logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O'RTA ASIRLARDA

SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O'RTA ASIRLARDA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

405.857421875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘ RTA ASRIARDA Reja: 1. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida. 2. Fotimiyiar xalifaliginirtg qulashi. 3. Salohuddin Ayy ubiy. Suriya va salib chiiar. 4. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq. 5. XIII -XV asrlarda Misrda ijtimoiy -iqtisodiy hayot. 6. XI -XV asrlarda Misrda madaniy hayot. Tayanch atama va iborala r: Tuluniyiar, Fotimiylar, ismoiiiyiik imom, berber,fallo hlar, Ayyublar, Mamlu klar, Bahriylar, Burjiylar. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida Misr Tuluniylar boshqaruvi davrida (868 -905) amalda Abbosiylar xalifaligidan mustaqil edi. Sulola asoschi si Ahmad ibri Tulun (868 -884) b o‘ lib, uning davrida turkl ar, berberlar va zanj ilardan iborat muntazam q o‘ shin tuzildi. U o‘ z nomidan tanga zarb qildirdi, 905 -yiIga kelib Abbosiylar Fustat (Qohira) da hukmronligini tikladi. Ammo tez fursatda bu yerda Abbosi ylar noibi Abu Bakr Muhammad ibn Tu g‘ j Ixshid* (935 -946) mustaqil lxshidlar su lolasiga (953 -969) asos soldi. Shu bilan birga Ma g‘ ribda ismoiliyiarning Fotimiylar xaiifaligi (910 - 1171) ham yuzaga kelib, Misming katta qismini egallab oldi. X asr boshlarida h ozirgi Tunis hududida r o‘ y bergan tartibsizliklardan foyd alangan Abu Abdulloh hamda o‘ zini Ali va Fotima avlodi deya da'vo qilgan Ubaydulloh boshliq kishilar isyon k o‘ tarishdi, 909 -yilda isyonchilar Qayruvon shahrini bosib olishdi. Ubaydulloh Mahdiy nomi b ilan taxtga o‘ tirdi. Fotimiylar o‘ zlarini Ali ibn Abu Tol ib va uning xotini Fo tima avlodlari deb da'vo qilganlar. Ularga muxolif b o‘ Iganlar mazkur da'voni inkor etib, ularni sulola asoschisi nomi bilan ubaydiylar deb nomlashadi. Fotimiylar shialikning ismo iliy oqimi tarafdori bo‘ lib, taxtga Ali avlodlarigina mun osib deb hisoblagan. Ubaydiylar taxtga kelgandan s o‘ ng, Misrni abbosiylardan tortib olishga harakat boshladi. 914 -yilda Iskandariya egallandi. Ammo tezda abbosiylar qaytarib egallab oldi. 969 -yilda Fotimiy xalifa Mu'iz (Ma'ad) (953 -975) ning Javhar boshchi ligidagi q o‘ shini Mis rga bostirib kirdi. Giza jangida g‘ alaba qozongan q o‘ shin Fustatni egalladi. Xalifa poytaxtni Nil b o‘ yida joylashgan Fustat shahriga k o‘ chirdi. Shahar al Qohira (Maftunkor) deb n omlandi. Tezda u Yaqin Sharqdagi katta shaharga aylandi. 972 - yilda Xalifa Ma'a d Qohiraga k o‘ chib keldi. X asr oxiriga kelib, Falastinni hamda Suriyaning katta qismini bosib oldi. Fotimiylar boshqaruvi g‘ arbda Marokko chegaralarigacha, sharqda Suriya ch o‘ llarigacha b o‘ lgan hududda tarqaldi. Fotimiylarda ismoiliyl ik davlat dini b o‘ isa da, ammo barcha dinlarning tengligi ta'minlangandi. Diniy e'tiqod tengligi siyosatini xalifa Hokim (Xakim) (996 -1021) buzdi. Uning musulmon jamoalarini kuchsizlantirish uchun qil gan soliq siyosati musulmonlarning noroziligiga sabab b o‘ ldi. Shu bilan birga u musulmonlarga qul saqlashni taqiqladi, xristianlar va yahudiylarni ta'qibga oldi. Oxir oqibatda unga qarshi b o‘ lganiar tomonidan 1021 -yilda xalifa sirli tarzda y o‘ q qilinadi. S hu boisdan ham Livan to g‘ larida yashovchi druzlar* orasid a xalifa Xakimning os mondan tushishi haqida tushuncha shakllangan. Xalifaning vorisi Zoxir (1021 -1036) diniy tenglikni tiklab, cherkov faoliyatiga ruxsat beradi, tortib olingan mulklarni egalariga qa ytaradi. X -XI asrlarda Suriya va Falastinda iqtisodiy o‘ sish r o‘ y berdi. Suriy a va Falastin shaharlari hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazlariga aylandi. Ayniqsa Damashq rivoj topdi. XI asrga kelib, Fotimiylar Suriyaning Tripoli. Bayrut, S idon, Tir, Akra, Qaysariya, G ‘azo shaharlari hamda Shimoli y Afrika, Vizantiya, Sitsiliya va Italiya bilan dengiz savdosini jadal olib bordi. Fotimiylar xalifaligining qulashi X asrning oxirigacha harbiylar ichida yetakchilik berber hamda asosan fotimiyiarn i hokimiyatga olib kelgan ketam qabilasiga tegishli edi. A mmo keyinchalik asosi y rolni quliardan tashkil topgan g‘ ulomlar (boshqacha nomi mamluklar) egalladi. Ularning soni 60 mintagacha yetib, asosan qora tanli (sudanlik) va turklardan iborat cdi. Mavqeyi oshib borgan mamluklar XI asrning o‘ rtalariga kelganda ka tta iqto yerlari olis h huquqiga ega b o‘ ldi. Xalifa Mustansir (1036 -1094) davrida ular nihoyatda kuchaydi. Oxir oqibatda uning davrida berber, turk va Sudan mamluklarining o‘ zaro qonli urushlari bosh lanib ketdi. Urushda g‘ olib b o‘ lgan turklar 1062 -yilda dav lat xazinasini talayd i. Kuchsizlanib qolgan Fotimiyiar Jazoir va Tunisni q o‘ ldan boy berdi. 1071 -yilda normannlar tomonidan Sitsiliya bosib olindi. Suriyaga esa saljuqiylar bostirib kirdi. Fotimiyla r xalifaligi parchalanish arafasiga kelib qoldi. Bunday o g‘ ir vaziyatda xalifa Mustansir suriyalik harbiy yetakchi Badr al Jamol (kelib chiqishi arman bo‘ lib, Suriya amirlaridan birining quli edi) dan yordam s o‘ raydi. Badr al Jamoi 1073 -yilda Qohiraga kiri b keladi, birlashgan arman va suriyalik q o‘ shinlar yordami da ahvolni o‘ nglab, b ir kechada boshqaruvni o‘ z qoiiga oldi. Badr nafaqat bosh q o‘ mondon, shu bilan birga bosh vazir va imom - xatiblikni ham egalladi. U xalifalikda yarim hokimiyatni q o‘ lga oldi. Xa lifa qo‘ lida faqat tashqi ishlar qoldi. 