda Xorazmda shahar hayoti tushkunlikka uchragani natijasida Tuproqqal'a harobaga aylana boshlaydi. IV asrning boshida Xorazm shoh Afrig‘ tomonidan qurilgan Fir (Kat yaqinida ) qal'asiga Beruniy quyidagicha xarakteristika beradi: “Bu qal'aning “... uchta devori paxsadan va xom g‘ishtdan urilgan; bularning biri ikkinchisi ichiga joylashgan, har birining balandligi boshqasinikiga qaraganda oshib boradi; ammo shohlar qasri hammasidan ham balanddir”. San'at yodgorliklari . Xorazm ma'buda Anaxitni o’zun kiyimda, yelkasiga ro‘mol tashlagan holda, ba'zan qo‘lida idish bilan tasvirlangan kichkina sopol figuralar bor. Bular O‘zbekiston hududidagi Anaxitning figuralari eng arxaik bo‘lib, o‘ziga xos stili bilan ajralib turadi. san'atning eng qadimgi yodgorliklaridan biridir. Xorazmdagi Burgut qal'adan va Jonbos qal'aning quyi qatlamidan chiqqan qazilma narsalar ichida topilgan. Ilk O‘rta asrlar davrida Xorazmda boshka O‘rta Osiyo viloyatlari singari o’ziga xos madaniyat va feodal jamiyatning kO‘rtaklari yaratilgan edi. Bu davrda madaniyat jixatidan O‘rta Osiyo viloyatlari bir-biridan ancha fark kilgan bulsa xam, shaxarlar va uy me'morchiligida anchagina umumiy xususiyatlar mavjud edi. Xorazmning kadimgi yodgorliklari 19 asrning oxirlaridan boshlab ko’plab arxeolog va tarixchi olimlarning dikkatini o’ziga tortib kelmokda. Xorazm ilk O‘rta asrlar yodgorliklarini arxeologik tadkik etishni shartli ravishda 2 davrga bulish mumkin: 1. Tadkikotlar 1937 yilda boshlangan edi. Shu yili S.P. Tolstov boshchiligidagi SSSR FA Etnografiya Institutining Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi to’zilgan edi. Bu davrda Etnografiya Institutining aspiranti bulgan A.I. Terenojkin Korakolpogiston ARsi Turtkul va Shabbaz rayonlarida Berkutkalin voxasi va bu yerdagi bir necha yirik kal'alarni urganadi. Keyingi davrlarda xam bu voxaning urganilishi davom etdi, ayniqsa, statsionar ishlar jadallik bilan olib borildi. 4 va 36- kal'alar urganildi, voxa xududidagi Teshikkal'a kasrida xam arxeologik qazishmalar olib borildi. Umuman olganda, amalga oshirilgan ishlar okibatida Xorazmning arxeologik xaritasi to’ziladi. Shuning bilan birgalikda amalga oshirilgan barcha ishlarni umumlashtiruvchi S.P. Tolstovning «Kadimgi Xorazm» kitobi chop etiladi. Bu kitobdagi arxeologik yodgorliklari klassifikatsiyasidagi 2ta davr : kushon-afrigiylar davri (4-6 asrlar); afrigiylar (7-8 asrlar) ilk O‘rta asrlarga oiddir. 2.1953-1964 yillarda Berkutkalin va Yakka-Parasan voxasini urganish davom etadi. 10ga yakin kasr va kal'alarda arxeologik qazishmalar olib boriladi. 1958 yildan boshlab O’z.SSR FA Korakolpogiston bulimi xodimlari arab manbalari tilga olgan Kerder voxasida arxeologik tadkikot ishlarini olib bordilar. Bu xudud notugri ravishda Shimoliy Xorazm deb atalgan. Bu yerda Tokkal'a, Kurgonchi, Kuyukkal'a va Xayvankal'a yodgorliklarining qazishmalari olib borilgan. Tokkal'ada olib borilgan qazishmalar natijasida ilk O‘rta asrlarga oid kulyozma kitob va xujjatlarning yirik xazinasi topilgan (100dan ortik ossuariylardagi xorazm yozuvi namunalari). Shuningdek Gyaurkal'a yakinidagi Mizdaxkana nekropolida xam Xorazm yozuvi namunalari topilgan. Bu yerda olib borilgan arxeologik qazishma ishlari natijasida ilk O‘rta asrlar Xorazm tarixi, ijtimoiy xayoti va madaniyatiga oid ko’plab yangi ma'lumot va dalillar topildi. Shuningdek Xorazm kalendari, jamiyatning sotsial tarkibi va etnik tarixiga oid yangi dalillar xam topildi. 