Samarqand shahri tarixiy yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.26953125 KB

Ko'chirib olish

Samarqand shahri tarixiy yodgorliklari
1. Shahaming nomlanishi borasida
2. Shaharning qisqacha siyosiy tarixi
3. Afrosiyob
4.Registon ansamblining shakllanish tarixi

Yer yuzining sayqali hisoblanmish Samarqand jahonning eng qadimgi
shaharlaridan biridir. Bundan 2750 yil oldin tashkil topgan ushbu shahar o'zining
go'zal iqlimi, tabiiy va moddiy boyliklari mashhur bo'lgan.
Samarqandning keyingi yuksalish davri Amir Temur faoliyati bilan bog'liqdir.
Temuriylar saltanatining poytaxti sifatida jahonga mashhur bo'lgan Samarqandda
ko'plab hashamatli me'moriy inshootlar qurilgan.
Shayboniylar davrida Samarqand poytaxt maqomini yo'qotgan bo'lsada,
Buxoro xonligining yirik iqtisodiy va madaniy markazi sifatidagi mavqeini saqlab
qoladi. Registon ansambli. Mirzo Uiug’bek, Sherdor,Tillakori madrasalari.
1723-30-yillarda qozoqlar bosqini davrida, 1740-47 yillarda Nodirshoh hujumi
natijasida vayron bo'lgan Samarqand yana Buxoro amtri Amir Shoxmurod (1785-
1800 y.y.) davrida qayta tiklanadi.1868-yilda Samarqand shahri chor Rossiyasi
tomonidan egallangach, dastlab shu yili tashkil topgan Zarafshon okrugining,
keyinchalik 1887-yilda tashkil topgan Samarqand viloyatining markazi qilib
belgilanadi.1991-yil O'zbekiston mustamlakachilik asoratidan qutilib,
mustaqillikka erishgach, Samarqand respublikaning yirik madaniy markaziga
aylandi.
Azal-azaldan o'troq hayot, sug'orma dehqonchilik, ilm-fan va taraqqiyot
markazi bo'lib kelgan Samarqand shahri Zarafshon vohasining markaziy qismida
joylashgan bo'lib, jahon tarixida insoniyatning madaniy beshiklaridan biri sifatida
e'tirof etib kelingan. Yer yuzining sayqali hisoblanmish ushbu shahar Qadimgi
Sharq manbalarida Samarqand, yunon va rim manbalarida esa Marokand sifatida
yuritilib kelingan. Marokanda Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir. V
asrga oid Xitoy manbalarida esa shahar nomi Sivangin(Sakmangin) tarzida atalgan.
"Samarqand" so'zining kelib chiqishi to'g'risida bir qancha taxmin va farazlar
mavjuddir. Sharq mualliflari "Samarqand" so'zining birinchi qismi, ya'ni "Samar"
so'zi.ya'ni, shu shaharga asos solgan yoki shaharni bosib olgan kishining nomi deb
hisoblab, bir qancha ta'riflarni taklif etdilar. Biroq tarixda bunday ismli kishi
to'g'risida ma'lumotlar aniqlanmagan. So'zning ikkinchi qismi "kent" (qand)
qishloq, shahar degan ma'noni bildiradi. Ba'zi yevropalik olimlar, bu nom

qadimdan qolgan, sanskritcha "Samarya"ga yaqin, ya'ni "yig'ilish, yig'in" so'ztdan
kelib chiqqan deb izohlaydilar. 11-asr olimlaridan Abu Rayxon Beruniy va
Mahmud Qoshg'ariy shahar nomining kelib chiqishini "Semizkent", ya'ni "semiz
qishloq" so'zining buzib talaffuz qilinishi deb tushuntiradilar.
Yer yuzining sayqali hisoblanmish Samarqand jahonning eng qadimgi
shaharlaridan biridir. Bundan 2750 yil oldin tashkil topgan ushbu shahar o'zining
go'zal iqlimi, tabiiy va moddiy boyliklari mashhur bo'lgan.Miloddan avvalgi V
asrda Samarqand Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga,keyinchalik 329 yilda
Aleksandr Makedonskiy davlati tarkibiga qo'shib olinadi.Miloddan avvalgi 4-
asrdan milodiy 6-asrgacha Samarqand dastlabYunon Baqtriya,keyinchalik Kushon
davlatlarining tarkibiga kirgan Sug'd o'lkasining poytaxti bo'lgan. 6-asrda esa Turk
xoqonligi tarkibiga kirgan va mahalliy hokimlar tomonidan boshqarilgan. 7-asr
boshidan Zarafshon vodiysi Samarqand hokimlari qo'l ostiga o'tgan.
712-yilda Samarqand Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo'shinlari
tomonidan egallanadi.. Qo'zgolon ko'targan shahar aholisining bir qismini qirib
tashlagan. At-Tabariy keltirgan ma'lumotga ko'ra, samarqandliklar shahriston
(ichki shahar)ni arablarga bo'shatib berishga majbur bo'lganlar. Xuddi shu davrdan
Samarqand arab xalifaligi tarkibiga kiritiladi.
9-asming 20-yillaridan mahalliy zamindor aholi vakillari Movarounnahr va
viloyatlami boshqarishga tortilla boshladi. Jumladan, Samarqandni boshqarish
Somoniylar qo'liga o'tdi. O'sha vaqtdan Samarqand Somoniylar davlatining
poytaxti bo'ldi. 11-asdan Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan Samarqand 12-
asrdan Qoraxitoylarga tobe' etildi.
1210-yildan Muhammad Xorazmshoh davlati tarkibida Samarqand 1220-yil
Chingizxon qo'shinlari tomonidan bosib olinib, vayron qilingan. Natijada
Samarqandning qadimgi o'rni Afrosiyob xarobaga aylanadi. Shahar aholisi bu
hududni tashlab, bugungi Samarqand shahri o'rniga kelib joylashgan.
Samarqandning keyingi yuksalish davri Amir Temur faoliyati bilan bog'liqdir.
Temuriylar saltanatining poytaxti sifatida jahonga mashhur bo'lgan Samarqandda
ko'plab hashamatli me'moriy inshootlar qurilgan.