20 yillik boshqaruv dan s o‘ ng xalifaning roziligi bilan Badr barcha huquqlarini o‘ g‘ li Shohanshohga berdi. Fotimiylar xalifaligida diniy jamoaga imom boshchilik qilgan, Xalifa Mustansir Badr al Jamoining maslahati bil an boshqaruvining s o‘ nggi yillarida imom - xalifa etib katt a o‘ gii Nizorni emas, kichik o‘ gii Mustalni tayinlaydi. Bu esa Fotimiy ismoiliyiaming ikki guruhga -mustaliylar va nizoriylarga b o‘ linishga sabab bo‘ lib, amalda bu xalifalikning diniy mavqeyiga salb iy ta'sir etdi. Badr al Jamolning mamlakatni mustahkamlashi va iqtisodiy faoliya ti vaqtinchalik xarakterga ega b o‘ ldi. Doimiy ravishda armiyani pul bilan ta'minlab turishga ehtiyoj moliya devonini muntazam soliqlar yi g‘ ishga majbur qilardi. Bu esa mamlakat iqtisodini va oddiy xalq ahvolini battar o g‘ irlashtirib yu bordi. XII asr o‘ rtal ariga kelib salibchilar Askalon va G ‘azo ni egallashdi. Endi Misrga yoi ochildi. 1163 -yil Quddus qiroli Amalrix (Amori) Suvaysh hududlariga kirib keladi. Misrga hujum boshlaydi. Magiub b o‘ lgan fotimiylar unga har yili o‘ lpon to‘ lash majburiyatini oldi. Ammo uni bajarmaydi. Shu boisdan 1167 -yi lda Amalrix Misrga yana yurish qildi. U Qohira ostonalarigacha yetib bordi. Tinchlik kelishuvi tuzilib, oipon toiash majburiyati yana yuklat iladi. Suriyaning qolgan hududlari alohida arab saljuq feodallari qo‘ lida edi. Ula ming oxirgi qudratlaridan biri Mosu l hukmdori Zangiylar hisoblanadi. Salibchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni otabek Imomiddin Zangi (1127 - 1146) amalga oshirdi. XI asr o‘rtalarida amir Imomiddin Zangi Iroq va Shimoliy Suriyani o‘ z q o‘ i ostiga oldi. Un ing armiyasi 1144 -yilda Edessa graf ligining katta qismini bosib olib, 1146 -yilda Edessani egailadi. Bu ikkinchi salib yurishi (1147 -1149) ni keltirib chiqardi. Damashqni qama l qilish t o‘ liq muvaffaqiyatsiz tugadi. 1146 -yili Suriyani birlashtirish siyosatin i amalga oshirgan Imomiddin Zangi v afot etadi. Uning o‘ gii va vorisi Nuriddin (1146 -1174) "e'tiqod uchun muqaddas urush" (jihot) eion qildi. Salibchilarga qarshi kuchli armiy a luzib, muvaffaqiyatli janglar olib bordi. 1154 -yili Damashqni egalladi. Uning mo hir lashkarboshilari ichida ikkita aka -uka - Asaddin Shirkux vaNajmiddin Ayyublar (kelib chiqishi kurdlardan b o‘ lgan) bor edi. U lashkarboshilariga yuqori iavozimlar berdi. Xu susan, Ayyubni Damashq amiri etib tayinladi. Nuriddin Zangi Shirkux va uning voris i Salohuddin Ayyubni Fotimiylarning o‘ zaro urushlariga chek q o‘ yish va Quddus qiroli Amalrixga qarshi kurashda yordam berish uchun yubordi. Misrga salibchiiarning tazyiqini y o‘ qota olgan Shirkuxning dono siyosati uning Qohira saroyida ta'sirini oshirdi. Nu riddinga vassal sifatida tobe boiga n fotimiylarning oxirgi xalifasi Odid 1168 -yilda Shirkuxni vazir etib tayinladi. Kelgusi yili taomdan tasodifiy (sirli) zaharlanishdan Shir kux vafot etdi. Vazirlik Shirkuhning oxirgi yurishlarida ishtirok etgan Salohuddin ga o‘ tdi. Salohuddin uzoq vaqt vazi rlikni qo‘ lida tutib turolmaydigandek tuyuldi. U fotimiylar vaziri sifatida Nuriddin xizmatida b o‘ lgan. Salohuddin real q o‘ shinlarga ega em as edi, binobarin fotimiy qo‘ shinlari 40 ming otliq askarlarga, 30 ming qora tanli piyodalarga ega bo‘ lsa ham, unga b o‘ ysunmagan. Salohuddin o‘ zining shaxsiy "salohiya" otryadini tuza boshlaydi. Ularni ta'minlash uchun Misr amirliklari yeriarini musodara q iladi. Bu esa qora tanli q o‘ shin boshliqlarining noroziligiga olib keldi. 1169 -yili ularning otryadi q o‘ zg‘ olon k o‘ tard i, Salohuddin uni bartaraf etdi, q o‘ shinlarning qolgan qismi Yuqori Misrga ketdi. Nuriddin Zangi Saiohuddinning yuksalishini q o‘ rquv bila n kuzatib turdi. o‘ z ukalari tomonidan qoilab quwatlangan Salohuddin Misr boshqaruvi ni toialigicha qoiga olishga haraka t qildi. Nuriddin o‘ z vassalining rejalaridan xabar topib, unga ishonmay q o‘ ydi. Salohuddinning Misrdagi pozitsiyasini zaiflantirish uchu n Suriyaga o‘ z otryadi "nuriya"ni chaqirib oldi. Salohuddinning Suriya iqtolarini mu sodara qildi. Undan tashqari o‘ z va ssalini kuzatish uchun Nuriddin Misrga Salohuddinning otasi Ayyubiylar uru g‘ ining boshli g‘ i, unga sodiq b o‘ lgan Najmiddin Ayyubni j o‘ nata di. Najmiddin Nuriddin ya Salohuddin o‘ rtasidagi sovuqlikni bartaraf qildi. Salohudd in otasiga iqto sifatida Aleksandri ya va Dometta portlaridan tushgan daromadlarni in'om ctdi. Qora tanii q o‘ shinlarni y o‘ q qilish bilan birga fotimiylar o‘ zining bosh harbi y tayanchini y o‘ qotadi. 1171 -yilda g‘ ayratli sarkarda Salohuddin armiya va feodallar qo‘ shini k o‘ magida harbiy t o‘ ntari shni amalga oshirdi. S o‘ nggi fotimiy xalifa Odidni taxtdan a g‘ darib, o‘ zini sulton dcb e'lon qildi. Shu tariqa rasman Ayyubiylar sulolasi (1171 -1250) hukmronligi boshlandi. U diniy tarafdan Bo g‘ dod xalifasiga buysunardi. Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salib chilar Suriya va salib yurishlari. XI asr oxiriga kelib, Sharqiy o‘ rtayer dengizi mamlakatiari siyosiy hayotiga yangi omil - salib yurish lari kirib keldi. Birinchi salib yurishlaridan s o‘ ng Suriya va Falastinda salibchila rning t o‘ rtta davlati: Quddus qirol ligi, Tripoli grafligi, Antioxiya knyazligi va Edessa grafligi yuzaga keldi. Salibchilar davlati G ‘arbiy Yevropa feodal huquqlari asosida boshqarilgan. Bunda asosan Quddus qirolligida yaratilgan "Quddus assislari"ga tayani lgan. Birinchi salib yurishlaridan so‘ ng Vizantiya salibchilarning yordamida saljuqiylardan Kichik Osiyoning qir g‘ oq b o‘ yi hududlarini olib q o‘ ydi. Uchinchi salib yurishla ri davrida salibchilar Kipr orolini egallashdi. Bu yerda fransuz feodaliari tomonidan Kipr qirolligiga (1191 -1489) asos solindi. Salibchilar Suriyaning sharqiy qismlarinigina egallay olishmadi. Birinchi salib yurishidan s o‘ ng yuzaga kelgan salibchilar davl atlari Yaqin Sharqda yuz yiidan ortiq davrda saqlanib qolishining asosiy sabablaridan biri bu hududdagi amir va otabekl ar o‘ zlarining ichki ishiari bilan band b o‘ lgani, saljuqiylarda esa o‘ zaro urushlar avj olganida edi. Shirkuxning o‘ limidan s o‘ ng Misrda hokimiyatni Salohuddin Ayyubiy q o‘ lga oldi. Salohuddin hukmronligining birinchi yilid ayoq bosqinchilik yurishlarini ama lga oshirdi. 