1977 yilda Yakka-Parasan voxasini butunlay urganish boshlanadi. Buning natijasida bu voxadagi 6ta kal'a urganiladi. Ayozkal'a 2 yakinida 1985-1990 yillar davomida 5-6 asrga oid ko’plab inshootlar va tulaligicha saklangan kasr koldiklari urganish amalga oshirilgan edi.Qazishmalar natijasida kushon-afrigiylar madaniyatiga oid kimmatli ma'lumotlar topildi. Shu jixatdan Tuprokkal'ada olib borilgan qazishmalar ayniqsa katta axamiyatga egadir (1965-1969 va 1972-1975 yillarda). Tuprokkal'a xududida 5000 kv.m. maydonga ega kup qatlamli inshootlar koldiklari topilgan, 4-5 asrlarda shaxar to’zilishiga oid asosiy xususiyatlar aniklanadi. Yodgorlik xududida sopol, suyak va metalldan yasalgan ko’plab ashyoviy dalillar topiladi.Siyosiy jixatdan 4-8 asrlar davomida Beruniyning ma'lumotlariga karganda Xorazmda birta sulola vakillari xukmronlik kilganlar. Adabiyotlarda bu sulola o’z asoschisi Afrig nomi bilan Afrigiylar sulolasi deb ataladi. Sulolaning asoschisi Afrig Beruniyning ma'lumotlariga karaganda 305 yilda Xorazm taxtiga utiradi. Beruniy shuningdek, sulolaning boshka vakillari nomlarini xam keltiradi, ba'zi nomlar Xorazm yodgorliklaridan topilgan tangalar orkali aniklandi. Ammo, tangalar va Xorazm ma'lumotlari orasida ancha fark mavjud (uxshashliklar fakatgina 8 asrga oiddir). Umuman olganda Beruniy keltirgan kupgina xukmdorlarning nomlari xaligacha tangalarda aniklanmagan. Xattoki, sulola asoschisi Afrig‘ nomi bilan zarb kilingan biron-bir tanga topilmagan. S.P. Tolstovning fikricha bu xukmdor davrida mamlakatda detsentralizatsiya jarayoni bo‘lib utib, turli tamgali mis tangalari zarb etilgan.Xorazmning keyingi tarixi, eftalit-Xorazm, sosoniy-Xorazm, turklar-Xorazm munosabatlari unchalik yaxshi urganilmagan va bu davrga oid ma'lumotlar ancha kamdir. Fakatgina, Xorazmning 711-712 yillardagi tarixi ancha yaxshi urganilgan. Bu davrda Xorazm arab lashkarboshchisi Kutayba ibn Muslim kushinlari tomonidan bosib olinadi. Tabariy, xorazmshox chakirgan majlis xakida ma'lumot berib utadi. Bu majlisga turli xil xukmdorlar, dekxon-boy zodagonlar va axbar-olimlar katnashgan edi. Bu 7-8 asrlarda Xorazm ijtimoiy to’zumiga oid eng kimmatli ma'lumot sanaladi. Yozma yodgorliklar, numizmatik va arxeologik ma'lumotlarga karaganda bu davrda Xorazm bir necha mayda davlatchalardan iborat bulgan. Olimlarning taxminlaricha, bu Amudaryoning kuyi okimidagi Kerder viloyati, mamlakatning janubiy kismi- Amudaryoning ung kirgogi (markazi al-Fir) va Amudaryoning chap kirgogi viloyatlaridir. Xoramzshox va uning ukasi Xurrazad O‘rtasidagi kurash natijasida xorazmshox arablarni yordamga chakirishga majbur buladi. Beruniyning ma'lumotlariga karaganda Xorazmga yetib kelgan Kutayba ibn Muslim Xurrazodani maglubiyatga uchratdi, Xorazm yozma yodgorliklarini yokib yubordi, olimlarini esa xaydab yuborishni buyuradi. Mamlakatga arab noibi