logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRIARDA

SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRIARDA

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRIARDA Reja: 1. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida. 2. Fotimiyiar xalifaliginirtg qulashi. 3. Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salibchiiar. 4. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq. 5. XIII-XV asrlarda Misrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 6. XI-XV asrlarda Misrda madaniy hayot. Tayanch atama va iboralar: Tuluniyiar, Fotimiylar, ismoiiiyiik imom, berber,fallohlar, Ayyublar, Mamluklar, Bahriylar, Burjiylar. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida Misr Tuluniylar boshqaruvi davrida (868-905) amalda Abbosiylar xalifaligidan mustaqil edi. Sulola asoschisi Ahmad ibri Tulun (868-884) bo‘lib, uning davrida turklar, berberlar va zanjilardan iborat muntazam qo‘shin tuzildi. U o‘z nomidan tanga zarb qildirdi, 905-yiIga kelib Abbosiylar Fustat (Qohira) da hukmronligini tikladi. Ammo tez fursatda bu yerda Abbosiylar noibi Abu Bakr Muhammad ibn Tug‘j Ixshid* (935-946) mustaqil lxshidlar sulolasiga (953-969) asos soldi. Shu bilan birga Mag‘ribda ismoiliyiarning Fotimiylar xaiifaligi (910- 1171) ham yuzaga kelib, Misming katta qismini egallab oldi. X asr boshlarida hozirgi Tunis hududida ro‘y bergan tartibsizliklardan foydalangan Abu Abdulloh hamda o‘zini Ali va Fotima avlodi deya da'vo qilgan Ubaydulloh boshliq kishilar isyon ko‘tarishdi, 909-yilda isyonchilar Qayruvon shahrini bosib olishdi. Ubaydulloh Mahdiy nomi bilan taxtga o‘tirdi. Fotimiylar o‘zlarini Ali ibn Abu Tolib va uning xotini Fotima avlodlari deb da'vo qilganlar. Ularga muxolif bo‘Iganlar mazkur da'voni inkor etib, ularni sulola asoschisi nomi bilan ubaydiylar deb nomlashadi. Fotimiylar shialikning ismoiliy oqimi tarafdori bo‘lib, taxtga Ali avlodlarigina munosib deb hisoblagan. Ubaydiylar taxtga kelgandan so‘ng, Misrni abbosiylardan tortib olishga harakat boshladi. 914-yilda Iskandariya egallandi. Ammo tezda abbosiylar qaytarib egallab oldi. 969-yilda Fotimiy xalifa Mu'iz (Ma'ad) (953-975) ning Javhar boshchiligidagi qo‘shini Misrga bostirib kirdi. Giza jangida g‘alaba qozongan qo‘shin Fustatni egalladi. Xalifa poytaxtni Nil bo‘yida joylashgan Fustat shahriga ko‘chirdi. Shahar al Qohira (Maftunkor) deb nomlandi. Tezda u Yaqin Sharqdagi katta shaharga aylandi. 972-yilda Xalifa Ma'ad Qohiraga ko‘chib keldi. X asr oxiriga kelib, Falastinni hamda Suriyaning katta qismini bosib oldi. Fotimiylar boshqaruvi g‘arbda Marokko chegaralarigacha, sharqda Suriya cho‘llarigacha bo‘lgan hududda tarqaldi. Fotimiylarda ismoiliylik davlat dini bo‘isada, ammo barcha dinlarning tengligi ta'minlangandi. Diniy e'tiqod tengligi siyosatini xalifa Hokim (Xakim) (996-1021) buzdi. Uning musulmon jamoalarini kuchsizlantirish uchun qilgan soliq siyosati musulmonlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga u musulmonlarga qul saqlashni taqiqladi, xristianlar va yahudiylarni ta'qibga oldi. Oxir oqibatda unga qarshi bo‘lganiar tomonidan 1021-yilda xalifa sirli tarzda yo‘q qilinadi. Shu boisdan ham Livan tog‘larida yashovchi druzlar* orasida xalifa Xakimning osmondan tushishi haqida tushuncha shakllangan. Xalifaning vorisi Zoxir (1021-1036) diniy tenglikni tiklab, cherkov faoliyatiga ruxsat beradi, tortib olingan mulklarni egalariga qaytaradi. X-XI asrlarda Suriya va Falastinda iqtisodiy o‘sish ro‘y berdi. Suriya va Falastin shaharlari hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazlariga aylandi. Ayniqsa Damashq rivoj topdi. XI asrga kelib, Fotimiylar Suriyaning Tripoli. Bayrut, Sidon, Tir, Akra, Qaysariya, G ‘ azo shaharlari hamda Shimoliy Afrika, Vizantiya, Sitsiliya va Italiya bilan dengiz savdosini jadal olib bordi. Fotimiylar xalifaligining qulashi X asrning oxirigacha harbiylar ichida yetakchilik berber hamda asosan fotimiyiarni hokimiyatga olib kelgan ketam qabilasiga tegishli edi. Ammo keyinchalik asosiy rolni quliardan tashkil topgan g‘ulomlar (boshqacha nomi mamluklar) egalladi. Ularning soni 60 mintagacha yetib, asosan qora tanli (sudanlik) va turklardan iborat cdi. Mavqeyi oshib borgan mamluklar XI asrning o‘rtalariga kelganda katta iqto yerlari olish huquqiga ega bo‘ldi. Xalifa Mustansir (1036-1094) davrida ular nihoyatda kuchaydi. Oxir oqibatda uning davrida berber, turk va Sudan mamluklarining o‘zaro qonli urushlari boshlanib ketdi. Urushda g‘olib bo‘lgan turklar 1062-yilda davlat xazinasini talaydi. Kuchsizlanib qolgan Fotimiyiar Jazoir va Tunisni qo‘ldan boy berdi. 1071- yilda normannlar tomonidan Sitsiliya bosib olindi. Suriyaga esa saljuqiylar bostirib kirdi. Fotimiylar xalifaligi parchalanish arafasiga kelib qoldi. Bunday og‘ir vaziyatda xalifa Mustansir suriyalik harbiy yetakchi Badr al Jamol (kelib chiqishi arman bo‘lib, Suriya amirlaridan birining quli edi) dan yordam so‘raydi. Badr al Jamoi 1073-yilda Qohiraga kirib keladi, birlashgan arman va suriyalik qo‘shinlar yordamida ahvolni o‘nglab, bir kechada boshqaruvni o‘z qoiiga oldi. Badr nafaqat bosh qo‘mondon, shu bilan birga bosh vazir va imom- xatiblikni ham egalladi. U xalifalikda yarim hokimiyatni qo‘lga oldi. Xalifa qo‘lida faqat tashqi ishlar qoldi. 