1172 -1173 -yilIar q o‘ mondon Baxouddin Qaraqamush Afrikadagi Barku va Tripolini istilo qildi. 1174 -yilda Misr armiyasi Salohud dinning akasi Turonshoh boshchiligidagi Yamanni bosib oldi. Bu yurishiardan maqsad N uriddin bilan kurashdagi tasodifiy niagiubiyatdan qutulish edi. Ammo ushbu yili Nuriddin vafot etdi. Uning vassallari Suriya uchun kurashdi. Nuriddinning vorisi voyaga yetm agan Solihning taxt merosligi huquqini himoya qilish bahonasida Salohuddin qo‘ shinni Suriyaga yubordi. Kuehli qarshili k boimadi. 1174 -yil Damashq, Hama, barcha Suriya hududlari egailandi. Xaiabdan tashqari Suriyada uning birinchi noibi etib Turanshoh tayin landi. Keyinchalik esa Zangilarning qoigan hududiarini bosib yoki q o‘ shib oldi. Shun day qiiib, Misr va Suriyani q o‘ l o stida birlashtirgan Salohuddin salibchilarga qarshi kurashni davom ettirdi. Salohuddin awaliga Tibermasga hujum uyushtirib, 1187 -yil 1 -iyu lda uni ish g‘ ol qildi. Bunga javoban nasroniylar katta q o‘ shin bilan hujumga o‘ tdila r. 4 -iyulda b o‘ iib o‘ tgan to‘ qnash uvda nasroniylar 20.000 jangchi bilan qatnashgan b o‘ lsa, Salohuddin askarlari soni ancha k o‘ p edi. U raqiblari ustiga shunday vajohat bila n yopirildiki, natijada ular t o‘ da -to‘ da b o‘ lib qochib qoldi. Sulton Quddusning q o‘ lga tushgan qiroli Gay Lusaynanskiy ga haqiqiy qirollarga xos iltifot k o‘ rsatdi. Biroq chatillonlik Rejinaldga nisbatan nasroniy zodagonlardan chiqqan xoin sifatida juda qatt iq munosabatda b o‘ ldi, Sababi Rejinald Salohuddinga bergan s o‘ zi ustidan chiqmasdan, musulmonlar bilan yomon muomala q ilar, ziyoratchilar karvonlarini talab, aybsiz va bechora kishilarga zulm o‘ tkazar edi. Salohuddin shaxsan o‘ zi uning boshini tanasidan ju do qilishga bergan va'dasini bajardi. Salohuddin Askal, Akka, Sidonni egallaydi. U Q uddusga hujum qilib, yuz yildan be ri nasroniylar tasarrufida bo‘ iib kelayotgan bu shaharni ham bosib oldi. Gotfrid Buionskiydan farqii ravishda u hech kimni qatl ettirmadi. 1187 -yilning oxiriga kelib Salohuddin q o‘ liga Quddus qirolligning deyarli barcha yerlari o‘ tdi. Faqatgina mustahkam T ir shahri salibchilar qo‘ lida qoldi. Quddusning qulashi Yevropda uchinchi salib yurishining (1189 -1192) boshlanishiga sabab b o‘ ldi. Unga A ngliya qiroii Richard I Sh eryurak, Germaniya imperatori Fridrix I Barbarossa, Fransiya qiroli Filipp II Avgust boshchi lik qildi. Ushbu yurish o‘ zt maqsadiga erisha olmadi. Salibchilar faqatgina Falastinning dengiz b o‘ yida joylashgan Akka, Sidon va Beyrut h ududlarini egalladi. Falastinning qolgan qismi Quddus bilan musulmoniar qo‘ lida qoldi. Musulmoniar g‘ aiabasi tufayli Ri chard I Sheryurak Salohuddin bilan Ramle sulhi imzolaydi. Unga k o‘ ra, Turdan - Yaffagacha b o‘ lgan dengiz b o‘ yi hududlari salibchilarga ber ildi, G ‘arbiy Yevropalik ziyoratchilarning Quddusga erkin kelishi kelishib olinadi. Shu tariqa Salohuddin qisqa vaqt Mi sr, Hijoz, Falastin, Suriya va Yuqori Mesopotamiyani birlashtirishga muvaffaq boidi. Nil irrigatsiya tizimi yaxshilanganligi hamda dehqon chi likning rivoji Misrning iqtisodiy hayotini ham jonlantirdi. Tashqi savdo rivoj topdi. Ayyub sultonlari G ‘arbiy Yevro pa davlatlari bilan savdo aloqalarini y o‘ lga q o‘ ydi. 1193 -yilda Salohuddin Damashqda bezgak kasalligidan o‘ ldi. U o‘ limidan s o‘ ng o‘ zaro urus hlarga y o‘ l q o‘ ymaslik hamda daviati butunligini ta'miniash maqsadida o‘ z daviatini hayotlik paytidayoq t o‘ rtga bo‘ lib bcrgandi. Vasiyatiga k o‘ ra davlat yerlari uning o‘ g‘ illari o‘ rtasida b o‘ lindi. Katta o‘ gii Afzaiga Damashq, Azizga Misr, Zohirga Xala b, u kasi Odilga Mesopotamiya yerlari berildi. Amrno 1196 -yilda Damashqni Afzaldan Odil tortib oldi. Odil shuningdek 12 0l-yilda Azizning vorisi Mansurdan Qohirani ham olib qo‘ ydi. Faqat Xalabni Zohir va uning vorislari mustaqilligini 1260 -yilgacha saqlab qo ldi. Shu tariqa parchalanib ketgan Salohuddin davlatini Odil bir qadar birlashtirdi. Ayyubiylarning avvalgi qudratini t ikladi. Yuksak ma ’lumot li bu hukmdor Yevropadagi k o‘ plab davlatlar bilan elchilik va savdo aioqalarini bogiab turdi. U 26 yil (1192 -1218 yilla rda) hukmronlik qilib, Ayyubiylar nomi va shon -shuxratini ulu g‘ lab keldi. Odil davrida saiibchilar tomonidan t o‘ rti nchi salib yurishi tayyorlandi. Ammo bu salib yurishi Enrike Dandalo tomonidan Vizantiyaga burub yuborildi. Undan keyin taxtga o‘ tirgan o‘ g‘ li Komil ham davlatni yaxshi boshqardi. Lekin Komildan s o‘ ng ayyubiylar o‘ zaro nizolar sabab asta -sekin holdan toydi . Natijada Salohuddin vafotidan 40 yil o‘ tgach, nasroniylar o‘ z vaqtida boy berilgan ko‘ pgina shaharlarni qaytarib olishga erishdi. Misr ni bo shqargan Ayyubiylarning keyingi hukmdorlari ham o‘ zlarining qudratini saqlab keldi. 1250 -yiIda Damettada salibchila r q o‘ shini ustidan qiiingan g‘ alaba buni misoli edi. Jangda Lyudovik IX ham asir tushib, faqat katta toiov evaziga ozod qilinadi. Salib yuris hidan k o‘ p o‘ tmay, As -Solih (1240 -1249) vafot etdi, uning iste'dodli bevasi, malika Shajar ad -Dur o‘ g‘ li Turonshoh Eron sayohatidan qaytib kelguniga qadar davlatni boshqarib turdi. Turonshoh kelgach, rahbarlikni unga ishonib topshirdi. Turonshoh o‘ z m avqey ini saqlab qolish uchun ko‘ p harakat qildi, lekin podshohning turk qullaridan tashkil topgan mamluklar deb atalmish soqchilari unga nisbatan ancha kuchli edi. K o‘ p o‘ tmay, soqchilar boshqa talaygina musulmon hukmdorlarga nisbatan ishlatgan usullarini Saloh uddinning nochor vorisiga ham qarshi q o‘ iladi. Turonshoh oidirilib, Shajar ad -Dur muvaqqat hokim qilib tayinlandi. Aslida uning nomidan davlatni mamluklar rahnomasi Oybak boshqarardi. Tez orada mamluklar butun ayyubiylar imperiyasi ustidan hukmronlikn i och iq -oshkora o‘ z qoilariga oldi. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq Mamluklar*ning hokimiyati ayyubiyl ar davrida ham kuchayib bordi. 1250 -yil Damettada salibchilar ustidan qozonilgan g‘ alabadan keyin s o‘ nggi Ayyubiy sulton Turonshoh (1249 -1250 ) q o‘ lga olinib, mamluklar tomonidan o‘ ldiriladi. Damashq va Xalabda saqlanib qolgan ayyubiy hukmdorlar 1260 - yili o‘ z hududlarini m o‘ g‘ ullarga boy berib q o‘ ydi. Arabistondagi ayyubiylarni 1228 -yilda rasuliylar siqib chiqarishgan. Faqat Hamada ayyubiy lar s ulolasi 1341 -yilgacha huknt surdi. Qohira shahri egallangandan s o‘ ng ikki yuz ellik yildan ziyod davomida Misrni bo shqargan mamluklar sulolasining boshqaruvi boshlandi. Mamluklarda o‘ tgan bu davrda ikki suloia hukmronlik qiidi. Bular Bahriylar (dengiz iylar ) (1250 -1390) va Burjiyiar (qal'aliylar) (1390 -1517) edi. Bahriy sultonlarining dastlabki istiqomat joylari Nil dar yosidagi ar -Raud oroli (al -Bahr)da b o‘ lganligidan "Bahriy sultonlar" deb nom olgan, ikkinchisi Qohiradagi ai -Burj istehkomidan b o‘ lganli gi uc hun Burjiy sultonlar deb atalgan. Bahriylar umuman hokimiyatni hukmdor oila a'zolariga meros qilib beraverganlar. L ekin burjiylar o‘ rtasida esa, hokimiyatning meros qolishiga ijozat berilmagan; qadimiy turkiy odatlarga binoan hukmdorlar saylangan. Bah riyla r etnik jihatdan Rossiyaning janubiy dashtiarida k o‘ chib yuradigan m o‘ g‘ ul va kurd aralash qipchoqlardan iborat edi . Burjiylar esa, asosan, Kavkazdan kelgan cherkaslar edi. Bahriylardan b o‘ lgan Shajar ud -Dur 1250 -yilda mamluklar taxtiga o‘ tirdi. Suriy a, Mi sr sultonligi va m o‘ g‘ ullar. o‘ rtayer dengizining sharqiy qir g‘ oqlarida joylashgan davlatlar - Misr, Suriya va Kich ik Armanistoni XIII asrda bosqinchilik harakatlarining markaziga aylandi. Sharqdan m o‘ g‘ ullar, G‘ arbdan G ‘ arbiy Yevropa davlatlarining f eodalla rining hujumlari boshlandi. M o‘ g‘ ullaming Xulagular davlatining tashkil topishi va Bo g‘ dodni egallanishi Suriya, Falastin va Mismi m o‘ g‘ ul bosqinchiligi xavfi ostida qoldirdi. M o‘ g‘ ul q o‘ shinlari salibchilar ko‘ magida Suriya hududlarini egalladi. Bi roq mam luk sultoni Qutuz (1259 -1260) 1260 -yilda Aynjalut (Falastin) da b o‘ lgan jangda m o‘ g‘ ullarni ma g‘ lub etadi. Dastlab mamluk tu g‘ ma quldan farqli ravishda faqat q o‘ lga kiritilgan qulga nisbatan ishlatilgan Keyinc halik mamluklar deb harbiy q o‘ shinda xiz mat qil uvchi qul -jangchilar atalgan Ular k o‘ pincha yuqori harbiy lavozimlarni egallab, bu bilan hatto ozodlikka ham erishganlar. IX asrdan g‘ ulom ( o‘ smir, qu! -jangchi) s o‘ zining sinommi sifatida, lekin odatda oq g‘ ul omlarga nisbatan q o‘ llanilgan; XII -XIII aslarda mamluk atamasi Suriya va Misrda g‘ ulom s o‘ zini siqib chiqargan. Ayyubiylardan b o‘ lgan Mamluk amirlari 1250 -yil Misrda hokimiyatni q o‘ lga olgan. Mamluklar o‘ z ichki va tashqi siyosatida Ayyubiylarning an'anal arini davom cttirdi. Mamluklaming ilk su ltonlar idan Baybars (1260 -1277) o‘ zini ikkinchi Salohuddin deb hisoblagan. Baybars qipchoq qullaridan b o‘ lib. sulton Saloh tomonidan sotib olingan va uning q o‘ shinida jang qilgan. Lyudovik IX ning salibchi armiyasi b ilan b o‘ lgan jangda Misr amiiyasiga q o‘ m ondonli k qilgan. S o‘ ngra Muazzam Turonshohga qarshi fitnada ishtirok etgan. M o‘ g‘ ullar armiyasi Suriyaning ichkari qismiga kirib borgach. sulton Qutuz boshchiligidagi mamluklar armiyasini magiub qilgan (1260). S o‘ ngr a sulton etib saylangan Baybars bor kuch ini sal ibchilaming qolgan qismiga qaratdi. Asosiy yurish 1265 -yil boshlandi 1268 -yilda Antioxiyani egallab. knyazlikni tugatdi. 1265 -yil Beybars Kichik Armanistondagi m o‘ g‘ ullarga qarshi muvafiaqiyatli yurish qildi. Poytaxt Sis vayron qilindi. Arman podsho si Misr ga vassalligini tan oldi. Xulagularga qarshi kurashda Beybars Oltin o‘ rda bilan ittifoqchilikdan foydalandi. Oltin o‘ rda bilan oxiriga qadar ittifoqchilik qildi. Mamlakatlar armiyasi 1275 -yil Nubiyaga qarshi y urish qildi. 1277 -yilda Albiston jangida m o‘ g‘ ullar Beybars qo‘ shinlarini ma g‘ iub etdi. 1289 -yilda mamluk sultoni Mansur Sayfuddin Qulovun (1279 -1290) tomonidan Tripoli egallandi. 1291 -yilga kelib sulton Ashraf Salohuddin Xalil (1290 - 1293) salibchilardan A kka, Tir, Sidon, Bayrutni tortib oldi. S hu tari qa salibchilar Suriyadan tamoman quvib chiqarib tashlandi. 1287 -yilda Xulagular hukmdori Ar g‘ unxon nasroniy rohibi, uy g‘ ur Rabbin Sauma boshchiligida Fransiya, Angliya hukmdorlari, Genuya va Rim papasi oldiga elchi yubordi. Undan k o‘ zlangan maqsad. birgali kda Suriya va Falastinga yangi salib yurishini amalga oshirish edi. Xulagu hukmdor Ar g‘ unxonning o‘ gli G ‘ ozonxon Suriyaga bostirib kiradi. Xalab va Damashqni egallaydi. Ammo, 1303 - yiIda Marj as Saffarda b o‘ lgan jangda inamluklardan magiub b o‘ ladi. A bu Said Elxonlar sulolasining eng s o‘ nggi atoqli vakili edi. 1323 -yilda u mamlukiar bilan sulh tuzdi va shu bil an Suriya uchun kurashga chek q o‘ ydi. XIV asming ikkinchi yarmiga kelib Xulagular Suriya va Misrga yurish qilmay qo‘ ydi. Bu hududlar mamluklar q o‘l ostid a XVI asming boshiga qadar qoldi. Misr mamluklari nafaqat m o‘ g‘ ullar hujumini qaytarish bilan birga ula rni uloqtirib tashlashga erisha oldi. Mamluk sultoniarining Xulagu hukmdorlariga qarshi kurashi "islomni himoya qilish" g‘ oyasi ostida amalga osh iriidi. Chunki, Bo g‘ dod egallangandan s o‘ ng, Qohiraga o‘ zini s o‘ nggi xalifaning amakisi deb tanishtirgan qochqi n keladi. Lini xalifa qilib k o‘ tarib, diniy jihatdan uiu g‘ iaydi. Baybars II (1308 -1309) davrida Barka q o‘ shib olinib, Nubiya b o‘ ysundirildi. Hijo z va uni ng muqaddas shaharlari Makka hamda Madina ustidan mamluk sultonlarining hukmronligi saqlab qolindi. 