kuyiladi va shu davrdan boshlab 995 yilgacha, ya'ni oxirgi Afrigiy xukmdori uldirilganigacha, Xorazmda xokimiyat Kyat- xorazmshoxlar poytaxti va Urganch-arab amir-noiblari O‘rtasida bulingan. Ammo, xoramzliklar arab boskiniga karshi kurashganlar va bir necha bor ko’zgolon kutarganlar. Masalan, 728 yilda arab boskiniga karshi Kerderda ko’zgolon kutariladi. Keyingi davrlarda xam arablarga karshi kurash davom etadi. Fakatgina 8 asrning oxirlarida arablar Xorazmni tinchlantirishga va bu yerda o’z xukmronliklarini ancha mustaxkamlashga muvaffak buldilar. Bu davr tangalarida arabcha yozuvlar paydo buladi, xorazmshoxlarning ismi islomcha kuyila boshlanadi. Bu barcha siyosiy va etnik o’zgarishlar Xorazm tarixida katta uringa egadir. 7-8 asrlarga oid kadimgi Xorazm davlati xududidagi yodgorliklar asosan kishlok xarobalaridan iboratdir. 7-8 asrlarda Xorazm shaxarlarining ichki to’zilishi va kurinishi deyarli aniklanmagan. Ma'lumki, bu davrda yirik savdo yullarida joylashgan kadimgi shaxarlar (Xazorasp, Xiva va xokazolar) o’z xayotini davom etgan. Shuning bilan birgalikda yangi shaxarlar xam kurila boshlangan. Shunisi kizikki, bu shaxarlar asosan yirik kasrlar devorlari yakinida tashkil topgan (Berkutkal'a, Kumkal'a). Xorazmning kadimgi poytaxti Katni arxeologik urganish fakatgina 12-14 asrlarga oid madaniy qatlamlarni urganish imkonini berdi. Katning 10 asrdagi kuxandizini bu davrda Xorazmga kelgan al-Istaxri kurgan. Ammo, bu davrda kuxandiz xarobalarga aylangan edi, shaxar esa Amudaryo toshkinlari natijasida vayron etilgan edi. Tabari, Belazuri va ibn al-Asama asarlarida Xorazmning ilk O‘rta aslardagi poytaxti al-Fir yoki Xorazm xakida ma'lumotlar mavjud. Bu ma'lumotlarga karaganda, 7-8 asrlardagi shaxar 3 kismdan («uch shaxardan») iborat bulgan va bu kismlar umumiy mudofaa devori bilan urab olingan. Shaxarning eng mustaxkam kismi Madinat al-Fir bulgan. Shaxarning usib borishi natijasida uning eng kadimgi kismi kuxandizga aylangan, shaxarni esa 10 asr mualliflari Kat nomi bilan tilga oladilar. Balamining ma'lumotlariga karaganda Xorazmning eng mustaxkam shaxarlaridan biri Xazorasp bulgan. Bu shaxar xarobalari xududida arxeologlar tomonidan mustaxkam mudofaa devorlari koldiklari. Shuningdek, olimlarning fikricha shaxar xududida 7-8 asrlarda paydo bulgan kuxandiz xam mavjuddir. Ammo bu madaniy qatlamlar keyingi davrlardagi kurilmalar tufayli saklanib kolmagan. Olimlarning fikricha bu davrda shaxarning umumiy maydoni 10 ga bulgan. 7 asr oxirlari va 8 asr boshlarida paydo bulgan Berkutkal'a tugrisidagi ma'lumotlar boshkalarga karaganda ancha kengdir. Bu shaxar ilgari mavjud bulgan Berkutkal'a kasri yakinida vujudga kelgan. 6,2 gektar maydonga ega bulgan shaxar 2 usulda kurilgan. Kisman shaxar 4 asr boshlarida xarobaga aylangan kishlok urnida kurilgan. Shaxarning butun xududi mudofaa devorlari bilan urab olingan. Shaxarning O‘rtasida keng maydon joylashgan. Shaxarning janubiy kismi 2 maxalladan iboratdir. Maxallani magistral kucha ajratib turibdi. Kuxandizda (100x100 m.) kupgina inshootlar kurilgan. Bu yerda pandus, suv ombori va turli ma'muriy inshootlar joylashgan. Kuxandizning shimoli-garbiy