Shayboniylar davrida Samarqand poytaxt maqomini yo'qotgan bo'lsada,
Buxoro xonligining yirik iqtisodiy va madaniy markazi sifatidagi mavqeini saqlab
qoladi.
1723-30-yillarda qozoqlar bosqini davrida, 1740-47 yillarda Nodirshoh
hujumi natijasida vayron bo'lgan Samarqand yana Buxoro amiri Amir Shoxmurod
(1785-1800 y.y.) davrida qayta tiklanadi.
1868-yilda Samarqand shahri chor Rossiyasi tomonidan egallangach, dastlab
shu yili tashkil topgan Zarafshon okrugining, keyinchalik 1887-yilda tashkil
topgan Samarqand viloyatining markazi qilib belgilanadi.
1991-yil O'zbekiston mustamlakachilik asoratidan qutilib, mustaqillikka
erishgach, Samarqand respublikaning yirik madaniy markaziga aylandi. Ayni
vaqtda Vatanimiz tarixida tutgan beqiyos o'rni, samarqandliklaming asrlar
davomida milliy fan va madaniyatimizni rivojlantirishga qo'shgan buyuk
hissasining e'tirofi sifatida Samarqand "Amir Temur" ordeni bilan mukofotlandi
(1996-yil 28-avgust). Ordenni 1996-yil 18-oktabrda O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A. Karimov topshirdi. Samarqand shahrida hozirgi kunda xalqaro
miqyosdagi turli anjumanlar o'tkazilmoqda. Ayniqsa, 1997 yildan boshlab "Sharq
taronalari" xalqaro musiqa festivalining Samarqandda o'tkazilishi muhim
ahamiyatga egadir. 2007 yil avgust oyining oxirida "Sharq taronalari" xalqaro
musiqa festivali bilan bir qatorda Samarqand shaxrining 2750 yilligi keng
nishonlandi
Afrosiyob Samarqand shahrining shimolida joylashgan bo'lib, maydoni 219
ga ni tashkil etadi.Ushbu hudud Samarqandning qadimiy o'rni bo'lib, XIII asr
boshida mug'ullar qirg'inidan so'ng bu joy xarobaga aylanadi.
Sharq mualliflarining asarlarida ushbu hudud "hisori Ko'hna","Qal'ai ko'hna "
degan nomlar bilan ma'lum. Hozirgi barchaga ma'lum Afrosiob nomi esa
manbalarda XVII-XVIII asrlardan boshlab uchraydi. Ushbu nom xalq orasida
"Shohnoma" eposining qahramoni, Turonning afsonaviy pahlavoni Afrosiyob
nomi bilan bog'Ianadi.Lekin aksariyat ilmiy manbalarda ushbu so'z so'g'dcha

"Parshavan", tojikcha "afrosiah ob"- "qora suv(daryo) ustida" ma'nosi bilan
uyg'unlashtiriladi.
Afrosiyob XIX asr oxirlaridan boshlab ilmiy jihatdan tadqiq etib
kelinmoqda.Bu yerda olib borilgan bir necha yillik tadqiqiotlar shaharning
qadimgi davr hayoti.rnadaniy-.ili borasida ko'plab ma'lumotiarga cga bo'lish imkoniyatini
yaratdi. iumladan. mustaqillik yillarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar
natijasida Afrosiyobdagi eng quyi madaniy qatlamlarni o'rganish jarayonida yer
sathidan 10-15 metr chuqurlikda miloddan avvalgi IX-VII asr o'rtalariga oid
ashyolar topildi. Bular qo'lda yasab rangli naqsh berilgan sopol idishlarning
parchalari va shuningdek.
Shahar tiklangan 7 metr qalinlikdagi mudofaa dcvori qoldiqlaridir.
Afrosiyobning boshqa joylari ham tekshirib ko'rilganda quyi qatlamlaridan shunga
o'xshash va miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid ashyolar topildi.
Afrosiyobdan topilgan ushbu namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot
usulida o'rganilib, ular miloddan avvalgi VIII asrga, aniqrog'i 2750 yoshga
taalluqliligi isbotlandi.
Registon Samarqand shahrinmg bosh maydoni hisoblanib, "Registon" so'zi
Ibischadan o'zbek tiliga tajima qilinganda "qumloq joy" degan ma'noni anglatadi.
Bu liududda olib borilgan arxeologik qazishma ishlari antik davrdayoq Registon
maydonida katta ariq o'tgani. VIII-X asrlarda esa maydonda juda ko'plab imoratlar
paydo bo'lgaiiiiti qayd etadi. Samarqand shahrining qadimgi o'mi Afrosiyob
arablar tomonidan istilo qilingach, Afrosiyob markazida yashovchi mahalliy aholi
o'z uylarini arablarga bo'shatib berishga va o'zlari hozirgi Registon maydoni va
uning atroflariga ko'chib o'tishga majbur bo'lishgan. XI-XII asrlarda bu hudud
tashqi ntudotaa devori bilan o'rab olinadi.
Keyingi asrlarda "tashqi shaharning rivojlanishi hamda 1220-yilda
Mrosiyobning Chingizxon tomonidan vayron qilinishi aholini pastga, ya'ni hozirgi
Registon atroflariga kelib joylashuvi bu hududni hozirgi Samarqand shaharining
inarkaziga aylanishiga olib keladi. Xuddi shu davrda bu yerdan oqib o'tuvchi daryo
ancha sayozlamb qolgan. Shu sababli mahalliy aholi tomonidan daryo uchun yangi