137 5-yilga kelib, Kichik Armaniston poytaxti Sis qafasi egallandi. 1365 - yilda Kipr floti ma g‘ lub etilib, Aleksandriya talon -taroj qilindi. 1382 -yil da mamlu klar davlatida yangi sulola -burjiylar boshqaruvi boshlandi. Yangi sulolaning birinchi sultoni Zohid Say fuddin Barquq (1382 - 1399) va uning vorisi Nosir Faraj davrida Shimoliy Suriyaga Temuming yurishi amalga oshirildi. Misr armiyasi 1426 -yili Ashra f Sayfid din Barsbey (1422 -1438) boshchiligida Kipr orolini egalladi. Kipr hukmdori Misrga vassallikni tan oldi. Bu vassallik Kipr 1489 -yilda Venetsiya boshqaruvi ostiga o‘ tguncha davom etdi. Mamlukiarning mansablar tizimi ancha murakkab bo ’lib , eng yuqori mansablam i sultonning shaxsiy mamluklari egallab turgan. Qul maqomi hokimiyat pillapoyalaridan k o‘ tarilishning m uhim sharti b o‘ lgan, chunki erkin odamlar, shu jumladan, sobiq mamluklarning o‘ g‘ illari q o‘ shinda eng quyi mansablami egallashgan. (Usmonli turk lar salta natida ham turklaming holati shu tarzda b o‘ lib, mansabga k o‘ tarilish uchun eng qulay imkoniyatlar k o‘ pi qullarida b o‘ lgan). Sulton yakka hokimligi bosh amirlar va t o‘ rachilik mulozimlari tomonidan cheklab turilgan, hukmdorlarning tez -tez almashini b turishi va bir kishining bir necha bor hukmdor boiishi sultonlikning barqarorligiga putur yetkazgan, jumladan, an -Nosir Muhammad ibn Qalavun hokimiyat tepasiga uch marta kelgan. Mamluklar ayyubiylaming sunniylik siyosatini davom ettirganlar. XIII -XV asrl arda Misr da ijtimoiy -iqtisodiy hayot Yer egaligi munosabatlari. Bu davrda Misrda yerga egalikning turli shakllar i mavjud edi. Sultonning shaxsiy yerlari - xos, amirlar va bir qancha harbiylar yeri - junda (iqto), diniy muassasalaming yeri - vaqf, merosiy y erlar - m ulk q o‘ riq va su g‘ orilmaydigan yerlar - mavat mavjud edi. Fotimiylar davrida harbiylarga berilgan yerla r hisobiga davlat yer tuzilishi o‘ zgardi. XIII asming oxiriga kelib, amirlar iqto yerlarining katta qismini egallab turardi. Amirlami kuchsizlan tirish ma qsadida sulton Mansur Lojin (1296 -1299) yerlarni ular q o‘ lidan tortib olib, yangi tartib asosida b o‘ lib chiqdi. Ammo tezda amirlar sultonni o‘ ldirdi. XV asrning boshiga kelganda ham yerlar asosan sulton va amirlar q o‘ lida turardi. Suv ta minot dav lat ixtiy orida bo‘ lgan. Mamluklar davrida Misr dehqonlari (falloxlar) yerga biriktirilgan b o‘ lib, qullardan deya rli farq qilmagan. Ularning qashshoqligi nafaqat yerlari uchun to‘ laydigan t o‘ lovlar, balki boshqa t o‘ lovlar hisobiga ortib bordi. Oqibatda XII -XIV asrla rda rivoj topgan qishloq x o‘ jaligi XV asrga kelib keskin pasayib ketdi. Mamluklar davrida o g‘ ir ahvolda gi falloxlar tez -tez isyonlar k o‘ tarib turdi. 1253 - yilda kamba g‘ al badaviylar isyon k o‘ tardi. XIV asr o‘ rtalarida Yuqori Misrda katta xalq q o‘ zg‘oloni b o‘ lib o‘ tdi. Lekin, shunday b o‘ lsada keng koiamda qul -asirlarning Suriya. Kichik Armaniston, Nubiya va b oshqa shaharlardan keltirilishi natijasida ulardan nafaqat uy x o‘ jaligida, baiki hunarmandchilikda ham foydalanishgan. X III -XV mrlarda Misrda sh aharlar v a savdo. M o‘ g‘ ullar bosqiniga qadar o‘ rtayer dcngizi va Hindiston o‘ rtasidagi karvon, dengiz savdosida Bo g‘ dod asosiy tranzit markaz sifatida qoldi. Bo g‘ dod egallangandan s o‘ ng tranzit savdo Misr, Qizil dengiz va Hind okeani orqali o‘ tadigan b o‘ ld i XIII - X IV asrda Misrda savdo aylanmasi jadallik bilan rivojlandi. Mamluklar davrida Misrning Hindiston bilan tranzit savdosida asosiy rolni karmatlarning savdo tashkilotlari o‘ ynay boshladi. Venetsiya, Genuya va Piza hamda Italiyaning boshqa shaharlari s avdogarla ri o‘ zlarining kvartallarini, cherkovlarini, gospitallarini, savdo omborlarini Aleksandriya, Dametta va Qohira shaharlarida bunyod etishdi. Aleksandriyadagi Venetsiya konsuli mamiuk sultonlarining tashqi siyosatiga muntazam ta'sir etib turgan. U m amluklarn ing o‘ rtayer dengiz davlatlari bilan tuziladigan shartnomalarida vositachi vazifasini ham bajargan. Gen uya savdogarlaridan biri hatto sulton Baybarsning yaqin d o‘ sti b o‘ lib, uning nomi bilan Qrim, Konstantinopol va boshqa hududlarda savdo ishlarin i olib bo rgan. XIII asrda Yaqin Sharq tranzit savdosining 15 % Misr hududidan o‘ tardi. Bu ko‘ rsatgich XV asrda 3 5 % ni tashkil etgan. Ammo Hindistonga boradigan dengiz yoiining ochilishi va portugallar tomonidan bu y o‘ ldagi muhim savdo portlari (Hurmuz, Ad an va bos hqalar) egailanishi bilan XVI asr boshiga kelib yoi o‘ z ahamiyatini y o‘ qotdi. Arxitektura.Mam 1 ukiar. ayniqsa, ularning bahriylar Shohobchasi masjid va yodgorliklar bunyod etishga katta e'tibor berdilar, Osma quvurlar o‘ tkazib, ko‘ priklar, bo g‘ la r, shahar ga darvozalar, masjidlar, maktablar, xonaqohlar qurdirgan Bahri Sulton an -Nosir ular orasida eng niashh uri edi. U 1304 -yiida bunyod etgan Nosiriya maktabining binosi me'morchilikning eng yaxshi namunalaridan hisoblanadij Barquq. Qayt Bey (ular bun yod ctgan masjid va madrasalar hali ham mavjud) va Al -G ‘ur iy mamlukiarning eng buyuk binokorlari sanalardi. Ular bunyod etgan binoiar uslubiy g o‘ zalligi jihatidan musulmon mc'morchiligida o‘ ziga xos hisoblanadi. Ayyubiylar va mamluklar hadis va fiqh ilmida n taiim beradigan madrasalar qurdirgan. Bu davrdagi xon aqo hlarning vazifalaridan biri g‘ arib musulmon kishilarga saxovat k o‘ rsatish va ularning o g‘ irini yengil qilish edi. ^0'rta asr tarixchisi Maqriziyning ta'kidlashicha, tasavvuf Misrda XII asrdan boshla b