burchagida joylashgan suv ombori kamal davrida ancha axamiyatli bulgan. Xorazmning 7-8 asrlarda mavjud bulgan kishloklari boshka joylarga karaganda ancha yaxshi urganilgan. Bunday kishloklar asosan Amudaryoning ung kirgogida saklangan. Kishloklar Amudaryoning ung kirgogi buylab bir necha unlab kilometrga cho’zilgan. Tipologik jixatdan bu kishloklar ilgari davrlardagi Xorazm kishloklardan kup fark kilmagan. Adabiyotlar : 1. Gulomov Ya.G. «Xorazmning sugorilish tarixi» T., 1959 y. 3. Istoriya O’zbekistana v istochnikax. To’zuvchi B. V. Lunin. T., 1984 y. 4. Jabborov I.M. «O’zbek xalki etnografiyasi». T., 1994 y. 5. Sa'dullaev A.S. «Kultura yuga Sredney Azii 7-4 vv. do n.e.» T., 1987 y. 6. Kabirov J., Sa'dullaev A. «O‘rta Osiyo arxeologiyasi» T., 1990 y. 7. O’zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. 1997 y. 8. Asqarov A . O ‘ zbekiston xalqlari tarixi . 2 – jildlik. T: 1993. 9. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T: 1999.

Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi Reja: 1. Mil.av. IX – VI asrlarda Qadimgi Xorazm. 2. «Katta Xorazm» masalasi 3. Mil. av. VI-III asrlarda Xorazm.

Mil.av. IX – VI asrlarda Qadimgi Xorazm. Qadimgi Xorazm – Turon va Eron mintaqalari oralig‘ida joylashgan tarixiy o‘lka va qadimiy davlat sanaladi. Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murg‘ob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha cho‘zilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy o‘lka fanda 2 xil: Qadimgi Xorazm va Katta Xorazm nomlari bilan mashhur. Xorazm” atamasi (toponimi) Avestoda Xvairizem, qad.forsiychada Uvarazmis, lotinchada Xorasmiya va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda bu o‘lka Xvorazm talaffo’zida tilga olinadi. “Xorazm” atamasi (toponimi) semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S.Tolstov atama talqinlari orasida eroncha “Xurr- Xurshed” va “zm-zem” so‘zlari asosida yo’zaga kelgan nomning “Quyoshli o‘lka”, “Quyoshli yer” deb atalishi haqiqatga yaqin etnonim hisoblaydi. So‘g‘dshunos olim M.Bogolyubovning fikricha, Xorazm ayrim-ayrim 3ta so‘zlardan tarkib topgan. Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu-“yaxshi”, “ma'qul”, var-“devor”, “g‘ov”, “qal'a”, “qo‘ra” degan ma'nolarni bildirgan. Zm esa “yer”, “o‘lka”, “diyor” kabi ma'nolarni anglatgan. Demak, Xorazm atamasi “yaxshi qo‘rali yer”, “ajoyib qal'ali o‘lka”, “mustahkam qal'ali diyor” ma'nosini beradi. Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Eng mo‘tabar qadimgi qo‘lyozmamiz”Avesto” bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida - Xorazm zaminida yaratilgan edi. Bu nodir kitob ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma'naviy, tarixiy merosdir . ”Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma'naviyat,buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hyech kim inkor etolmaydi.Xvarizam (Avesto tilida), Xvarazmish (qadimgi fors tilida), Xarasmiya (qadimgi yunon tilida) tushunchalari hozirda O‘zbekistondagi bir viloyatning nomida saqlangan.Qadimgi Xorazm tarixi va yodgorliklari S.P.Tolstov rahbarligidagi arxeologik ekspeditsiyaning tadqiqotlari natijasida keng yoritilgan.