o'zan qaziladi. Eski o'zanda esa ko'plab qum to'planganligi uchun ushbu hudud
"Qumloq joy" yoki "Registon" deb nomlana boshlaydi.
Registon ansambli bugungi kungacha yetib kelguncha bu yerda ko'plab
monumental binolar qurilgan. Masalan, Temuriylar davri tarixchilarining qayd
etishicha, bu hududda "Eski Jome' masjid" deb nomlanuvchi Jome' masjid
bo'lganligini qayd etadilar. Uning shimolida esa Imom Muhammad ibn Ja'farning
qabri joylashgan. Uning yonidan Temurning xotini Tuman og'a tomonidan XV asr
boshlarida Telpakfurushon timi-usti yopiq savdo rastalari qurilgan.
Ulug'bek davriga kelib Registon maydonini Samarqanddagi asosiy bosh
maydonga aylantirish ishlari boshlanadi. Xususan, Mirzo Ulug'bek fannoni bilan
Tuman og'a timining g'arbiy tomonida hashamatli madrasa qurilishi boshlanib,
1420-yilda qurib bitkaziladi. Bundan tashqari 1424-yilda madrasa ro'parasida
ulkan xonaqoh qurilishi boshlanib, uning o'mida bo'lgan Tuman og'a timi maxsus
buyruq bilan boshqa joyga ko'chiriladi. Xuddi shu yillarda Ulygbek
madarasasining shimoliy, yon tomonida karvonsaroy va hammom bunyod etilib. u
Mirzoi karvonsaroyi va hammomi nomi bilan mashhur bo'lgan. Ulardan keladigan
dniomad esa Ulug'bek madrasasiga vaqf qilib berilgan.
XV asrning 30-yillarida Eski Juma Masjidi o'rniga Mirzo Shoxruxning
otalig’i Alika Ko'kaldosh tomonidan yangi Jome' masjidi bunyod etiiadi. Ulug'bek
madarasasining janubiy yon tomonida esa Muqalta masjidi bo'lganligi ham o'sha
davr tarixchilari tomonidan qayd etiiadi. Ushbu masjid qoldiqlari keyingi asrlarda
Hazrati Umar yoki Mag'ok masjidi nomi bilan qayd etilgan.
Shunday qilib XV asrning 20-40-yillarida Registon maydonida ko'plab
monumental binolar qad ko'tarib, bu maydon Samarqand shahrining bosh
maydoniga aylanadi.
Keyinchali XVI asrlarda Ulug'bek madrasasidan qolgan binolar vayronaga
aylanganligi tufayli ular yig'ishtirib olinadi.XVIl asrda esa bu yerda Yalangtushbiy
Bahodir tomonidan ikkita madrasaning bunyod etilishi natijasida rcgison maydoni
xozirgi ko'rinishga keladi.

XV asr o'rtalarida shakllangan Registon ansamblidan ho/irgi vaqtda faqatgina
Ulug'bek madrasasi saqlanib qolgan bo'lib, u hijriy 820-823-yillarda (1417-1420
milodiy) bunyod etilgan. Oliy diniy o'quv yurti sifatida bunyod etilgan ushbu
madrasa Ulug'bek zamonida dunyoviy ilm markaziga aylanib, uning
darsxonalarida teologiyadan (yunonchada "teos" - "xudo") tashqari astronomiya.
falsafa. matematika kabi fanlardan ma'ruzalar o'qilgan.
Samarqand madrasasi o'sha davrning boshqa madrasalari singari
zamonasining dorilfununi hisoblangan. Ushbu madrasalarda ilohiyat ilmlari:
Qur'on. hadis. tafsir, fiqh (din va shariat qonun va qcidalari) bilan bir qaiorda
riyoziyot, (matematika), handasa (geomctriya), ilmi hay'at (astronomiya). tibbiyot
(meditsina) tarix, jo'g'rofiya, ilm-u aruz (poetika), arab tili va uning morfologiyasi
(kollya) kah; dunyoviy ilmlar ham o'qitilardi. Ulug'bekning Samarqanddagi
madrasasi ikki qavatli. ellik lu.ji.ili bo'lgan. Har bir hujra uch xonaga: qaznoq
(omborxona), yotoqxona va darsxonalarga bo'lingan. Tarixiy manbalarda
saqlangan ma'lumotiarga qara^aiub madrasada yuzdan ortiq talaba istiqomat qilgan
va ta'lim olgan.
Madrasada o'sha zamonning iqtidorli olimlaridan mavlono Shamsiddin
Muhammad Havofiy yetakchi mudarris bo'lgan. O'rta asrlarning mashhur olimlari
Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshoniy, Mirzo Uiug'bek va uning
shogirdi Alouddin Ali Qushchilar turli fanlardan dars berganlar. XVI asming
mashhur adibi Zayniddin Vosifiyning yozishicha, 1420-yilda madrasa ochilgan
kuni birinchi darsni Shamsiddin Muhammad Havofiy o'qigan ekan. Darsda tolibi
ilmlardan to'qson nafari qatnashgan, lekin darsning ma'nosiga Uiug'bek Mirzo
bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim tushunmagan. Ayrim ma'lumotlarga
qaraganda. madrasada ilmi hay'at (astronomiya)dan darsni Qozizoda Rumiy
bergan. Hatto fors-tojik adabiyotining klassiklaridan biri Abdurahmon Jomiy
yoshlik chog'ida Samarqandga kelib. Qozizoda Rumiydan bir necha marta
astronomiya fanidan saboq olgan. Madrasada kamida 15-16 yil tahsil ko'rib, uning
dasturi bo'yicha fanlami to'la o'zlashtirgan va imtihonli saboqlarda o'z bilimini
namoyish qila olgan tolibi ilmlarga «sanad»-shahodatnoma yozib berilgan. Mana