20 yillik boshqaruvdan so‘ng xalifaning roziligi bilan Badr barcha huquqlarini o‘g‘li Shohanshohga berdi. Fotimiylar xalifaligida diniy jamoaga imom boshchilik qilgan, Xalifa Mustansir Badr al Jamoining maslahati bilan boshqaruvining so‘nggi yillarida imom - xalifa etib katta o‘gii Nizorni emas, kichik o‘gii Mustalni tayinlaydi. Bu esa Fotimiy ismoiliyiaming ikki guruhga-mustaliylar va nizoriylarga bo‘linishga sabab bo‘lib, amalda bu xalifalikning diniy mavqeyiga salbiy ta'sir etdi. Badr al Jamolning mamlakatni mustahkamlashi va iqtisodiy faoliyati vaqtinchalik xarakterga ega bo‘ldi. Doimiy ravishda armiyani pul bilan ta'minlab turishga ehtiyoj moliya devonini muntazam soliqlar yig‘ishga majbur qilardi. Bu esa mamlakat iqtisodini va oddiy xalq ahvolini battar og‘irlashtirib yubordi. XII asr o‘rtalariga kelib salibchilar Askalon va G ‘ azo ni egallashdi. Endi Misrga yoi ochildi. 1163-yil Quddus qiroli Amalrix (Amori) Suvaysh hududlariga kirib keladi. Misrga hujum boshlaydi. Magiub bo‘lgan fotimiylar unga har yili o‘lpon to‘lash majburiyatini oldi. Ammo uni bajarmaydi. Shu boisdan 1167-yilda Amalrix Misrga yana yurish qildi. U Qohira ostonalarigacha yetib bordi. Tinchlik kelishuvi tuzilib, oipon toiash majburiyati yana yuklatiladi. Suriyaning qolgan hududlari alohida arab saljuq feodallari qo‘lida edi. Ulaming oxirgi qudratlaridan biri Mosul hukmdori Zangiylar hisoblanadi. Salibchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni otabek Imomiddin Zangi (1127- 1146) amalga oshirdi. XI asr o‘rtalarida amir Imomiddin Zangi Iroq va Shimoliy Suriyani o‘z qo‘i ostiga oldi. Uning armiyasi 1144-yilda Edessa grafligining katta qismini bosib olib, 1146-yilda Edessani egailadi. Bu ikkinchi salib yurishi (1147-1149) ni keltirib chiqardi. Damashqni qamal qilish to‘liq muvaffaqiyatsiz tugadi. 1146-yili Suriyani birlashtirish siyosatini amalga oshirgan Imomiddin Zangi vafot etadi. Uning o‘gii va vorisi Nuriddin (1146-1174) "e'tiqod uchun muqaddas urush" (jihot) eion qildi. Salibchilarga qarshi kuchli armiya luzib, muvaffaqiyatli janglar olib bordi. 1154-yili Damashqni egalladi. Uning mohir lashkarboshilari ichida ikkita aka-uka- Asaddin Shirkux vaNajmiddin Ayyublar (kelib chiqishi kurdlardan bo‘lgan) bor edi. U lashkarboshilariga yuqori iavozimlar berdi. Xususan, Ayyubni Damashq amiri etib tayinladi. Nuriddin Zangi Shirkux va uning vorisi Salohuddin Ayyubni Fotimiylarning o‘zaro urushlariga chek qo‘yish va Quddus qiroli Amalrixga qarshi kurashda yordam berish uchun yubordi. Misrga salibchiiarning tazyiqini yo‘qota olgan Shirkuxning dono siyosati uning Qohira saroyida ta'sirini oshirdi. Nuriddinga vassal sifatida tobe boigan fotimiylarning oxirgi xalifasi Odid 1168-yilda Shirkuxni vazir etib tayinladi. Kelgusi yili taomdan tasodifiy (sirli) zaharlanishdan Shirkux vafot etdi. Vazirlik Shirkuhning oxirgi yurishlarida ishtirok etgan Salohuddinga o‘tdi. Salohuddin uzoq vaqt vazirlikni qo‘lida tutib turolmaydigandek tuyuldi. U fotimiylar vaziri sifatida Nuriddin xizmatida bo‘lgan. Salohuddin real qo‘shinlarga ega emas edi, binobarin fotimiy qo‘shinlari 40 ming otliq askarlarga, 30 ming qora tanli piyodalarga ega bo‘lsa ham, unga bo‘ysunmagan. Salohuddin o‘zining shaxsiy "salohiya" otryadini tuza boshlaydi. Ularni ta'minlash uchun Misr amirliklari yeriarini musodara qiladi. Bu esa qora tanli qo‘shin boshliqlarining noroziligiga olib keldi. 1169-yili ularning otryadi qo‘zg‘olon ko‘tardi, Salohuddin uni bartaraf etdi, qo‘shinlarning qolgan qismi Yuqori Misrga ketdi. Nuriddin Zangi Saiohuddinning yuksalishini qo‘rquv bilan kuzatib turdi. o‘z ukalari tomonidan qoilab quwatlangan Salohuddin Misr boshqaruvini toialigicha qoiga olishga harakat qildi. Nuriddin o‘z vassalining rejalaridan xabar topib, unga ishonmay qo‘ydi. Salohuddinning Misrdagi pozitsiyasini zaiflantirish uchun Suriyaga o‘z otryadi "nuriya"ni chaqirib oldi. Salohuddinning Suriya iqtolarini musodara qildi. Undan tashqari o‘z vassalini kuzatish uchun Nuriddin Misrga Salohuddinning otasi Ayyubiylar urug‘ining boshlig‘i, unga sodiq bo‘lgan Najmiddin Ayyubni jo‘natadi. Najmiddin Nuriddin ya Salohuddin o‘rtasidagi sovuqlikni bartaraf qildi. Salohuddin otasiga iqto sifatida Aleksandriya va Dometta portlaridan tushgan daromadlarni in'om ctdi. Qora tanii qo‘shinlarni yo‘q qilish bilan birga fotimiylar o‘zining bosh harbiy tayanchini yo‘qotadi. 1171-yilda g‘ayratli sarkarda Salohuddin armiya va feodallar qo‘shini ko‘magida harbiy to‘ntarishni amalga oshirdi. So‘nggi fotimiy xalifa Odidni taxtdan ag‘darib, o‘zini sulton dcb e'lon qildi. Shu tariqa rasman Ayyubiylar sulolasi (1171-1250) hukmronligi boshlandi. U diniy tarafdan Bog‘dod xalifasiga buysunardi. Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salibchilar Suriya va salib yurishlari. XI asr oxiriga kelib, Sharqiy o‘rtayer dengizi mamlakatiari siyosiy hayotiga yangi omil - salib yurishlari kirib keldi. Birinchi salib yurishlaridan so‘ng Suriya va Falastinda salibchilarning to‘rtta davlati: Quddus qirolligi, Tripoli grafligi, Antioxiya knyazligi va Edessa grafligi yuzaga keldi. Salibchilar davlati G ‘ arbiy Yevropa feodal huquqlari asosida boshqarilgan. Bunda asosan Quddus qirolligida yaratilgan "Quddus assislari"ga tayanilgan. Birinchi salib yurishlaridan so‘ng Vizantiya salibchilarning yordamida saljuqiylardan Kichik Osiyoning qirg‘oq bo‘yi hududlarini olib qo‘ydi. Uchinchi salib yurishlari davrida salibchilar Kipr orolini egallashdi. Bu yerda fransuz feodaliari tomonidan Kipr qirolligiga (1191-1489) asos solindi. Salibchilar Suriyaning sharqiy qismlarinigina egallay olishmadi. Birinchi salib yurishidan so‘ng yuzaga kelgan salibchilar davlatlari Yaqin Sharqda yuz yiidan ortiq davrda saqlanib qolishining asosiy sabablaridan biri bu hududdagi amir va otabeklar o‘zlarining ichki ishiari bilan band bo‘lgani, saljuqiylarda esa o‘zaro urushlar avj olganida edi. Shirkuxning o‘limidan so‘ng Misrda hokimiyatni Salohuddin Ayyubiy qo‘lga oldi. Salohuddin hukmronligining birinchi yilidayoq bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi. 1172-1173-yilIar qo‘mondon Baxouddin Qaraqamush Afrikadagi Barku va Tripolini istilo qildi. 