Yaqin va O‘rta Sharq paleoliti Reja: 1. Yaqin va O‘rta Sharq xududining qadimgi davrdagi tabiiy shart- sharoitlari. 2. Yaqin va O‘rta Sharq xududida insoniyatning paydo bo‘lishi. 3. Yaqin va O‘rta Sharq xududida o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar tarixi.

1.1 O‘rta Sharq atamasi (ingliz tilida Middle East ) Britaniyaning Hindiston ishlari bo‘yicha qo‘mitasi tomonidan 1850 yilda qo‘llanilgan. Biroq 1902 yilda amerikalik xarbiy dengiz nazariyotchisi Alfred Tayer Mexen tomonidan Arabiston yarim oroli va Hindiston oralig‘idagi xududlarni ifodalashi natijasida bu atama tarix fanida keng qo‘llanila boshlandi. Ikkinchi jaxon urushiga qadar Turkiya va O‘rta yer dengizining sharqiy qirg‘oqlari oralig‘idagi hududlar Yaqin Sharq deb atalgan bo‘lsa, Mesopotamiyadan toki Birmagacha bo‘lgan hududlar O‘rta Sharq deb nomlangan edi. Rus mualliflari adabiyotlarida esa Yaqin Sharq atamasi qo‘llanilgan bo‘lib, bu atama asosida Eron, Pokiston va Afg‘oniston davlatlari hududlari ham qo‘shib ifodalanadi. Yaqin va O‘rta Sharq davlatlariga Afg‘oniston, Baxrayn, Misr, Eron, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Iroq, Turkiya, Ummon, Quvayt, Qatar, Isroil, Iordaniya, Saudiya Arabistoni va boshqa davlatlarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Yaqin va O‘rta Sharq hududining paleolit davri yodgorliklarining o‘rganilish asosan XX asrda amalga oshirilgan. 1929-1936 yillarda ingliz tadqiqotchisi D. Garrod Falastinning Karmel tog‘ tizmasida paleolit davri yodgorliklarini o‘rganishni boshlab beradi. Sharqiy O‘rta yer dengizi xavzasida A.Rust, R.Nevill, G. Vatanabelar tomonidan o‘kazilgan tadqiqotlar natijasida ochiq turdagi va g‘orsimon hamda paleolit davri qabrlari topilgan bo‘lib. Bu o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida tosh davri madaniyatlarining tabiat bilan uyg‘unlikda taraqqiy etish dinamikasini kuzatishimiz mumkin. Tadqiqotchilar I. Korobkov, J. Skinner, J.Perro, L.Koplendlar tomonidan Sharqiy O‘rta yer dengizi xavzasi tosh davri qurollari tiologiyasi va klassifikatsiyasi hamda madaniyatlarning o‘zaro aloqalari ishlab chiqilgan. Paleolit davrida Yaqin va O‘rta Sharq hududi keng miqyosda muzlash davrini o‘z boshidan kechirmagan. Muzlash jarayoni Yaqin va O‘rta Sharq hududining shimoliy rayonlarida kechgan bo‘lsa, janubiy rayonlarda esa

plyuvial ya’ni yog‘ingarchilikdan iborat iqlim hukm surgan. 2 million yil burun Yaqin va O‘rta Sharq hududida issiq iqlimni xush ko‘ruvchi villafrank fauna va florasi mavjud bo‘lgan. Yaqin va O‘rta Sharq hududi rel’efi esa unchlik katta bo‘lgan tog‘lar va tekistliklardan iborat bo‘lgan. Qirg‘oq bo‘yi landshafti esa savannaga o‘xshagan. Yaqin va O‘rta Sharq hududida bundan 1.5 million yil burun tektonik xarakatlar sodir bo‘ladi va tog‘lar ko‘tariladi. Tektonik xarakatlar butun muzlik davrida davom etadi. Erroziyalar natijasida tabiiy g‘orlar paydo bo‘ladi. Bu esa ibtidoiy ajdodlarimizining jon saqlashi uchun tabiiy panoxgoh vazifasini bajargan. Umuman olganda plyuvial davri namgarchilik yuqori darajada bo‘lganligi bilan xaraterlanadi. Xarorat esa xozirgiga nisbatan 4-5 gradus darajada farq qilgan. Buning natijasida esa bundan 700-600 ming yil avval Falastinda iliq iqlimni xush ko‘ruvchi villafrank flora va faunasi jon saqlab qolgan. Aynan bunday iqlimni xush ko‘ruvchi xayvonot dunyosining mavjudligi ibtidoiy ajdodlarimizning yashab qolishi uchun zamin yaratgan. Yaqin va O‘rta Sharq hududida hukmronlik qilgan villafrank faunasi bu hududda dastlabki ibtidoiy ajdadlarimizining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Ibtidoiy ajdodlarimizga oid daastlabki topilmalar Suriya va Livan hududlaridan topilgan bo‘lib ulaning davriy sanasi Olduvey davri bilan belgilanadi. Yaqin va O‘rta Sharq hududiinng eng muhim yodgorliklaridan biri Oronta va Iordan daryosi oralig‘idagi xududlarda joylashgan Ubeydiya yodgorligi xisoblandi. Uning davri sanasi Ashel davri bilan belgilanadi. 1.2 Pliotsena va neopley stotsenning ilk bosqichida Afrika Yevroosiyo qit’asi va Arabiston yarim oroli bilan bog‘langan bo‘lgan. Bu davrda sharqiy Afrika, Yevroosiyoning g‘arbiy rayonlari, Yaqin Shaq va Arabiston yarim oroli bir- biriga yaqin bo‘lgan tabiiy shart-sharoitlarga ega bo‘lgan. Dastlabki ajdodlarimizning Afrika xududidan chiqib Yevroosiyo xududiga migratsiya qilish jarayoni juda sekin kechgan. Biroq xozirda Arabiston yarim oroli va