shunday shahodatnomalardan biri Ulug'bekning Samarqanddagi madrasasida
qariyb o'n olti yil tahsil ko'rgan balxlik Shamsiddin Muhammad nomiga hijriy 838
(1435)-yil rajab oyining o'rtalarida Qozizoda Rumiy imzosi bilan yozib berilgan
edi.
Samarqanddagi Uiug'bek madrasasida mudarrislik qilgan olimlaming bir
qismi turli fanlardan talabalarga dars berish bilan bir qatorda, matematika,
geografiya va astronomiya bo'yicha amaliy masalalar bilan ham shug'ullanadilar.
Rasadxona hali qurilib ishga tushirilgunga qadar osmon yoritgichlarining holatini
kuzatish ishlari ma'lum darajada mana shu madrasada va Uiug'bek tomonidan
qurdirilgan Muqatta' masjidida olib borilgan edi.
Madrasa loyihasi Shohruh Mirzoning saroy me'mori Qavmiddin Shcrozoy
hisoblanadi. Madrasa to'rtburchak shaklda bo'lib (81 x 56 metr), uning
to'rtburchagida to'rtta baland minora bo'lgan. 1868-yilda minoralaming biri qulab
tushadi. Qolgan uchtasi hozirgacha saqlangan bo'lsada ularning yuqori qismi
buzilgan. 1932-yilda madrasaning qariyb 2 metrga og'gan shimoli-g'arbiy minorasi
tiklanadi.
XVII asr boshida Samarqand hokimi Bahodir Yalangto'shbiy Registon
maydonida qurilish ishlarini boshlab yuboradi. Bu vaqtga kelib Uiug'bek xonaqosi
vayronaga aylangan bo'lib, shu sababli buzib tashlanadi va uning o'rniga go'zal va
mahobatli madrasa qurlishi boshlanadi. Xalq orasida Sherdor madrasasi deb
nomlanuvchi ushbu madrasa loyihasi Uiug'bek madrasasinikiga o'xshash bo'lib, u
peshtoqining balandligi, gumbazi, minoralari bilan XV asrda qurilgan Uiug'bek
madrasasiga o'xshab ketadi.
Ammo Uiug'bek madrasasidan ikki asr keyin qurilgan Sherdor madrasasi
o'ziga xos bo'lib, uning hovlisi va undagi hujralar ham o'z me'moriy yechimlari
bilan Uiug'bek madrasasidan farq qiladi.
Sherdor madrasasining devorlarida uni bunyod etgan me'mor Abdul Jabbor va
me'morchilik bezaklarini yaratgan mohir usta Muhammad Abboslarning nomlari
abadiy muhrlanib qolgan. Madrasa peshtoqida esa Bahodir Yalangto'shning nomi
va abjad hisobida katta qasida bitilgan:

"Dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto'sh keldi; Uning kamoloti madhiga
zo'r til durlarga to'ldi; U yer yuzidan shunday bir madrasa qurdiki. bu bilan
faxrlanishni falakka qadar yetkazdi. Dono xarifning tafakkur kamondi necha qari
(1 qari-35 yil)Iar harakat qilsada madrasa minorining ma'nosiga yetolmas; Me'mor
uning toqlari egilishini shunday quribdirkim, falak bu yangi oyni ko'rib ko'kdagi
Oyga nisbatan xushro'ylikdan barmoq tishlab qoladi. Uni bino etgan Yalangto'sh
Bahodur bo'lgani uchun ham qurilgan yilini abjad hisobida "Yalangto'sh Bahodur"
deb bilingiz". "Yalangto'sh Bahodur" so'zini abjad hisobi bilan sonlarga
aylantirsak. 1028 hijriy yoki 1618 milodiy yili kelib chiqadi.
Sherdor madrasasi qurilgan paytda xalq orasida va hujjatlarda
"Yalangto'shbiyning katta madrasasi" deb atalgan. Ammo keyinchalik Sherdor
nomi bilan atala boshlangan. Buni madrasa peshtuqiga ishlangan sher, uning bel
qismidagi odam yuzli quyosh va orqasiga qarab hurkib borayotgan ohu tasvirining
mavjudligi bilan izohlash mumkin.
Sher, quyosh va ohu tasvirlari qanday falsafiy g'oyani anglatishini ko'plab
olimlar turlicha izohlaydi. Xususan, olim Komilxon Kattayev bu borada sher va
kiyik 12 burjlik hijriy yil hisobiga shama qilinayapti degan fikrni bildiradi. Ya'ni,
quyosh hijriy-shamsiy yili; Sher (Asad) yilning beshinchi oyi; Kiyik (Jaddiy) esa-
o'ninchi oyi; Madrasa qurilishining boshlanishi va tugallanishi ham shu oylarda
bo'lgan bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, musulmon astronomiyasida Quyoshning
Asad burjida bo'lishi "Sa'di zamon", ya'ni baxtli zamonga ishoradir. Bu tasvirlar
Saljuqiylar, Elxoniylar sulolalari hukmdorlari davrida hamda XVI-XV1I asrlarda
Eronda ham keng qo'llanilib, tangalar va bayroqlarda aks ettirilgan. Hatto Amir
Temur ham Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqiga Sher va Quyoshni aks ettinshni
buyurgan.
Registon maydonining shimoliy qismida joylashgan madrasa Tillakori
madrasasi deb nomlanib, u ham Bahodur Yalangto'shbiy tomonidan bunyod
etilgan.
XVII asrlarga kelib Amir Temur Jome' masjidining anchayin xarobaga
aylanishi hamda Uiug'bek madrasasining janubiy yon tomonidan joylashgan Alik