1174-yilda Misr armiyasi Salohuddinning akasi Turonshoh boshchiligidagi Yamanni bosib oldi. Bu yurishiardan maqsad Nuriddin bilan kurashdagi tasodifiy niagiubiyatdan qutulish edi. Ammo ushbu yili Nuriddin vafot etdi. Uning vassallari Suriya uchun kurashdi. Nuriddinning vorisi voyaga yetmagan Solihning taxt merosligi huquqini himoya qilish bahonasida Salohuddin qo‘shinni Suriyaga yubordi. Kuehli qarshilik boimadi. 1174-yil Damashq, Hama, barcha Suriya hududlari egailandi. Xaiabdan tashqari Suriyada uning birinchi noibi etib Turanshoh tayinlandi. Keyinchalik esa Zangilarning qoigan hududiarini bosib yoki qo‘shib oldi. Shunday qiiib, Misr va Suriyani qo‘l ostida birlashtirgan Salohuddin salibchilarga qarshi kurashni davom ettirdi. Salohuddin awaliga Tibermasga hujum uyushtirib, 1187-yil 1-iyulda uni ishg‘ol qildi. Bunga javoban nasroniylar katta qo‘shin bilan hujumga o‘tdilar. 4-iyulda bo‘iib o‘tgan to‘qnashuvda nasroniylar 20.000 jangchi bilan qatnashgan bo‘lsa, Salohuddin askarlari soni ancha ko‘p edi. U raqiblari ustiga shunday vajohat bilan yopirildiki, natijada ular to‘da-to‘da bo‘lib qochib qoldi. Sulton Quddusning qo‘lga tushgan qiroli Gay Lusaynanskiyga haqiqiy qirollarga xos iltifot ko‘rsatdi. Biroq chatillonlik Rejinaldga nisbatan nasroniy zodagonlardan chiqqan xoin sifatida juda qattiq munosabatda bo‘ldi, Sababi Rejinald Salohuddinga bergan so‘zi ustidan chiqmasdan, musulmonlar bilan yomon muomala qilar, ziyoratchilar karvonlarini talab, aybsiz va bechora kishilarga zulm o‘tkazar edi. Salohuddin shaxsan o‘zi uning boshini tanasidan judo qilishga bergan va'dasini bajardi. Salohuddin Askal, Akka, Sidonni egallaydi. U Quddusga hujum qilib, yuz yildan beri nasroniylar tasarrufida bo‘iib kelayotgan bu shaharni ham bosib oldi. Gotfrid Buionskiydan farqii ravishda u hech kimni qatl ettirmadi. 1187-yilning oxiriga kelib Salohuddin qo‘liga Quddus qirolligning deyarli barcha yerlari o‘tdi. Faqatgina mustahkam Tir shahri salibchilar qo‘lida qoldi. Quddusning qulashi Yevropda uchinchi salib yurishining (1189-1192) boshlanishiga sabab bo‘ldi. Unga Angliya qiroii Richard I Sheryurak, Germaniya imperatori Fridrix I Barbarossa, Fransiya qiroli Filipp II Avgust boshchilik qildi. Ushbu yurish o‘zt maqsadiga erisha olmadi. Salibchilar faqatgina Falastinning dengiz bo‘yida joylashgan Akka, Sidon va Beyrut hududlarini egalladi. Falastinning qolgan qismi Quddus bilan musulmoniar qo‘lida qoldi. Musulmoniar g‘aiabasi tufayli Richard I Sheryurak Salohuddin bilan Ramle sulhi imzolaydi. Unga ko‘ra, Turdan- Yaffagacha bo‘lgan dengiz bo‘yi hududlari salibchilarga berildi, G ‘ arbiy Yevropalik ziyoratchilarning Quddusga erkin kelishi kelishib olinadi. Shu tariqa Salohuddin qisqa vaqt Misr, Hijoz, Falastin, Suriya va Yuqori Mesopotamiyani birlashtirishga muvaffaq boidi. Nil irrigatsiya tizimi yaxshilanganligi hamda dehqonchilikning rivoji Misrning iqtisodiy hayotini ham jonlantirdi. Tashqi savdo rivoj topdi. Ayyub sultonlari G ‘ arbiy Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘ydi. 1193-yilda Salohuddin Damashqda bezgak kasalligidan o‘ldi. U o‘limidan so‘ng o‘zaro urushlarga yo‘l qo‘ymaslik hamda daviati butunligini ta'miniash maqsadida o‘z daviatini hayotlik paytidayoq to‘rtga bo‘lib bcrgandi. Vasiyatiga ko‘ra davlat yerlari uning o‘g‘illari o‘rtasida bo‘lindi. Katta o‘gii Afzaiga Damashq, Azizga Misr, Zohirga Xalab, ukasi Odilga Mesopotamiya yerlari berildi. Amrno 1196-yilda Damashqni Afzaldan Odil tortib oldi. Odil shuningdek 120l-yilda Azizning vorisi Mansurdan Qohirani ham olib qo‘ydi. Faqat Xalabni Zohir va uning vorislari mustaqilligini 1260-yilgacha saqlab qoldi. Shu tariqa parchalanib ketgan Salohuddin davlatini Odil bir qadar birlashtirdi. Ayyubiylarning avvalgi qudratini tikladi. Yuksak ma’lumotli bu hukmdor Yevropadagi ko‘plab davlatlar bilan elchilik va savdo aioqalarini bogiab turdi. U 26 yil (1192-1218 yillarda) hukmronlik qilib, Ayyubiylar nomi va shon- shuxratini ulug‘lab keldi. Odil davrida saiibchilar tomonidan to‘rtinchi salib yurishi tayyorlandi. Ammo bu salib yurishi Enrike Dandalo tomonidan Vizantiyaga burub yuborildi. Undan keyin taxtga o‘tirgan o‘g‘li Komil ham davlatni yaxshi boshqardi. Lekin Komildan so‘ng ayyubiylar o‘zaro nizolar sabab asta-sekin holdan toydi. Natijada Salohuddin vafotidan 40 yil o‘tgach, nasroniylar o‘z vaqtida boy berilgan ko‘pgina shaharlarni qaytarib olishga erishdi. Misrni boshqargan Ayyubiylarning keyingi hukmdorlari ham o‘zlarining qudratini saqlab keldi. 