rivojlangan, Salohuddin Ayyubiy birinchi xonaqohni qu rdi rgan. Shundan so‘ ng xonaqoh, rabotlar k o‘ plab qurila boshlacji. ^Ayniqsa, bahriy mamluk sultonlari hukmronligi davrida ularning soni k o‘ payib, ularda s o‘ fiylar istiqomat qilishgan. Davlat arboblari bu xonaqohlarni qurish bilan shayxlarning e'tiborini qo zon ardilar. Davlat hech qachon xonaqoh molini o‘ z manfaatlari y o‘ lida ishlatmas, shuningdek boshqa yoilar bilan foydalanishga ruxsat bermas edi. Xonaqohlarda kutubxona ham mavjud boigan. Mamluklar davr ida xuddi hozirdagidek kitoblarni saqlab, bir yoki bir nec ha oyda qaytarib beradigan va ularning o‘ z vaqtida berilishi va y o‘ qolmasligiga mas'ul shaxs b o‘ lgan. Kutubxonada kitoblar tartibi, jildlanishi bir tizimga solingan. Qur'on o‘ quvchi qori yoki voiz y axshi ovozga va qiroatga ega boiishi kerak edi. Mamlukl ard a XV asr o‘ rtalariga qadar markaziy hokimiyat kuchli bo ’lib keldi. Sulton katta buyruqbozlikka asoslangan boshqaruvni y o‘ lga q o‘ ygan edi. Davlat boshqaruv apparati harbiylashtirilgan edi. Bu tizimni tepasida sulton yordamchisi - noib turardi. XV asrning ikk inchi yarmiga kelib, Misr suitoniga qarshi amirlar isyonlari avj oldi. Shu bilan birga XV asrning oxirlarida Venetsiya bilan ittifoqda Usmoniy turklarga qarshi kurashlarni boshladi. Sulton Qonsuh G ‘avriy (1501 -1516) davrida portugallar bilan dengiz urushi bolib o‘ tdi. Qizil dcngiz bilan b o‘ lgan savdoda ustunlik saqlanmadi va boy berildi. 1509 -yil Misr floti ma g‘ lub etildi. XV asr o‘ rtalaridayoq mamluklar armiyasi Shimoliy Suriya hududlarida turkman sulolalari bilan doimiy urush olib bordi. Sulton Qoyitboy (1 468 -1496) Turkiya biian t o‘ qnashuv muqarrarligi sababli, bitim imzoladi. XV asrga kelib Mamluklar Usmonli sultonlarni o‘ zlarining asosiy dushmanlari deb bilishardi. Mamluklar g‘ arbiy Diyorbakrdagi oraliq davlati sifatida Zul g‘ adir o‘ g‘ ullari degan turkman xonligini saqlab qoldilar va Qaramoniylarni q o‘ llab -quvvatladi. Ammo o‘ zlarining beqiyos g‘ ayratu shijoatlari. zambaraklar va miltiqlardan mohirona foydalartishiari bilan ajraiib turuvchi Usmonlil arning q o‘ shini ulardan ustun edi. 1516 -yil turk atmiyasi Sa lim I boshchiligida Suriyaga yurish qildi. 1516 -yilda Xalab yaqinidagi Marj Dabik degan joyda b o‘ lgan jangda mamluklarning nufuzli s o‘ nggi sultoni Qonsuh G ‘avriy o‘ ldirildi. Shundan keyin Saiim Yo vuz Suriya bilan Mismi egalladi. Endi ular Usmonlilar saltana tidagi bir podsholikka aylandi, Shunga qaramay, 1811 -yilda Muhammad Ali ulami uzil -kesil bartaraf qilmaguncha, mamluklarning harbiv boshliqlari amalda Mismi boshqarishni davom ettirdi. XI -XV asrl arda Misrda madaniy hayot X -XI asrlarda Suriya va Misrda mad aniy rivojlanish r o‘ y berdi. Qohira bunyod etilgandan s o‘ ng tezda muhim madaniy markazga aylandi. Fotimiylar shoirlar va olimiarni q o‘ llab -quwatlagan. Xususan,,xalifa Aziz (975 -996) ning o‘ zi ham shoir bo‘ lib, uning davrida al -Azxar masjitida o‘ ziga xos mu sulmon universitetiga asos solingan. Saroyda kutubxona bunyod etib, unda 200 ming kitob jamiagan. Xalifa Xokim davrida esa akademiya - Dor al - Xikmaga asos solingan.^ Fotimiylar davrida mashhur as tronom Ali ibn Yunus (1009 -yil vafot etgan), faylasuf, matem atik va fizik Ali al -Xasan ibn al Xaysamlar faoliyat olib borgan. Al - Xaysamning optikaga oid ishi o‘ z davrining eng z o‘ r ishi b o‘ lib, keyinchalik lotin tiliga tarjima qilingan. Misr va Suriyada Ma mluklar hukmronligi davrida iqtisod va madaniyat bilan san'a t, ayniqsa, me'morchilik, kulolchilik va ma'danlarni qayta ishlash ravnaq topdi. Tibbiyot sohasida bir qancha buyuk shaxslar b o‘ lgan. Ibn Abi Usaybiah (1203 - 1270) tibbiyot tarixi bobida tanilgan . U yaratgan «Tabobat ilmi tarixi» aksariyati ayni bir paytd a faylasuf va olim b o‘ lgan 400 tabibning hayoti hamda faoliyatini o‘ z ichiga oladLjShu jihatdan ham uning asari arab fanlarining qomusi sanaladi. Qalavun kasalxonasining tabibi b o‘ lgan Ali ibn an -Na fis qon aylanish tartibini tushuntirib berdi. Ai -Baytariy jonivorlami davolash sohasida yirik mutaxassis edi Halablik Ibn Abi al -Mahosin hamda Abdul Fadl ibn an -Na g‘ id k o‘ z shifolovchi katta tabiblar b o‘ lgan. Ibn an - Na g‘ id (XIII asr) k o‘ z kasalliklarga oi d asar yaratdi. Sulton Salohuddin saroyida hakimlik qilgan Hibatulloh ibn Jumay tana jismoniy holatiga ruhiyatning ta'sirini ifodalab, ruhiy jihatdan shifolashga doir shu davrgacha butunlay noma'lum b o‘ Igan yangicha davolash usulini tashkil qiluvchi tavs iy aiar ishlab chiqdi. Al -Kift b o‘ lsa falsafa va aniq fanlar tarixiga oid asar yaratdi.^farix sohasida ibn Xaldun (1406 -yil vafot etgan) "Al -Muqaddima" asarini yaratdi. Xulosa qilib aytadigan b o‘ lsak, siyosiy jihatdan qudratga erishgan mamluklar davrida mad an iyat ham taraqqiy etdi. Foydalanilgan va tavsiya etiladiga n asosiy hamda q o‘ shimcha adabiyotlar: 1. Matthew B. Encyclopedia of the middle ages. New York 1995. 2. Roberts J.M., Westad O.A. The history ofthe World. Oxford . 2013. 3. История стран зарубежной А зии в средние века. M ., 1970 4. История стран Азии и Африки в средние века. M ., 1987 5. Мец А. Мусульманский реннесанс. M ., 1973. 6. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750 -1517 гг.) M , 2006. 7. Семенова Л.А. Салах ад -дин и мамлюки в Египте. М ., 1 966 . N azorat uchun savollar. 1. Tuluniylarning boshqaru vi davri haqida gapirib bering? 2. Fotimiylar qay tariqa hokimiyat tepasiga keldi? 3. Ayyublar hokimiyatga kelishiga qaysi voqea sabab boidi? 4. Salohuddin Ayyubiy hukmronligi yillarida Yaqin Shar qdagi siysoiy ahvol qanday edi. 5. Salohuddin Ayyubiy Yevrop aning qaysi qirollari bilan aloqalar olib borgan? 6. Suriya va salibchilar haqida t o‘ xtalib o‘ ting?