Ko'kaldosh masjidining batamom yo'q bo'lib ketganligi Samarqand ahli uchun
yangi Jome' masjidiga ehtiyoj tug'dirgan edi. Shu sababdan o'sha davrlarda
Samarqandda hokimlik qilayotgan Yalangto'shbiy Bahodur Registonning shimoliy
qismida, vayronaga aylangan Mirzoi karvonsaroyi va hammomi o'rniga ham
madrasa, ham Jome' masjidi bunyod etishga qaror qiladi.
Madrasa bunyod etilishi 1646-1647-yillarda boshlanib, qariyb 17 yil davom
etadi. Madrasa tashqi ko'rinishiga ko'ra oldin bunyod etilgan Uiug'bek va Sherdor
madrasalariga o'xshab ketadi. Ya'ni, madrasani tashqi tomoni ko'plab serjilo
koshinlar, islimiy bezaklar, arab yozuvidagi bitiklar bilan bezatilgan. Madrasa
ichki hovlisi to'rtburchak (tomonlari deyarli bir xil-43 metrdan) shaklda bo'lib,
hovling uch tomoni hujralardan iborat. G'arbiy qismida qishki masjid bunyod
etilgan.
Masjidning ichki qismi o'z davrida nihoyatda go'zal qilib bezatilgan bo'lib,
bezashda kundal uslubi keng qo'llanilgan. Madrasa qurilgan vaqtda
"Yalangto'shbiyning kichik madrasasi" deb nomlansada, uning ichki bezaklariga
oltin ishlatilganligi bois u xalq orasida "Tillakori" , ya'ni "oltindan ishlangan"
degan nom bilan atalib ketiladi. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha Tillakori
madrasasining ichkarisiga sarflangan oltinning o'ziga bir katta obida qurish
mumkin bo'lgan.
Shunday qilib, Registon maydonining shakllanishi Ulug'bek davrida
boshlanib, Yalangto'shbiy Bahodur davrida hozirgi ko'rinishga keldi.
Shuni ham alohida qayd etish kerakki, ayrim olimlarning fikricha
Yalangto'shbiy Bahodur Ulug'bek Mirzo niadrasalaridan ko'chirma olgan, ya'ni
o'sha davr ustalari boshqacha inshootlar qurishga qodir bo'lmagan. Vaholanki,
nozik didga hamda bundanda mahobatli imoratlar qurish qudratiga ega bo'lgan
Yalangto'shbiy Registon maydonida har xil imoratlar qurib aralashtirib yubormay,
faqatgina bir xil obidalar guldastasini barpo etishga intilgan. Ya'ni o'zining
"Olchin" urug'ini Temuriylarning "Barlos" kam kormaydigan Yalangto'shbiy
kamtarlik qilib, Temuriylarga hurmat yuzasidan, o'zi qurdirgan obidalarga
Ulug'bek madrasasining tuzilishini nusxa qilib oladi.

Yalangto'sh Bahodur Sherdor va Tillakori inshootlaridan tashqari Dahbedda
maxdumi A'zam sharafiga dahmali xonaqoh, ikki masjid, qirq hujrali madrasa
bunyod ettirgan (madrasa avvalgi "Oybarchin" univermagi o'rnida bo'lgan).
Umri mobaynida hukmronlikdan ko'ra binokorlik ishlarini afzal bilib kelgan
Yalangto'shbiy Bahodur 1656-yilda vafot etadi. U o'z vasiyatiga ko'ra, o'zi
qurdirgan Dahbeddagi Maxdumi A'zam xonaqohiga, piri Xoja Hoshimiy Dahbediy
(Maxdumi A'zamning avlodi) qabrining oyoq tomoniga dafn etiiadi.
Amir Yalangto'shbiy shunday vasiyat qilgan ekan: "Meni pirim Hazrati Xoja
Hoshimiy Dahbediyning oyoq tomonlariga qo'yingiz; pirimning ziyoratlariga
keluvchilar mening qabrimni bosib o'tsinki, men pirimga yarashgulik xizmat qila
olmadim".
Yalangto'sh Bahodurning qizlari-malika Iqlima Bonu va malika Oybibining
qabrlari ham otasi qabri kabi Maxdumi A'zam xonaqosidadir. Bundan tashqari bu
yerda Afg'oniston shohlari Hidoyat ibn Shoxqosim, Shox Saodat (ular XVII
asrning ikkinchi yarmida vafot elishgan), Amir Sultonqulilar ham dafn etilgan.
Go'ri Mir maqbarasini hisobga olmaganda boshqa biror joyda bir pirning oyoq
ostida bunchalik ko 'p hukmdorlar yotishmagan.
4.Shayboniylar dahma.si Registon maydonining shimoli-sharqiy burchagida
joylashgan bo'lib.u bir vaqtlar Bibi xonim jome' masjidiga ketish yo'lida
joylashgan Shayboniy madrasasidan" ko'chirilgan.Ushbu dahma balandligi 2 m,
paralipipid kulrang marmardan iborat.Uning tepasiga shayboniylar sulolasi
vakillarining nomlari yozilgan qabrtoshlar qo'yilgan.Sufa ostiga Shayboniyxon
(hijriy 916(1510 yilda o 'ldirilgan),Mahmud sulton ( hijriy 909 (1503-04) yilda
o'dirilgan) ,Mahdiy sulton va Hamza sultonlar (hijriy 917 (1511) yilda
o'ldirilganlar) .Muhammad Temur Sulton (hijriy 920(1511) yilda vafot
etgan),Qutluq Muhammad Sulton (hijriy 952 (I545)yilda vafot etgan) ,Abulhayr
Sulton (hijriy 917(151 l)yildao'ldirilgan) .Yodgor Sulton (hijriy 933 (1526 yilda
vafot etgan) .Shahribonuxinum (hijriy 942 (1535 )yilda
" Shayboniyxon macirasasi-Abu Tohirxo'janing yozishicha adrasa
Shayboniyxonning o'g'li Muhammad i rumning xotni Mahdiulyo onim