1250-yiIda Damettada salibchilar qo‘shini ustidan qiiingan g‘alaba buni misoli edi. Jangda Lyudovik IX ham asir tushib, faqat katta toiov evaziga ozod qilinadi. Salib yurishidan ko‘p o‘tmay, As-Solih (1240-1249) vafot etdi, uning iste'dodli bevasi, malika Shajar ad-Dur o‘g‘li Turonshoh Eron sayohatidan qaytib kelguniga qadar davlatni boshqarib turdi. Turonshoh kelgach, rahbarlikni unga ishonib topshirdi. Turonshoh o‘z mavqeyini saqlab qolish uchun ko‘p harakat qildi, lekin podshohning turk qullaridan tashkil topgan mamluklar deb atalmish soqchilari unga nisbatan ancha kuchli edi. Ko‘p o‘tmay, soqchilar boshqa talaygina musulmon hukmdorlarga nisbatan ishlatgan usullarini Salohuddinning nochor vorisiga ham qarshi qo‘iladi. Turonshoh oidirilib, Shajar ad-Dur muvaqqat hokim qilib tayinlandi. Aslida uning nomidan davlatni mamluklar rahnomasi Oybak boshqarardi. Tez orada mamluklar butun ayyubiylar imperiyasi ustidan hukmronlikni ochiq-oshkora o‘z qoilariga oldi. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq Mamluklar*ning hokimiyati ayyubiylar davrida ham kuchayib bordi. 1250-yil Damettada salibchilar ustidan qozonilgan g‘alabadan keyin so‘nggi Ayyubiy sulton Turonshoh (1249-1250) qo‘lga olinib, mamluklar tomonidan o‘ldiriladi. Damashq va Xalabda saqlanib qolgan ayyubiy hukmdorlar 1260- yili o‘z hududlarini mo‘g‘ullarga boy berib qo‘ydi. Arabistondagi ayyubiylarni 1228-yilda rasuliylar siqib chiqarishgan. Faqat Hamada ayyubiylar sulolasi 1341-yilgacha huknt surdi. Qohira shahri egallangandan so‘ng ikki yuz ellik yildan ziyod davomida Misrni boshqargan mamluklar sulolasining boshqaruvi boshlandi. Mamluklarda o‘tgan bu davrda ikki suloia hukmronlik qiidi. Bular Bahriylar (dengiziylar) (1250-1390) va Burjiyiar (qal'aliylar) (1390-1517) edi. Bahriy sultonlarining dastlabki istiqomat joylari Nil daryosidagi ar-Raud oroli (al-Bahr)da bo‘lganligidan "Bahriy sultonlar" deb nom olgan, ikkinchisi Qohiradagi ai-Burj istehkomidan bo‘lganligi uchun Burjiy sultonlar deb atalgan. Bahriylar umuman hokimiyatni hukmdor oila a'zolariga meros qilib beraverganlar. Lekin burjiylar o‘rtasida esa, hokimiyatning meros qolishiga ijozat berilmagan; qadimiy turkiy odatlarga binoan hukmdorlar saylangan. Bahriylar etnik jihatdan Rossiyaning janubiy dashtiarida ko‘chib yuradigan mo‘g‘ul va kurd aralash qipchoqlardan iborat edi. Burjiylar esa, asosan, Kavkazdan kelgan cherkaslar edi. Bahriylardan bo‘lgan Shajar ud-Dur 1250-yilda mamluklar taxtiga o‘tirdi. Suriya, Misr sultonligi va mo‘g‘ullar. o‘rtayer dengizining sharqiy qirg‘oqlarida joylashgan davlatlar - Misr, Suriya va Kichik Armanistoni XIII asrda bosqinchilik harakatlarining markaziga aylandi. Sharqdan mo‘g‘ullar, G‘arbdan G ‘ arbiy Yevropa davlatlarining feodallarining hujumlari boshlandi. Mo‘g‘ullaming Xulagular davlatining tashkil topishi va Bog‘dodni egallanishi Suriya, Falastin va Mismi mo‘g‘ul bosqinchiligi xavfi ostida qoldirdi. Mo‘g‘ul qo‘shinlari salibchilar ko‘magida Suriya hududlarini egalladi. Biroq mamluk sultoni Qutuz (1259-1260) 1260-yilda Aynjalut (Falastin) da bo‘lgan jangda mo‘g‘ullarni mag‘lub etadi. Dastlab mamluk tug‘ma quldan farqli ravishda faqat qo‘lga kiritilgan qulga nisbatan ishlatilgan Keyinchalik mamluklar deb harbiy qo‘shinda xizmat qiluvchi qul-jangchilar atalgan Ular ko‘pincha yuqori harbiy lavozimlarni egallab, bu bilan hatto ozodlikka ham erishganlar. IX asrdan g‘ulom (o‘smir, qu!-jangchi) so‘zining sinommi sifatida, lekin odatda oq g‘ulomlarga nisbatan qo‘llanilgan; XII-XIII aslarda mamluk atamasi Suriya va Misrda g‘ulom so‘zini siqib chiqargan. Ayyubiylardan bo‘lgan Mamluk amirlari 1250-yil Misrda hokimiyatni qo‘lga olgan. Mamluklar o‘z ichki va tashqi siyosatida Ayyubiylarning an'analarini davom cttirdi. Mamluklaming ilk sultonlaridan Baybars (1260-1277) o‘zini ikkinchi Salohuddin deb hisoblagan. Baybars qipchoq qullaridan bo‘lib. sulton Saloh tomonidan sotib olingan va uning qo‘shinida jang qilgan. Lyudovik IX ning salibchi armiyasi bilan bo‘lgan jangda Misr amiiyasiga qo‘mondonlik qilgan. So‘ngra Muazzam Turonshohga qarshi fitnada ishtirok etgan. Mo‘g‘ullar armiyasi Suriyaning ichkari qismiga kirib borgach. sulton Qutuz boshchiligidagi mamluklar armiyasini magiub qilgan (1260). So‘ngra sulton etib saylangan Baybars bor kuchini salibchilaming qolgan qismiga qaratdi. Asosiy yurish 1265-yil boshlandi 1268-yilda Antioxiyani egallab. knyazlikni tugatdi. 1265-yil Beybars Kichik Armanistondagi mo‘g‘ullarga qarshi muvafiaqiyatli yurish qildi. Poytaxt Sis vayron qilindi. Arman podshosi Misrga vassalligini tan oldi. Xulagularga qarshi kurashda Beybars Oltin o‘rda bilan ittifoqchilikdan foydalandi. Oltin o‘rda bilan oxiriga qadar ittifoqchilik qildi. Mamlakatlar armiyasi 1275-yil Nubiyaga qarshi yurish qildi. 1277-yilda Albiston jangida mo‘g‘ullar Beybars qo‘shinlarini mag‘iub etdi. 1289-yilda mamluk sultoni Mansur Sayfuddin Qulovun (1279-1290) tomonidan Tripoli egallandi. 1291-yilga kelib sulton Ashraf Salohuddin Xalil (1290-1293) salibchilardan Akka, Tir, Sidon, Bayrutni tortib oldi. Shu tariqa salibchilar Suriyadan tamoman quvib chiqarib tashlandi. 