Yaqin Sharq xududida ibtidoiy ajdodlarimizning dastlabki migratsiyasi xaqida guvohlik beruvchi yodgorliklar aniqlanmagan. Yaqin Sharq xududida ibtidoiy ajdodlarimizga tegishli bo‘lgan dastlabki paleolit davri yodgorliklari Ubeydiya va Gesher-Benot-Yaakov yodgorliklari hisoblanadi. Ushbu yodgorliklarning davriy sanasi 1,4 va 0,9 million yillar bilan belgilangan. Yaqin Sharq xududidagi Ubeydiya va Gesher-Benot-Yaakov yodgorliklari ibtidoiy ajdodlarimizning Afrrika xududidan Yevroosiyoga ikkinchi migratsiyasi davriga tegishli yodgorliklar hisoblanadi. Bu davrda Yevroosiyoda ashel tosh industriyasi tarqala boshlagan jarayonni kuzatishimiz mumkin. Ubeydiya yodgorligining quyi qatlamlaridan ikki tomonlama ishlov berilgan tosh qurollar namunalari kuzatishimiz mumkin. Ashel davriga qadar mavjud bo‘lgan qatlamlar 1.3 1983-2000 yillar davomida Al-Guza, Sharxabil, Al-Amir, Djidfir, Al-Gabr VI g‘or makonlarida qayd etilgan. Geomorfologik va stratigrafik tadqiqotlar shuni kursatadiki Pliotsena va neopley stotsenning ilk bosqichida yer sharida iqlim sovushi va aridizatsiya jarayoni kuzatiladi. Dunyo okeanlari sathi 150 metrga pasayib ketadi. Chuqurligi 100 metr va kenligi 28 metr bo‘lgan Bab- el-Mandeb ko‘rfazi quriydi va Afrika qi’asini sharqiy Arabiston xududi bilan bog‘lab turuvchi quruqlik yo‘li vujudga keladi. Yaqin Sharq xududidan ajdodlarimizning Kavkazorti va Yevropa xududiga kirib borishini kuzatishimiz mumkin. Bugunki kunda Yaqin va O‘rta Sharq xududida qadimgi tosh davriga oid bir qancha yodgorliklar o‘rganilgan. El-Masluk yodgorligi 1969 yilda Kolumbiya universiteti arxeologlari tomonidan Livanning shimoliy qismida topib o‘rganilgan. Isroil xududida joylashgan dastlabki ibtidoiy odamlar neandertal hisoblanadi. Isroil xududida Homo Sapienslarning paydo bo‘lishi bundan 75 ming avval sodir bo‘lgan. Isroil xududida Homo Sapienslar neandertallar bir vaqtning

o‘zida mavjud bo‘lganlar. Ubaydiya yodgorligi bundan 1,4 mln yil avval ibtidoiy ajdodlarimizning Afrikadan Yevroosiyoga migratsiyasi jarayoni izlarini kuzatishimiz mumkin. Bundan 20 ming avval ushbu xududda mavsumiy turar joylar va g‘or-makonlar bo‘lgan. Ubeydiya yodgorligidan ilk ashel tipidagi tosh qurollar topilgan. Bundan tashqari davriy sanasi 1 400000 —250000 ming yilliklarin tashkil etuvchi paleolit davri yodgorliklari ham mavjud bo‘lib, ulardan so‘nggi ashel tipidagi tosh qurollar qayd etilgan. Iakov qizlari mosti va Tabun g‘or makonlari so‘nggi ashel tipidagi tosh qurollar qayd etilgan yodgorliklar hisoblanadi. Ubaydiya, xududidan ibtidoiy ajdodlarimizga oid tish namunalari, Iakov qizlari mosti suyak namunalari va Zuttie g‘or makonidan esa ibtidoiy ajdodimizning bosh chanog‘i (Galiley odami) namunalari topilgan. Falastin xududidagi muste davri aniqrog‘i neandartellarga oid yodgorliklarga biz Kebara, Amud va Tabun yodgorliklarini keltirib o‘tishimiz mumkin. Homo Sapienslarga oid yodgorliklar esa Djebel-Kafze va Sxul g‘or makonlari hisoblanadi. Falastin xududida yuqori paleolit davri 48000-20000 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Tabun g‘ori paleolit davri arxeologik yodgorligi hisoblanib Isroildagi Karmel tog‘ida joylashgan. Tabun g‘or makoni bundan 500-40 ming yil avval itidoiy ajdodlarimiz tomonidan o‘zlashtirilgan. Tabun g‘orining yuqori qatlamlari muste davriga oid bo‘lib, yuqori qatlamlardan levallua texnikasi asosida tayyorlangan tosh qurollar topilgan. 1962-1972 yillarda Artur Yelenek tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida so‘nggi ashel va yabrud madaniyatlariga oid bo‘lgan 1900 ta butun va siniq bo‘laklardan iborat bo‘lgan tosh qurollar namunalari topilgan. Bundan tashqari Tabun g‘or makonidan davriy sanasi 120 ming yilni tashkil etuvchi ayol jinsiga mansub neandertal odamining tana suyaklari topilgan. Bu topilma Isroil xududidagi eng qadimgi ibtidoiy odamlar tana suyaklari hisoblanadi. Kebara g‘or makoni arxeologik yodgorlik xisoblanadigan Kechariya yodgorligidan 10 km masofa