tomonidan bunyod eilgan Muhammad Temur otasi jasadmi keltinb bu
rda k о mdirgandan keyin ushbu riadrasa shayboniyxon madrasasi omi
bilan shuhrat qozongan vafot etgan ) ,Shoh Sulton xonim (hijriy 937
1530 )yilda vafot etgan),Suyunch Muhammad sulton (hijriy 994 1586)yilda vafot
etgan)lar dafn etilganlar.
Go'ri Mir yoki Amir Temur maqbarasi XV asr boshida bunyod etilgan
yodgorlik bo'lib, bu yerda nafaqat O'rta Osiyo balki dunyo miqyosida o'ziga xos
o'rin egallagan shaxslar dafn etilgan maqbara hisoblanadi.
Maqbara Amir Temur buyrug'iga ko'ra 1403-yilda Sohibqironning sevimli
nabirasi, Jahongir Mirzoning Suyunch Og'a nikohidan tug'ilgan farzandi, taxt
vorisi Muhammad Sulton sharafiga bunyod etilgan imoratdir. Muhammad Sulton
Amir Temurning 1399-yilgi Kichik Osiyoga qilgan harbiy yurishga otlanishi
aiafasida Samarqand hokimi etib tayinlangan bo'lib, 1401-yilda u Amir Temur
tomonidan Kichik Osiyoga chaqirib olinadi. Amir Temurning bundan ko'zlagan
maqsadi Forsning shimoliy-g'arbiy yerlarini boshqarishni Muhammad Sultonga
berish edi. 1401-yil dekabrda Qorabog'da Muhammad Sulton Amir Temur
huzuriga yetgach ko'plab harbiy harakatlarda qatnashadi va Kichik Osiyogacha
borishga muvaffaq bo'ladi. Ammo u yerdan qaytish chog'ida, yo'lda kasallanib,
Qoraxisor yaqinida 1403-yil 12-martda vafot etadi.
29 yoshli taxt vorisining bevaqt vafoii Amir Temumi qattiq iztiiobga soladi va
umumiy motam e'lon qilinadi. Qoshindagi barcha ko'k va qora liboslar kiyadi
Hatto oq ot minish taqiqlanadi. Lashkarboshilarning iltimosi bilan bir necha
kundan so'nggina aza to'xtatiladi.
Amir Temurning buyrug'i bilan Muhammad Sulton jasadi 200 otliq
hamrohligida Arzirum yaqinidagi Onik shahriga olib kelinadi. Bu yerda jasadni
kuzatib kelganlar ikki guruhga bo'linadi. Bir qism kuzatuvchilar shaxzodaning
jasadini yangi tobutga solib, vaqtincha dafn etish uchun Sultoniyadagi Hazrati
Haydar qabristoniga yo'l olishadi. Ikkinchi guruh esa bo'sh tobut bilan Onik
shahrida qoladi. Ushbu tobutdan Onik shahrida shaxzoda xotirasiga berilgan
xudoyida foydalaniladi. Xudoyida Sohibqironning o'zi qatnashishi bilan birga,