1287-yilda Xulagular hukmdori Arg‘unxon nasroniy rohibi, uyg‘ur Rabbin Sauma boshchiligida Fransiya, Angliya hukmdorlari, Genuya va Rim papasi oldiga elchi yubordi. Undan ko‘zlangan maqsad. birgalikda Suriya va Falastinga yangi salib yurishini amalga oshirish edi. Xulagu hukmdor Arg‘unxonning o‘gli G ‘ ozonxon Suriyaga bostirib kiradi. Xalab va Damashqni egallaydi. Ammo, 1303- yiIda Marj as Saffarda bo‘lgan jangda inamluklardan magiub bo‘ladi. Abu Said Elxonlar sulolasining eng so‘nggi atoqli vakili edi. 1323-yilda u mamlukiar bilan sulh tuzdi va shu bilan Suriya uchun kurashga chek qo‘ydi. XIV asming ikkinchi yarmiga kelib Xulagular Suriya va Misrga yurish qilmay qo‘ydi. Bu hududlar mamluklar qo‘l ostida XVI asming boshiga qadar qoldi. Misr mamluklari nafaqat mo‘g‘ullar hujumini qaytarish bilan birga ularni uloqtirib tashlashga erisha oldi. Mamluk sultoniarining Xulagu hukmdorlariga qarshi kurashi "islomni himoya qilish" g‘oyasi ostida amalga oshiriidi. Chunki, Bog‘dod egallangandan so‘ng, Qohiraga o‘zini so‘nggi xalifaning amakisi deb tanishtirgan qochqin keladi. Lini xalifa qilib ko‘tarib, diniy jihatdan uiug‘iaydi. Baybars II (1308-1309) davrida Barka qo‘shib olinib, Nubiya bo‘ysundirildi. Hijoz va uning muqaddas shaharlari Makka hamda Madina ustidan mamluk sultonlarining hukmronligi saqlab qolindi. 1375-yilga kelib, Kichik Armaniston poytaxti Sis qafasi egallandi. 1365- yilda Kipr floti mag‘lub etilib, Aleksandriya talon-taroj qilindi. 1382-yilda mamluklar davlatida yangi sulola-burjiylar boshqaruvi boshlandi. Yangi sulolaning birinchi sultoni Zohid Sayfuddin Barquq (1382- 1399) va uning vorisi Nosir Faraj davrida Shimoliy Suriyaga Temuming yurishi amalga oshirildi. Misr armiyasi 1426-yili Ashraf Sayfiddin Barsbey (1422-1438) boshchiligida Kipr orolini egalladi. Kipr hukmdori Misrga vassallikni tan oldi. Bu vassallik Kipr 1489-yilda Venetsiya boshqaruvi ostiga o‘tguncha davom etdi. Mamlukiarning mansablar tizimi ancha murakkab bo’lib, eng yuqori mansablami sultonning shaxsiy mamluklari egallab turgan. Qul maqomi hokimiyat pillapoyalaridan ko‘tarilishning muhim sharti bo‘lgan, chunki erkin odamlar, shu jumladan, sobiq mamluklarning o‘g‘illari qo‘shinda eng quyi mansablami egallashgan. (Usmonli turklar saltanatida ham turklaming holati shu tarzda bo‘lib, mansabga ko‘tarilish uchun eng qulay imkoniyatlar ko‘pi qullarida bo‘lgan). Sulton yakka hokimligi bosh amirlar va to‘rachilik mulozimlari tomonidan cheklab turilgan, hukmdorlarning tez-tez almashinib turishi va bir kishining bir necha bor hukmdor boiishi sultonlikning barqarorligiga putur yetkazgan, jumladan, an-Nosir Muhammad ibn Qalavun hokimiyat tepasiga uch marta kelgan. Mamluklar ayyubiylaming sunniylik siyosatini davom ettirganlar. XIII-XV asrlarda Misrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot Yer egaligi munosabatlari. Bu davrda Misrda yerga egalikning turli shakllari mavjud edi. Sultonning shaxsiy yerlari - xos, amirlar va bir qancha harbiylar yeri - junda (iqto), diniy muassasalaming yeri - vaqf, merosiy yerlar - mulk qo‘riq va sug‘orilmaydigan yerlar - mavat mavjud edi. Fotimiylar davrida harbiylarga berilgan yerlar hisobiga davlat yer tuzilishi o‘zgardi. XIII asming oxiriga kelib, amirlar iqto yerlarining katta qismini egallab turardi. Amirlami kuchsizlantirish maqsadida sulton Mansur Lojin (1296-1299) yerlarni ular qo‘lidan tortib olib, yangi tartib asosida bo‘lib chiqdi. Ammo tezda amirlar sultonni o‘ldirdi. XV asrning boshiga kelganda ham yerlar asosan sulton va amirlar qo‘lida turardi. Suv ta minot davlat ixtiyorida bo‘lgan. Mamluklar davrida Misr dehqonlari (falloxlar) yerga biriktirilgan bo‘lib, qullardan deyarli farq qilmagan. Ularning qashshoqligi nafaqat yerlari uchun to‘laydigan to‘lovlar, balki boshqa to‘lovlar hisobiga ortib bordi. Oqibatda XII- XIV asrlarda rivoj topgan qishloq xo‘jaligi XV asrga kelib keskin pasayib ketdi. Mamluklar davrida og‘ir ahvoldagi falloxlar tez-tez isyonlar ko‘tarib turdi. 1253- yilda kambag‘al badaviylar isyon ko‘tardi. XIV asr o‘rtalarida Yuqori Misrda katta xalq qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tdi. Lekin, shunday bo‘lsada keng koiamda qul- asirlarning Suriya. Kichik Armaniston, Nubiya va boshqa shaharlardan keltirilishi natijasida ulardan nafaqat uy xo‘jaligida, baiki hunarmandchilikda ham foydalanishgan. XIII-XV mrlarda Misrda shaharlar va savdo. Mo‘g‘ullar bosqiniga qadar o‘rtayer dcngizi va Hindiston o‘rtasidagi karvon, dengiz savdosida Bog‘dod asosiy tranzit markaz sifatida qoldi. Bog‘dod egallangandan so‘ng tranzit savdo Misr, Qizil dengiz va Hind okeani orqali o‘tadigan bo‘ldi XIII- XIV asrda Misrda savdo aylanmasi jadallik bilan rivojlandi. Mamluklar davrida Misrning Hindiston bilan tranzit savdosida asosiy rolni karmatlarning savdo tashkilotlari o‘ynay boshladi. Venetsiya, Genuya va Piza hamda Italiyaning boshqa shaharlari savdogarlari o‘zlarining kvartallarini, cherkovlarini, gospitallarini, savdo omborlarini Aleksandriya, Dametta va Qohira shaharlarida bunyod etishdi. Aleksandriyadagi Venetsiya konsuli mamiuk sultonlarining tashqi siyosatiga muntazam ta'sir etib turgan. U mamluklarning o‘rtayer dengiz davlatlari bilan tuziladigan shartnomalarida vositachi vazifasini ham bajargan. Genuya savdogarlaridan biri hatto sulton Baybarsning yaqin do‘sti bo‘lib, uning nomi bilan Qrim, Konstantinopol va boshqa hududlarda savdo ishlarini olib borgan. XIII asrda Yaqin Sharq tranzit savdosining 15 % Misr hududidan o‘tardi. Bu ko‘rsatgich XV asrda 35 % ni tashkil etgan. Ammo Hindistonga boradigan dengiz yoiining ochilishi va portugallar tomonidan bu yo‘ldagi muhim savdo portlari (Hurmuz, Adan va boshqalar) egailanishi bilan XVI asr boshiga kelib yoi o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Arxitektura.Mam 1 ukiar. ayniqsa, ularning bahriylar Shohobchasi masjid va yodgorliklar bunyod etishga katta e'tibor berdilar, Osma quvurlar o‘tkazib, ko‘priklar, bog‘lar, shaharga darvozalar, masjidlar, maktablar, xonaqohlar