MAVZU: SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘ RTA ASRIARDA Reja: 1. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida. 2. Fotimiyiar xalifaliginirtg qulashi. 3. Salohuddin Ayy ubiy. Suriya va salib chiiar. 4. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq. 5. XIII -XV asrlarda Misrda ijtimoiy -iqtisodiy hayot. 6. XI -XV asrlarda Misrda madaniy hayot. Tayanch atama va iborala r: Tuluniyiar, Fotimiylar, ismoiiiyiik imom, berber,fallo hlar, Ayyublar, Mamlu klar, Bahriylar, Burjiylar. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida Misr Tuluniylar boshqaruvi davrida (868 -905) amalda Abbosiylar xalifaligidan mustaqil edi. Sulola asoschi si Ahmad ibri Tulun (868 -884) b o‘ lib, uning davrida turkl ar, berberlar va zanj ilardan iborat muntazam q o‘ shin tuzildi. U o‘ z nomidan tanga zarb qildirdi, 905 -yiIga kelib Abbosiylar Fustat (Qohira) da hukmronligini tikladi. Ammo tez fursatda bu yerda Abbosi ylar noibi Abu Bakr Muhammad ibn Tu g‘ j Ixshid* (935 -946) mustaqil lxshidlar su lolasiga (953 -969) asos soldi. Shu bilan birga Ma g‘ ribda ismoiliyiarning Fotimiylar xaiifaligi (910 - 1171) ham yuzaga kelib, Misming katta qismini egallab oldi. X asr boshlarida h ozirgi Tunis hududida r o‘ y bergan tartibsizliklardan foyd alangan Abu Abdulloh hamda o‘ zini Ali va Fotima avlodi deya da'vo qilgan Ubaydulloh boshliq kishilar isyon k o‘ tarishdi, 909 -yilda isyonchilar Qayruvon shahrini bosib olishdi. Ubaydulloh Mahdiy nomi b ilan taxtga o‘ tirdi. Fotimiylar o‘ zlarini Ali ibn Abu Tol ib va uning xotini Fo tima avlodlari deb da'vo qilganlar. Ularga muxolif b o‘ Iganlar mazkur da'voni inkor etib, ularni sulola asoschisi nomi bilan ubaydiylar deb nomlashadi. Fotimiylar shialikning ismo iliy oqimi tarafdori bo‘ lib, taxtga Ali avlodlarigina mun osib deb hisoblagan. Ubaydiylar taxtga kelgandan s o‘ ng, Misrni abbosiylardan tortib olishga harakat boshladi. 914 -yilda Iskandariya egallandi. Ammo tezda abbosiylar qaytarib egallab oldi. 969 -yilda

Fotimiy xalifa Mu'iz (Ma'ad) (953 -975) ning Javhar boshchi ligidagi q o‘ shini Mis rga bostirib kirdi. Giza jangida g‘ alaba qozongan q o‘ shin Fustatni egalladi. Xalifa poytaxtni Nil b o‘ yida joylashgan Fustat shahriga k o‘ chirdi. Shahar al Qohira (Maftunkor) deb n omlandi. Tezda u Yaqin Sharqdagi katta shaharga aylandi. 972 - yilda Xalifa Ma'a d Qohiraga k o‘ chib keldi. X asr oxiriga kelib, Falastinni hamda Suriyaning katta qismini bosib oldi. Fotimiylar boshqaruvi g‘ arbda Marokko chegaralarigacha, sharqda Suriya ch o‘ llarigacha b o‘ lgan hududda tarqaldi. Fotimiylarda ismoiliyl ik davlat dini b o‘ isa da, ammo barcha dinlarning tengligi ta'minlangandi. Diniy e'tiqod tengligi siyosatini xalifa Hokim (Xakim) (996 -1021) buzdi. Uning musulmon jamoalarini kuchsizlantirish uchun qil gan soliq siyosati musulmonlarning noroziligiga sabab b o‘ ldi. Shu bilan birga u musulmonlarga qul saqlashni taqiqladi, xristianlar va yahudiylarni ta'qibga oldi. Oxir oqibatda unga qarshi b o‘ lganiar tomonidan 1021 -yilda xalifa sirli tarzda y o‘ q qilinadi. S hu boisdan ham Livan to g‘ larida yashovchi druzlar* orasid a xalifa Xakimning os mondan tushishi haqida tushuncha shakllangan. Xalifaning vorisi Zoxir (1021 -1036) diniy tenglikni tiklab, cherkov faoliyatiga ruxsat beradi, tortib olingan mulklarni egalariga qa ytaradi. X -XI asrlarda Suriya va Falastinda iqtisodiy o‘ sish r o‘ y berdi. Suriy a va Falastin shaharlari hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazlariga aylandi. Ayniqsa Damashq rivoj topdi. XI asrga kelib, Fotimiylar Suriyaning Tripoli. Bayrut, S idon, Tir, Akra, Qaysariya, G ‘azo shaharlari hamda Shimoli y Afrika, Vizantiya, Sitsiliya va Italiya bilan dengiz savdosini jadal olib bordi. Fotimiylar xalifaligining qulashi X asrning oxirigacha harbiylar ichida yetakchilik berber hamda asosan fotimiyiarn i hokimiyatga olib kelgan ketam qabilasiga tegishli edi. A mmo keyinchalik asosi y rolni quliardan tashkil topgan g‘ ulomlar (boshqacha nomi mamluklar) egalladi. Ularning soni 60 mintagacha yetib, asosan qora tanli (sudanlik) va turklardan iborat cdi. Mavqeyi oshib borgan mamluklar XI asrning o‘ rtalariga kelganda ka tta iqto yerlari olis h huquqiga ega b o‘ ldi.

Xalifa Mustansir (1036 -1094) davrida ular nihoyatda kuchaydi. Oxir oqibatda uning davrida berber, turk va Sudan mamluklarining o‘ zaro qonli urushlari bosh lanib ketdi. Urushda g‘ olib b o‘ lgan turklar 1062 -yilda dav lat xazinasini talayd i. Kuchsizlanib qolgan Fotimiyiar Jazoir va Tunisni q o‘ ldan boy berdi. 1071 -yilda normannlar tomonidan Sitsiliya bosib olindi. Suriyaga esa saljuqiylar bostirib kirdi. Fotimiyla r xalifaligi parchalanish arafasiga kelib qoldi. Bunday o g‘ ir vaziyatda xalifa Mustansir suriyalik harbiy yetakchi Badr al Jamol (kelib chiqishi arman bo‘ lib, Suriya amirlaridan birining quli edi) dan yordam s o‘ raydi. Badr al Jamoi 1073 -yilda Qohiraga kiri b keladi, birlashgan arman va suriyalik q o‘ shinlar yordami da ahvolni o‘ nglab, b ir kechada boshqaruvni o‘ z qoiiga oldi. Badr nafaqat bosh q o‘ mondon, shu bilan birga bosh vazir va imom - xatiblikni ham egalladi. U xalifalikda yarim hokimiyatni q o‘ lga oldi. Xa lifa qo‘ lida faqat tashqi ishlar qoldi. 20 yillik boshqaruv dan s o‘ ng xalifaning roziligi bilan Badr barcha huquqlarini o‘ g‘ li Shohanshohga berdi. Fotimiylar xalifaligida diniy jamoaga imom boshchilik qilgan, Xalifa Mustansir Badr al Jamoining maslahati bil an boshqaruvining s o‘ nggi yillarida imom - xalifa etib katt a o‘ gii Nizorni emas, kichik o‘ gii Mustalni tayinlaydi. Bu esa Fotimiy ismoiliyiaming ikki guruhga -mustaliylar va nizoriylarga b o‘ linishga sabab bo‘ lib, amalda bu xalifalikning diniy mavqeyiga salb iy ta'sir etdi. Badr al Jamolning mamlakatni mustahkamlashi va iqtisodiy faoliya ti vaqtinchalik xarakterga ega b o‘ ldi. Doimiy ravishda armiyani pul bilan ta'minlab turishga ehtiyoj moliya devonini muntazam soliqlar yi g‘ ishga majbur qilardi. Bu esa mamlakat iqtisodini va oddiy xalq ahvolini battar o g‘ irlashtirib yu bordi. XII asr o‘ rtal ariga kelib salibchilar Askalon va G ‘azo ni egallashdi. Endi Misrga yoi ochildi. 1163 -yil Quddus qiroli Amalrix (Amori) Suvaysh hududlariga kirib keladi. Misrga hujum boshlaydi. Magiub b o‘ lgan fotimiylar unga har yili o‘ lpon to‘ lash majburiyatini oldi. Ammo uni bajarmaydi. Shu boisdan 1167 -yi lda Amalrix Misrga yana yurish qildi. U Qohira ostonalarigacha yetib bordi. Tinchlik kelishuvi tuzilib, oipon toiash majburiyati yana yuklat iladi.