shaxzodaning onasi, Sultoniya, Tabriz va Qazvindan kelgan sayyidlar, ulamolar
qatnashadilar. Ma'raka so'nggida shaxzodaning nog'orasi olib kelinib, mayda-
mayda qilib.bo'lib tashlanadi.
Oradan bir yil o'tgach shaxzodaning onasi Temurdan o'g'lining jasadini
Sultoniyadan Samarqandga olib kelishga ijozat oladi.
Muhammad Sulton jasadi Samarqandga olib kelingach, Muhammad Sulton
tomonidan XIV asr oxirida bunyod etilgan xonaqohga dafn etiladi.
Oradan ko'p o'tmay Kichik Osiyo yurishidan qaytgan Amir Temur
Muhammad Sulton qabrini ziyorat qilgach, suyukli nevarasi uchun mahobatli
hamda ulug'vor maqbara bunyod etishga farmon beradi. Shu tariqa 1404-yil kuzida
hozirgi Amir Temur maqbarasi deb nomlanuvchi inshootning qurilishi boshlanadi.
Qurilish Amir Temur buyrug'i bilan boshlansada uning o'ziga maqbara
qurilishini ko'rish nasib etmaydi. Chunki 1405-yil qishida Xitoy yurishiga otlangan
Temur og'ir kasallanib O'tror shahrida (Sirdaryo bo'yida) vafot etgan edi.
Sohibqiron jasadi Samarqandga olib kelinib, Muhammad Sulton dafn etilgan
xonaqohga qo'yilgach, Temuriy shaxzodalar o'rtasida toj-taxt uchun kurash
boshlanib ketadi. Mamlakat poytaxti 1405-1409-yillarda Mironshoxning o'g'li
Amir Temurning nabirasi Xalil Sulton qo'liga o'tgan davrda maqbaraning asosiy
qurilishi o'z nihoyasiga yetadi. Lekin uning to'liq qurib birkazilishi Uiug'bek
davrida amalga oshiriladi.
Go'ri Amir maqbarasi ikki qavatli bo'lib, uning pastki qavatida sag'ana, uning
ustida esa ziyoratxona joylashgan. Sag'ana va ziyoratxona ustida dumoloq shaklda
sakkiz qirrali inshoot qurilgan. Maqbaraning ikki yonida ikki ulug'vor minora qad
rostlagan. Dastlabki loyihaga ko'ra maqbaraga shimoliy tomondan kirilgan. Mirzo
Uiug'bek davrida bu eshik yopilib, sharqiy tomonda galereya qurilgan va yangi
eshik ochilgan. Eshik nafis bezakli naqshinkor bo'lib, unda "Dunyo undan yuz
o'girganga qadar dunyodan oldinroq yuz o'girgan kishi baxtlidir" degan yozuv
bitilgan.
Maqbara ichkarisi aniq rejalashtirilgan va g'oyat nafis bezatilgan bo'lib,
devorning pastki qismi ko'kimtir shaffof oniks toshidan ishlangan, bezaklar , uning

choklari ko'kimtir toshlar bilan bezatilgan. Gumbazning ichi, kunjak yaruslari har
turli shakllarda bir necha qavat ipak qog'ozdan bo'rttirib ishlangan. Ularga zarhal
berilgan va mayda gullar solib naqshlangan. Maqbaraning ichiga tepa qismda
joylashgan rangdor oynali va panjarali darchadan yorug'lik tushib turadi.
Tarixchi Ibn Arabshoxning "Temur tarixi" (Ajoyib ul-maqdur fi-tarixi
Taymur) asarida yozilishicha dastlab maqbaraga Halil Sulton va Temur dafn
etilgach, maqbara devoriariga Temurning jangovar aslahalari va yarog'Iari osib
qo'yilgan. Bu jihozlaming barchasi qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan bo'lib,
ularning ichida eng arzoni bir arzoni bir viloyatning bir yillik solig'iga teng kelgan.
Bundan tashqari maqbaraning ichiga ipak va baxmal gilamlar to'shab qo'yilgan.
Lekin maqbarani o'ta hashamatli qilib bezash shariatga to'gri kelmaganligi uchun
Shoxrux Mirzo buyrug'iga binoan bu yerdagi ortiqcha buyumlar olinib,
qimmatbaholari xazinaga topshirilgan.
Sag'anada haqiqiy qabrlar mavjud bo'lib, ular har qanday bezaklardan xoli,
oddiygina qurilgan. Bunga qarama-qarshi ravishda ziyoratxona o'ta xashamatli
qilib bezatilgan.
Ziyoratxonada dekorativ qabrlar joylashgan bo'lib, u quyidagi haqiqiy
qabrlarni aynan takrorlaydi. Qabr toshlari qimmatbaho tosh jinslari marmar, oniks
(aqiq) dan ishlangan bo'lib, qabrlar atrofi qimmatbaho aqiqdan yasalgan panjara
bilan o'ralgan. Faqatgina Temurning ziyortagohdagi qabr toshi qora-yashil
nefritdan yasalgan bo'lib, uni Mirzo Uiug'bek 1424-yilda Jete ulusiga
(Mo'g'uliston) qilgan muvoffaqiyatli yurishidan o'lja qilib olib kelgan. 1425-yilda
Uiug'bek buyrug'iga binoan ikki ho'lakdan iborat ushbu tosh bir-biriga ulanib.
undan qabr toshi yasalgan. Qabr toshi ustiga Temurning shajarasi, vafot etgan
sanasi bitilgan bo'lsa, yon tomoniga Ulug'bekning Jete ulusi ustiga yurishi va
toshni olib kelishi o'yib yozilgan.
Yozuvlarni sharqshunos olim A.Semenov tarjima qilgan bo'lib, uning
tarjimasida toshni qayerdan olib kelinganligi borasida quyidagi so'zlar bitilgan:
"Ushbu toshni Duva hoqoni Sajanxon Uzandan o'z poytaxti Qarshiga olib kelgan.