qurdirgan Bahri Sulton an-Nosir ular orasida eng niashhuri edi. U 1304-yiida bunyod etgan Nosiriya maktabining binosi me'morchilikning eng yaxshi namunalaridan hisoblanadij Barquq. Qayt Bey (ular bunyod ctgan masjid va madrasalar hali ham mavjud) va Al- G ‘ uriy mamlukiarning eng buyuk binokorlari sanalardi. Ular bunyod etgan binoiar uslubiy go‘zalligi jihatidan musulmon mc'morchiligida o‘ziga xos hisoblanadi. Ayyubiylar va mamluklar hadis va fiqh ilmidan taiim beradigan madrasalar qurdirgan. Bu davrdagi xonaqohlarning vazifalaridan biri g‘arib musulmon kishilarga saxovat ko‘rsatish va ularning og‘irini yengil qilish edi. ^0'rta asr tarixchisi Maqriziyning ta'kidlashicha, tasavvuf Misrda XII asrdan boshlab rivojlangan, Salohuddin Ayyubiy birinchi xonaqohni qurdirgan. Shundan so‘ng xonaqoh, rabotlar ko‘plab qurila boshlacji. ^Ayniqsa, bahriy mamluk sultonlari hukmronligi davrida ularning soni ko‘payib, ularda so‘fiylar istiqomat qilishgan. Davlat arboblari bu xonaqohlarni qurish bilan shayxlarning e'tiborini qozonardilar. Davlat hech qachon xonaqoh molini o‘z manfaatlari yo‘lida ishlatmas, shuningdek boshqa yoilar bilan foydalanishga ruxsat bermas edi. Xonaqohlarda kutubxona ham mavjud boigan. Mamluklar davrida xuddi hozirdagidek kitoblarni saqlab, bir yoki bir necha oyda qaytarib beradigan va ularning o‘z vaqtida berilishi va yo‘qolmasligiga mas'ul shaxs bo‘lgan. Kutubxonada kitoblar tartibi, jildlanishi bir tizimga solingan. Qur'on o‘quvchi qori yoki voiz yaxshi ovozga va qiroatga ega boiishi kerak edi. Mamluklarda XV asr o‘rtalariga qadar markaziy hokimiyat kuchli bo’lib keldi. Sulton katta buyruqbozlikka asoslangan boshqaruvni yo‘lga qo‘ygan edi. Davlat boshqaruv apparati harbiylashtirilgan edi. Bu tizimni tepasida sulton yordamchisi - noib turardi. XV asrning ikkinchi yarmiga kelib, Misr suitoniga qarshi amirlar isyonlari avj oldi. Shu bilan birga XV asrning oxirlarida Venetsiya bilan ittifoqda Usmoniy turklarga qarshi kurashlarni boshladi. Sulton Qonsuh G ‘ avriy (1501-1516) davrida portugallar bilan dengiz urushi bolib o‘tdi. Qizil dcngiz bilan bo‘lgan savdoda ustunlik saqlanmadi va boy berildi. 1509-yil Misr floti mag‘lub etildi. XV asr o‘rtalaridayoq mamluklar armiyasi Shimoliy Suriya hududlarida turkman sulolalari bilan doimiy urush olib bordi. Sulton Qoyitboy (1468-1496) Turkiya biian to‘qnashuv muqarrarligi sababli, bitim imzoladi. XV asrga kelib Mamluklar Usmonli sultonlarni o‘zlarining asosiy dushmanlari deb bilishardi. Mamluklar g‘arbiy Diyorbakrdagi oraliq davlati sifatida Zulg‘adir o‘g‘ullari degan turkman xonligini saqlab qoldilar va Qaramoniylarni qo‘llab-quvvatladi. Ammo o‘zlarining beqiyos g‘ayratu shijoatlari. zambaraklar va miltiqlardan mohirona foydalartishiari bilan ajraiib turuvchi Usmonlilarning qo‘shini ulardan ustun edi. 1516-yil turk atmiyasi Salim I boshchiligida Suriyaga yurish qildi. 1516-yilda Xalab yaqinidagi Marj Dabik degan joyda bo‘lgan jangda mamluklarning nufuzli so‘nggi sultoni Qonsuh G ‘ avriy o‘ldirildi. Shundan keyin Saiim Yovuz Suriya bilan Mismi egalladi. Endi ular Usmonlilar saltanatidagi bir podsholikka aylandi, Shunga qaramay, 1811-yilda Muhammad Ali ulami uzil-kesil bartaraf qilmaguncha, mamluklarning harbiv boshliqlari amalda Mismi boshqarishni davom ettirdi. XI-XV asrlarda Misrda madaniy hayot X-XI asrlarda Suriya va Misrda madaniy rivojlanish ro‘y berdi. Qohira bunyod etilgandan so‘ng tezda muhim madaniy markazga aylandi. Fotimiylar shoirlar va olimiarni qo‘llab-quwatlagan. Xususan,,xalifa Aziz (975-996) ning o‘zi ham shoir bo‘lib, uning davrida al-Azxar masjitida o‘ziga xos musulmon universitetiga asos solingan. Saroyda kutubxona bunyod etib, unda 200 ming kitob jamiagan. Xalifa Xokim davrida esa akademiya - Dor al- Xikmaga asos solingan.^ Fotimiylar davrida mashhur astronom Ali ibn Yunus (1009-yil vafot etgan), faylasuf, matematik va fizik Ali al-Xasan ibn al Xaysamlar faoliyat olib borgan. Al-Xaysamning optikaga oid ishi o‘z davrining eng zo‘r ishi bo‘lib, keyinchalik lotin tiliga tarjima qilingan. Misr va Suriyada Mamluklar hukmronligi davrida iqtisod va madaniyat bilan san'at, ayniqsa, me'morchilik, kulolchilik va ma'danlarni qayta ishlash ravnaq topdi. Tibbiyot sohasida bir qancha buyuk shaxslar bo‘lgan. Ibn Abi Usaybiah (1203- 1270) tibbiyot tarixi bobida tanilgan. U yaratgan «Tabobat ilmi tarixi» aksariyati ayni bir paytda faylasuf va olim bo‘lgan 400 tabibning hayoti hamda faoliyatini o‘z ichiga oladLjShu jihatdan ham uning asari arab fanlarining qomusi sanaladi. Qalavun kasalxonasining tabibi bo‘lgan Ali ibn an-Nafis qon aylanish tartibini tushuntirib berdi. Ai-Baytariy jonivorlami davolash sohasida yirik mutaxassis edi Halablik Ibn Abi al-Mahosin hamda Abdul Fadl ibn an-Nag‘id ko‘z shifolovchi katta tabiblar bo‘lgan. Ibn an- Nag‘id (XIII asr) ko‘z kasalliklarga oid asar yaratdi. Sulton Salohuddin saroyida hakimlik qilgan Hibatulloh ibn Jumay tana jismoniy holatiga ruhiyatning ta'sirini ifodalab, ruhiy jihatdan shifolashga doir shu davrgacha butunlay noma'lum bo‘Igan yangicha davolash usulini tashkil qiluvchi tavsiyaiar ishlab chiqdi. Al-Kift bo‘lsa falsafa va aniq fanlar tarixiga oid asar yaratdi.^farix sohasida ibn Xaldun (1406-yil vafot etgan) "Al-Muqaddima" asarini yaratdi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, siyosiy jihatdan qudratga erishgan mamluklar davrida madaniyat ham taraqqiy etdi.