Suriyaning qolgan hududlari alohida arab saljuq feodallari qo‘ lida edi. Ula ming oxirgi qudratlaridan biri Mosu l hukmdori Zangiylar hisoblanadi. Salibchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni otabek Imomiddin Zangi (1127 - 1146) amalga oshirdi. XI asr o‘rtalarida amir Imomiddin Zangi Iroq va Shimoliy Suriyani o‘ z q o‘ i ostiga oldi. Un ing armiyasi 1144 -yilda Edessa graf ligining katta qismini bosib olib, 1146 -yilda Edessani egailadi. Bu ikkinchi salib yurishi (1147 -1149) ni keltirib chiqardi. Damashqni qama l qilish t o‘ liq muvaffaqiyatsiz tugadi. 1146 -yili Suriyani birlashtirish siyosatin i amalga oshirgan Imomiddin Zangi v afot etadi. Uning o‘ gii va vorisi Nuriddin (1146 -1174) "e'tiqod uchun muqaddas urush" (jihot) eion qildi. Salibchilarga qarshi kuchli armiy a luzib, muvaffaqiyatli janglar olib bordi. 1154 -yili Damashqni egalladi. Uning mo hir lashkarboshilari ichida ikkita aka -uka - Asaddin Shirkux vaNajmiddin Ayyublar (kelib chiqishi kurdlardan b o‘ lgan) bor edi. U lashkarboshilariga yuqori iavozimlar berdi. Xu susan, Ayyubni Damashq amiri etib tayinladi. Nuriddin Zangi Shirkux va uning voris i Salohuddin Ayyubni Fotimiylarning o‘ zaro urushlariga chek q o‘ yish va Quddus qiroli Amalrixga qarshi kurashda yordam berish uchun yubordi. Misrga salibchiiarning tazyiqini y o‘ qota olgan Shirkuxning dono siyosati uning Qohira saroyida ta'sirini oshirdi. Nu riddinga vassal sifatida tobe boiga n fotimiylarning oxirgi xalifasi Odid 1168 -yilda Shirkuxni vazir etib tayinladi. Kelgusi yili taomdan tasodifiy (sirli) zaharlanishdan Shir kux vafot etdi. Vazirlik Shirkuhning oxirgi yurishlarida ishtirok etgan Salohuddin ga o‘ tdi. Salohuddin uzoq vaqt vazi rlikni qo‘ lida tutib turolmaydigandek tuyuldi. U fotimiylar vaziri sifatida Nuriddin xizmatida b o‘ lgan. Salohuddin real q o‘ shinlarga ega em as edi, binobarin fotimiy qo‘ shinlari 40 ming otliq askarlarga, 30 ming qora tanli piyodalarga ega bo‘ lsa ham, unga b o‘ ysunmagan. Salohuddin o‘ zining shaxsiy "salohiya" otryadini tuza boshlaydi. Ularni ta'minlash uchun Misr amirliklari yeriarini musodara q iladi. Bu esa qora tanli q o‘ shin boshliqlarining noroziligiga olib keldi. 1169 -yili ularning otryadi q o‘ zg‘ olon k o‘ tard i, Salohuddin uni bartaraf etdi, q o‘ shinlarning qolgan qismi Yuqori Misrga ketdi. Nuriddin Zangi Saiohuddinning yuksalishini q o‘ rquv bila n kuzatib turdi. o‘ z ukalari tomonidan qoilab quwatlangan Salohuddin Misr

boshqaruvi ni toialigicha qoiga olishga haraka t qildi. Nuriddin o‘ z vassalining rejalaridan xabar topib, unga ishonmay q o‘ ydi. Salohuddinning Misrdagi pozitsiyasini zaiflantirish uchu n Suriyaga o‘ z otryadi "nuriya"ni chaqirib oldi. Salohuddinning Suriya iqtolarini mu sodara qildi. Undan tashqari o‘ z va ssalini kuzatish uchun Nuriddin Misrga Salohuddinning otasi Ayyubiylar uru g‘ ining boshli g‘ i, unga sodiq b o‘ lgan Najmiddin Ayyubni j o‘ nata di. Najmiddin Nuriddin ya Salohuddin o‘ rtasidagi sovuqlikni bartaraf qildi. Salohudd in otasiga iqto sifatida Aleksandri ya va Dometta portlaridan tushgan daromadlarni in'om ctdi. Qora tanii q o‘ shinlarni y o‘ q qilish bilan birga fotimiylar o‘ zining bosh harbi y tayanchini y o‘ qotadi. 1171 -yilda g‘ ayratli sarkarda Salohuddin armiya va feodallar qo‘ shini k o‘ magida harbiy t o‘ ntari shni amalga oshirdi. S o‘ nggi fotimiy xalifa Odidni taxtdan a g‘ darib, o‘ zini sulton dcb e'lon qildi. Shu tariqa rasman Ayyubiylar sulolasi (1171 -1250) hukmronligi boshlandi. U diniy tarafdan Bo g‘ dod xalifasiga buysunardi. Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salib chilar Suriya va salib yurishlari. XI asr oxiriga kelib, Sharqiy o‘ rtayer dengizi mamlakatiari siyosiy hayotiga yangi omil - salib yurish lari kirib keldi. Birinchi salib yurishlaridan s o‘ ng Suriya va Falastinda salibchila rning t o‘ rtta davlati: Quddus qirol ligi, Tripoli grafligi, Antioxiya knyazligi va Edessa grafligi yuzaga keldi. Salibchilar davlati G ‘arbiy Yevropa feodal huquqlari asosida boshqarilgan. Bunda asosan Quddus qirolligida yaratilgan "Quddus assislari"ga tayani lgan. Birinchi salib yurishlaridan so‘ ng Vizantiya salibchilarning yordamida saljuqiylardan Kichik Osiyoning qir g‘ oq b o‘ yi hududlarini olib q o‘ ydi. Uchinchi salib yurishla ri davrida salibchilar Kipr orolini egallashdi. Bu yerda fransuz feodaliari tomonidan Kipr qirolligiga (1191 -1489) asos solindi. Salibchilar Suriyaning sharqiy qismlarinigina egallay olishmadi. Birinchi salib yurishidan s o‘ ng yuzaga kelgan salibchilar davl atlari Yaqin Sharqda yuz yiidan ortiq davrda saqlanib qolishining asosiy sabablaridan biri bu

O'xshashlar

SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRIARDA
Yaqin va O‘rta Sharq paleoliti
Rivojlangan o'rta asrlarda markaziy Osiyo falsafasi
Sharq dunyosida Shimoliy Koreyaning o`rni.
O‘zbekiston va MDH davlatlari