Xorazmning sug‘orish inshootlari va sug‘orilishi tarixini o‘rganishda arxeolog Ya.G‘ . G‘ulomov katta hissa qo‘shgan . Xorazm tuprog‘ida turli xil qishloq va shahar xarobalari qazib ochilgan. Hozir ham Xorazm tarixini o‘rganish va uning arxeologik yodgorliklarini qidirib topish, qazib ochish, tadqiq qilish ishlariga katta e'tibor berilmoqda. Hozirgi kunda insoniyat sivilizatsiyasining muayan bir darajasiga erishildi. Erishilgan bu yutuqqa Mesopatamiya, Gretsiya, Hindiston, Xitoy va Markaziy Osiyo katta hissa qo‘shgan. yevropa va Amerika olimlari ham xususan tabiiy va ilmiy fanlar bo‘yicha o‘z ulushlarini qo‘shmoqdalar. Biz Xorazm jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi haqida fikr yuritganimizda Xorazm vohasi, uning rivojlangan dehqonchiligi, Xiva, Urganch, Hazorasp, Qiyot singari shaharlari ,ulardagi ko‘plab o‘quv yurtlari, ilmiy va madaniy markazlar, madrasalar, xalq amaliy san'ati ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Ular orasida Xiva alohida ajralib turadi. Chunki aynan shu shaharlar dunyoga Al-Xorazmiy, Al- Beruniy, Najmiddin Kubro, Az-Zamaxshariy kabi o‘z tadqiqotlari bilan ilmni rivojlantirgan olimlarni yetishtirib bergan. Aynan Xivada ana shunday mashhur olimlarning yetishib chiqishi uchun zamin tayyorlangan. Bugungi kunda ham Xiva madaniy markaz sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ma'lumki, 1X-X1 asrlar Xorazm va butun Markaziy Osiyo tarixida madaniyat va fanning gullab yashnagan davri hisoblanadi. Buerda o‘sha paytda 40 dan ziyod o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsatgan. Diniy ta'limotlardan tashqari dunyoviy fanlar: astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot fanlari bo‘yicha ham ish olib borganlar. Birgina Xivaning o‘zida xalq amaliy san'atining 60 dan ortiq turi mavjud edi. Ko‘plab ustalarning mahsulotlari boshqa mintaqalarda eksport qilinardi. Xiva savdo, hunarmandchilik va madaniy markaz sifatida o‘troq, ko‘chmanchi xalqlarning eng iste'dodli qatlamlarni o‘ziga jalb qilib, ularning imkoniyatlarini insonlar uchun zarur tomonga yo‘naltirar edi.Olim Muhammad al- Xorazmiy ana shunday muhitda tug‘ildi (783-847). Uning Xivada o‘tkazgan yoshlik yillari haqida m'lumotlar kam.

Ammo uning iste'dodli olim sifatida Xuroson hokimi Al-Ma'mun (Horun ar- Rashid)ning o‘g‘li) ho’zurida yashagani ma'lum . U Xuroson markazi Marvda dars berdi. 818 yilda al- Ma'mun bilan birga ko‘plab O‘rta Osiyolik olimlar , shu jumladan, Al-Xorazmiy ham Bog‘dodga keldi. Ilm- fanning homiysi bo‘lgan Al- Ma'mun bu yerda o‘ziga xos akademiya - “Baytul hikma” tashkil etdi. Al- Xorazmiy ana shu markazga boshchilik qildi. Al-xorazmiy bu yerda insoniyatga matematika, geometriya, geodeziya kabi fanlar bo‘yicha bir necha fundamental asarlar tortiq qildi. U akademiyaning rahbari sifatida hozirgi matematikaning asoslarini yaratdi va “Hind hisobi haqida”; “Al-jabr val –muqobila” kabi asarlar yozdi. X1 asrda Al-Xorazmiy asos solgan matematika yevropa tillariga, shu jumladan, ingliz va franso’z tillariga tarjima qilib bo‘lingan edi. X11 asrdan boshlab yevropa, keyin esa dunyoning boshqa mintaqalarida o‘z o‘rnini qat'iy egalladi . Xorazm diyori dunyoga yetishtirib bergan yana bir olim Al-Beruniydir (973-1048). U Xivadan 30 km narida joylashgan Qiyot shahrida tug‘ilgan. Uning asarlari o‘sha davr fani va madaniyati, shaharlarning rivojlanishi darajasini xarakterlash uchun boy material beradi.Yoshlik paytidan boshlab Beruniy matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan. O‘zining o‘lchov asbobi yordamida quyosh balandligini ekliktika va ekvator tekisligining qiyalik kattaligini o‘lchagan va 22 yoshida globus yasagan. Mana shularning hammasi o‘sha paytlarda Xiva va uning atrofida fanning rivojlanishi darajasi qanday bo‘lganligidan yaqqol dalolat beradi. Hukmdor Ma'mun II 1010 yili ko‘p olimlarni Xorazmning poytaxti Urganchda to‘plab , o‘ziga xos akademiya -“ Majlisi ulamoh” tashkil etdi. Ular orasida Beruniy va Ibn Sino ham bor edi . Beruniy Ma'munning fan bo‘yicha maslahatchisi etib tayinlanadi. Beruniyning ilmiy merosi juda ulkan. Uning tabiiy fanlar, shuningdek, falsafa va tarix sohasidagi ilmiy ishlari ahamiyatlidir. Beruniy haqli ravishda hamma zamonlarning eng yirik hindshunoslaridan hisoblanadi. Uning bilish, tafakkur haqidagi fikrlari bugun ham o‘z kuchini yo‘qotgan emas .