MAVZU: SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRIARDA Reja: 1. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida. 2. Fotimiyiar xalifaliginirtg qulashi. 3. Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salibchiiar. 4. Mamluklar boshqaruvi davrida Misr va Yaqin Sharq. 5. XIII-XV asrlarda Misrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 6. XI-XV asrlarda Misrda madaniy hayot.

Tayanch atama va iboralar: Tuluniyiar, Fotimiylar, ismoiiiyiik imom, berber,fallohlar, Ayyublar, Mamluklar, Bahriylar, Burjiylar. Suriya va Misr Fotimiylar hokimiyati ostida Misr Tuluniylar boshqaruvi davrida (868-905) amalda Abbosiylar xalifaligidan mustaqil edi. Sulola asoschisi Ahmad ibri Tulun (868-884) bo‘lib, uning davrida turklar, berberlar va zanjilardan iborat muntazam qo‘shin tuzildi. U o‘z nomidan tanga zarb qildirdi, 905-yiIga kelib Abbosiylar Fustat (Qohira) da hukmronligini tikladi. Ammo tez fursatda bu yerda Abbosiylar noibi Abu Bakr Muhammad ibn Tug‘j Ixshid* (935-946) mustaqil lxshidlar sulolasiga (953-969) asos soldi. Shu bilan birga Mag‘ribda ismoiliyiarning Fotimiylar xaiifaligi (910- 1171) ham yuzaga kelib, Misming katta qismini egallab oldi. X asr boshlarida hozirgi Tunis hududida ro‘y bergan tartibsizliklardan foydalangan Abu Abdulloh hamda o‘zini Ali va Fotima avlodi deya da'vo qilgan Ubaydulloh boshliq kishilar isyon ko‘tarishdi, 909-yilda isyonchilar Qayruvon shahrini bosib olishdi. Ubaydulloh Mahdiy nomi bilan taxtga o‘tirdi. Fotimiylar o‘zlarini Ali ibn Abu Tolib va uning xotini Fotima avlodlari deb da'vo qilganlar. Ularga muxolif bo‘Iganlar mazkur da'voni inkor etib, ularni sulola asoschisi nomi bilan ubaydiylar deb nomlashadi. Fotimiylar shialikning ismoiliy oqimi tarafdori bo‘lib, taxtga Ali avlodlarigina munosib deb hisoblagan. Ubaydiylar taxtga kelgandan so‘ng, Misrni abbosiylardan tortib olishga harakat boshladi. 914-yilda Iskandariya egallandi. Ammo tezda abbosiylar qaytarib egallab oldi. 969-yilda Fotimiy xalifa Mu'iz (Ma'ad) (953-975) ning Javhar boshchiligidagi qo‘shini Misrga bostirib kirdi. Giza jangida g‘alaba qozongan qo‘shin Fustatni egalladi. Xalifa poytaxtni Nil bo‘yida joylashgan Fustat shahriga ko‘chirdi. Shahar al Qohira (Maftunkor) deb nomlandi. Tezda u Yaqin Sharqdagi katta shaharga aylandi. 972-yilda Xalifa Ma'ad Qohiraga ko‘chib keldi. X asr oxiriga kelib, Falastinni hamda Suriyaning katta qismini bosib oldi. Fotimiylar boshqaruvi g‘arbda Marokko chegaralarigacha, sharqda Suriya cho‘llarigacha bo‘lgan hududda tarqaldi.

Fotimiylarda ismoiliylik davlat dini bo‘isada, ammo barcha dinlarning tengligi ta'minlangandi. Diniy e'tiqod tengligi siyosatini xalifa Hokim (Xakim) (996-1021) buzdi. Uning musulmon jamoalarini kuchsizlantirish uchun qilgan soliq siyosati musulmonlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga u musulmonlarga qul saqlashni taqiqladi, xristianlar va yahudiylarni ta'qibga oldi. Oxir oqibatda unga qarshi bo‘lganiar tomonidan 1021-yilda xalifa sirli tarzda yo‘q qilinadi. Shu boisdan ham Livan tog‘larida yashovchi druzlar* orasida xalifa Xakimning osmondan tushishi haqida tushuncha shakllangan. Xalifaning vorisi Zoxir (1021-1036) diniy tenglikni tiklab, cherkov faoliyatiga ruxsat beradi, tortib olingan mulklarni egalariga qaytaradi. X-XI asrlarda Suriya va Falastinda iqtisodiy o‘sish ro‘y berdi. Suriya va Falastin shaharlari hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazlariga aylandi. Ayniqsa Damashq rivoj topdi. XI asrga kelib, Fotimiylar Suriyaning Tripoli. Bayrut, Sidon, Tir, Akra, Qaysariya, G ‘ azo shaharlari hamda Shimoliy Afrika, Vizantiya, Sitsiliya va Italiya bilan dengiz savdosini jadal olib bordi. Fotimiylar xalifaligining qulashi X asrning oxirigacha harbiylar ichida yetakchilik berber hamda asosan fotimiyiarni hokimiyatga olib kelgan ketam qabilasiga tegishli edi. Ammo keyinchalik asosiy rolni quliardan tashkil topgan g‘ulomlar (boshqacha nomi mamluklar) egalladi. Ularning soni 60 mintagacha yetib, asosan qora tanli (sudanlik) va turklardan iborat cdi. Mavqeyi oshib borgan mamluklar XI asrning o‘rtalariga kelganda katta iqto yerlari olish huquqiga ega bo‘ldi. Xalifa Mustansir (1036-1094) davrida ular nihoyatda kuchaydi. Oxir oqibatda uning davrida berber, turk va Sudan mamluklarining o‘zaro qonli urushlari boshlanib ketdi. Urushda g‘olib bo‘lgan turklar 1062-yilda davlat xazinasini talaydi. Kuchsizlanib qolgan Fotimiyiar Jazoir va Tunisni qo‘ldan boy berdi. 1071- yilda normannlar tomonidan Sitsiliya bosib olindi. Suriyaga esa saljuqiylar bostirib kirdi. Fotimiylar xalifaligi parchalanish arafasiga kelib qoldi. Bunday og‘ir vaziyatda xalifa Mustansir suriyalik harbiy yetakchi Badr al Jamol (kelib chiqishi arman bo‘lib, Suriya amirlaridan birining quli edi) dan yordam so‘raydi. Badr al

Jamoi 1073-yilda Qohiraga kirib keladi, birlashgan arman va suriyalik qo‘shinlar yordamida ahvolni o‘nglab, bir kechada boshqaruvni o‘z qoiiga oldi. Badr nafaqat bosh qo‘mondon, shu bilan birga bosh vazir va imom- xatiblikni ham egalladi. U xalifalikda yarim hokimiyatni qo‘lga oldi. Xalifa qo‘lida faqat tashqi ishlar qoldi. 20 yillik boshqaruvdan so‘ng xalifaning roziligi bilan Badr barcha huquqlarini o‘g‘li Shohanshohga berdi. Fotimiylar xalifaligida diniy jamoaga imom boshchilik qilgan, Xalifa Mustansir Badr al Jamoining maslahati bilan boshqaruvining so‘nggi yillarida imom - xalifa etib katta o‘gii Nizorni emas, kichik o‘gii Mustalni tayinlaydi. Bu esa Fotimiy ismoiliyiaming ikki guruhga-mustaliylar va nizoriylarga bo‘linishga sabab bo‘lib, amalda bu xalifalikning diniy mavqeyiga salbiy ta'sir etdi. Badr al Jamolning mamlakatni mustahkamlashi va iqtisodiy faoliyati vaqtinchalik xarakterga ega bo‘ldi. Doimiy ravishda armiyani pul bilan ta'minlab turishga ehtiyoj moliya devonini muntazam soliqlar yig‘ishga majbur qilardi. Bu esa mamlakat iqtisodini va oddiy xalq ahvolini battar og‘irlashtirib yubordi. XII asr o‘rtalariga kelib salibchilar Askalon va G ‘ azo ni egallashdi. Endi Misrga yoi ochildi. 1163-yil Quddus qiroli Amalrix (Amori) Suvaysh hududlariga kirib keladi. Misrga hujum boshlaydi. Magiub bo‘lgan fotimiylar unga har yili o‘lpon to‘lash majburiyatini oldi. Ammo uni bajarmaydi. Shu boisdan 1167-yilda Amalrix Misrga yana yurish qildi. U Qohira ostonalarigacha yetib bordi. Tinchlik kelishuvi tuzilib, oipon toiash majburiyati yana yuklatiladi. Suriyaning qolgan hududlari alohida arab saljuq feodallari qo‘lida edi. Ulaming oxirgi qudratlaridan biri Mosul hukmdori Zangiylar hisoblanadi. Salibchilarga qarshi muvaffaqiyatli kurashni otabek Imomiddin Zangi (1127- 1146) amalga oshirdi. XI asr o‘rtalarida amir Imomiddin Zangi Iroq va Shimoliy Suriyani o‘z qo‘i ostiga oldi. Uning armiyasi 1144-yilda Edessa grafligining katta qismini bosib olib, 1146-yilda Edessani egailadi. Bu ikkinchi salib yurishi (1147-1149) ni keltirib chiqardi. Damashqni qamal qilish to‘liq muvaffaqiyatsiz tugadi. 1146-yili Suriyani birlashtirish siyosatini amalga oshirgan Imomiddin Zangi vafot etadi. Uning o‘gii va vorisi Nuriddin (1146-1174) "e'tiqod

uchun muqaddas urush" (jihot) eion qildi. Salibchilarga qarshi kuchli armiya luzib, muvaffaqiyatli janglar olib bordi. 1154-yili Damashqni egalladi. Uning mohir lashkarboshilari ichida ikkita aka-uka- Asaddin Shirkux vaNajmiddin Ayyublar (kelib chiqishi kurdlardan bo‘lgan) bor edi. U lashkarboshilariga yuqori iavozimlar berdi. Xususan, Ayyubni Damashq amiri etib tayinladi. Nuriddin Zangi Shirkux va uning vorisi Salohuddin Ayyubni Fotimiylarning o‘zaro urushlariga chek qo‘yish va Quddus qiroli Amalrixga qarshi kurashda yordam berish uchun yubordi. Misrga salibchiiarning tazyiqini yo‘qota olgan Shirkuxning dono siyosati uning Qohira saroyida ta'sirini oshirdi. Nuriddinga vassal sifatida tobe boigan fotimiylarning oxirgi xalifasi Odid 1168-yilda Shirkuxni vazir etib tayinladi. Kelgusi yili taomdan tasodifiy (sirli) zaharlanishdan Shirkux vafot etdi. Vazirlik Shirkuhning oxirgi yurishlarida ishtirok etgan Salohuddinga o‘tdi. Salohuddin uzoq vaqt vazirlikni qo‘lida tutib turolmaydigandek tuyuldi. U fotimiylar vaziri sifatida Nuriddin xizmatida bo‘lgan. Salohuddin real qo‘shinlarga ega emas edi, binobarin fotimiy qo‘shinlari 40 ming otliq askarlarga, 30 ming qora tanli piyodalarga ega bo‘lsa ham, unga bo‘ysunmagan. Salohuddin o‘zining shaxsiy "salohiya" otryadini tuza boshlaydi. Ularni ta'minlash uchun Misr amirliklari yeriarini musodara qiladi. Bu esa qora tanli qo‘shin boshliqlarining noroziligiga olib keldi. 1169-yili ularning otryadi qo‘zg‘olon ko‘tardi, Salohuddin uni bartaraf etdi, qo‘shinlarning qolgan qismi Yuqori Misrga ketdi. Nuriddin Zangi Saiohuddinning yuksalishini qo‘rquv bilan kuzatib turdi. o‘z ukalari tomonidan qoilab quwatlangan Salohuddin Misr boshqaruvini toialigicha qoiga olishga harakat qildi. Nuriddin o‘z vassalining rejalaridan xabar topib, unga ishonmay qo‘ydi. Salohuddinning Misrdagi pozitsiyasini zaiflantirish uchun Suriyaga o‘z otryadi "nuriya"ni chaqirib oldi. Salohuddinning Suriya iqtolarini musodara qildi. Undan tashqari o‘z vassalini kuzatish uchun Nuriddin Misrga Salohuddinning otasi Ayyubiylar urug‘ining boshlig‘i, unga sodiq bo‘lgan Najmiddin Ayyubni jo‘natadi. Najmiddin Nuriddin ya Salohuddin o‘rtasidagi sovuqlikni bartaraf qildi. Salohuddin otasiga iqto sifatida Aleksandriya va Dometta portlaridan tushgan daromadlarni in'om ctdi.

O'xshashlar

SHIMOLIY AFRIKA VA YAQIN SHARQ DAVLATLARI RIVOJLANGAN O'RTA ASIRLARDA
Yaqin va O‘rta Sharq paleoliti
Sharq dunyosida Shimoliy Koreyaning o`rni.
O‘zbekiston va MDH davlatlari
Qang’ va Dovon davlatlari.