Beruniy geodeziya , matematika va geografiya sohasida dunyo faniga fundamental ishlanmalar , o‘lchamlarni aniqlashning yangi va qulay usulini taklif qilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, Beruniy asarlarida oy, planetalar va Quyosh o‘rtasidagi masofa vaularning o‘lchamlarini aniqlash usullari to‘g‘risida keng mulohazalar bayon etilgan.Eramizdan avvalgi 5 mingyillikning oxiri va 4 mingyillik boshlarida Xorazmning sobiq Kaltaminor kanali o‘zanidagi ovchi baliqchilarning qadim manzilgohlari joylashgan. Bu yodgorliklar ichida ancha yaxshi saqlangan manzilgohlardan biri Jonbos 4dir. Bu yerda olib borilgan qazish ishlari paytida yarim yerto‘la ko‘rinishidagi uy qoldiqlari, toshdan yasalgan ko‘plab mehnat qurollari va sopol idishlar topilgan: uy o‘rtasida katta o‘choq, uning atrofida devor bo‘ylab oilaviy o‘choqlar bo‘lgan. Bu uyda 120 nafargacha odam yashagan. Kaltaminorliklar asosan baliqchilik bilan shug‘ullanganlar, tikuvchilik, kulolchilik ham rivoj topgan . Sopol idishlar qo‘lda yasalgan. Odamlar daryo bo‘ylarida yashaganlar, baliqni to‘r, garpun, tosh paykonlar yordamida tutganlar. Kaltaminor yodgorligiga xos mehnat qurollari va kulolchilik buyumlari Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi hududlarda: Zarafshon va Amudaryoning quyi oqimlarida hamda Qizilqum sahrosida uchraydi. Bronza davri. 1938 yilda arxeolog S.P. Tolstov Amudaryoning quyi oqimi havzasida bronza davriga oid manzilgohlarni ochib, ularga Tozabog‘yon yoki Tozabog‘yop madaniyati yodgorliklari deb shartli nom berdi. O‘zbekiston hududida bronza davrida dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan qabilalarning moddiy madaniyati yodgorliklari asosan Xorazmda topilgan. Dastlabki yodgorliklar yop (kanal) atrofida tekshirilgani uchun Tozabog‘yob deb atalgan. Bu madaniyat uchun qo‘pol yassi tubli, boshoqqa yoki to‘rga o‘xshatib qolipda bosilgan va o‘yilgan ornamentli xurmachasimon keramika xarakterlidir. Tozabog‘yob madaniyati genetik jihatdan kaltaminor madaniyatiga borib taqaladi. Tozabog‘yob madaniyatining birinchi qabristoni - Ko‘kcha tog‘idan 5 km janubroqda joylashgan. Ko‘kcha 3 qabristonining ochilishi katta diqqatga sazovordir.

O'xshashlar

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi
QADIMGI O'RTA OSIYO SHAHARLARI TARIXI
O’zbekistonda qadimgi davr davlatchiligi tarixi (milodddan avvalgi VI asr-milodiy IV asr).
Arab xalifaligi shaharlari.
Yaqin va O‘rta Sharq paleoliti