Toshni u yerdan Uiug'bek Ko'ragon Jete mamlakati ustiga yurganida olib qaytgan,
u juda mohir..."
Nefrit toshi Qadimgi Sharqda yuksak qadrlangan bo'lib, uning yordamida
yomg'ir yog'dirish, zilziladan, umuman tabiiy ofatlardan, kasalliklardan qurulisli
mumkin bo'lgan.
XVI asrda yashagan olim Amin Ahmad Roziy o'zining "Yetti iqlim" asarida
qayd etishicha haqiqiy nefrit toshi xuddi Amir Temur qabridagidek qora-yashil
rangli bo'ladi. Bu tosh faqatgina Qoshg'ar va Xitoyda uchrab, juda kamyob bo'lgan.
Xususan, tarixichi Mirxondning yozishicha, Xitoy imperatori ushbu toshga ega
bo'Iish uchun katta boylik va yuz ming dinor oltin berishga rozi bo'lgan ekan.
Maqbaraning tashqi tomini ham zangori, havorang va oq sirli koshinlar,
geometrik shakldagi naqshlar bilan bezatilgan. Bundan tashqari suls uslubida
Qur'oni Karimdan ayrim suralar hamda maqbarani bunyod etgan ustalardan
birining nomi-Muhammad ibn Mahmud Isfaxoniy nomi bitilgan.
Maqbaraning tashqi tomonini ishlashda ustalar gumbazga katta ahamiyat
berganlar. Gumbaz ostki qismining diametri 15 metr, balandligi 12,5 metr bo'lib 64
qovurg'adan iborat. Gumbaz tepasida esa sof oltindan yasalgan qubba o'matilgan.
Tarixiy manbalarda qayd etilishicha Go'ri Amir maqbarasini ikki tomonida
Muhammad Sulton tomonidan bunyod etilgan madrasa va xonaqoh mavjud
bo'lgan. Madrasa qayd etilishicha juda ko'rkam bo'lib, 28 ta hujrasi bo'lgan.
1409-yilda toju-taxt uchun kurashda mag'lubiyatga uchragan Xalil Sulton
hokimiyatni Sohibqironning kichik o'g'li Shoxrux Mirzoga topshirishga majbur
bo'ladi. Aynan Shoxrux Mirzo davridan maqbaraga Temuriyzodalar va ularning
yaqinlari dafn etila boshlandi.
Maqbaraga birinchi bo'lib dafn etilgan shaxs bu Amir Temurning piri shayx
Mir Sayid Baraka hisoblanadi. Tarixchilaming qayd etishicha Sayid Baraka
Madinalik (ayrim manbalarda Makkalik deb ham qayd etiladi) bo'lib, Muhammad
paygambarningavlodi hisoblanadi. Tarixchi Sharofiddin Ali
Yazdiyningyozishicha, 1370-yiIda Sayid Baraka Balxga borib, Amir Husayn bilan
uchrashadi va undan Makka hamda Madina yerlari uchun vaqf so'raydi. Zero, o'sha

davrda Islom olamining muqaddas shaharlari hisoblanmish Makka va Madina
shaharlariga g'amxo'rlik qilish, xususan har yili vaqf mablag'larini ajratib turish
musulmon hukmdorlari uchun sharafli burch hisoblangan. Lekin Amir Husayn
Sayid Baraka iltimosini rad qilish bilan birga, unga nisbatan yaxshi muomala
qilmaydi, yetarlicha izzat-hurmat ko'rsatmaydi. Bundan ranjigan Sayid Baraka
yuqoridagi iltimos bilan
mizda turgan Amir Temurga murojat qiladi. Temur uni izzat-ikrom bilan
kutib olib shayxning istaklarini bajaradi. Shundan so'ng Amir Temur va Sayid
Baraka o'rtasida chuqur hurmat va do'stlik yuzaga keladi.
Chunonchi, 1370-yili Amir Temur tomonidan Balx shahri egallanib, Qurultoy
chaqirilganda shayx Sayid Baraka duoyi-fotihasi bilan Amir Temur Movarounnahr
Amiri deb e'lon qilinadi. Ayni vaqtda davlat va kuch-qudrat ramzi bo'lmish nog'ora
va bayroq ham Amir Temurga aynan Sayid Baraka tomonidan topshiriladi.
Tarixiy manbalarda Temur Sayid Barakaning maslahat va o'gitlariga doim
e'tiborli bo'lganligi qayd etiladi. Xususan, 1383-yilda Amir Temur opasi vafot
etganligi tufayli qattiq qayg'uga, tushkunlikka tushib, davlat boshqarish ishlaridan
ham ko'ngli sovuydi. Shunda Sayid Baraka boshliq bir guruh din ahllari uning
ko'nglini ko'tarib.davlatni boshqarish ishlariga qaytishini so'raydilar. Zero "Agarda
liar doim bizdan oldin vafot etgan yaqinlarimiz tufayli tushkunlikka tushaversak bu
dunyoda yashay olmaymiz"-dcydi Sayid Baraka. Ushbu o'gitga jimgina quloq
solgan i 'emur, bundan to'g'ri xulosa chiqarib, yana davlat boshqaruv ishlariga
qaytadi.
Temur va Sayid Baraka o'rtasidagi munosabatlar tarixchi Ibn Arabshox
asarida Lain qayd etilgan. Ibn Arabshoxning yozishicha 1391-yili Oltin O'rda
hukmdori To'xtamishxon va Temur o'rtasidagi shiddatli jangda mo'g'ullarning qo'li
baland kelib, Temur qo'shinlari mag'lubiyatga ushrashi ehtimoli yuzaga keladi. Shu
mahal jang maydonida Mir Sayid Baraka paydo bo'ladi. U kayfiyati buzilgan
Temurga taskin beradi va otdan tushib kaftiga bir hovuch mayda toshchalarni
yig'ib oladi. Shundan so'ng qandaydir duolarni o'qib "Yov qochdi" deb hayqiradi
va toshni dushman tomonga qarab sochadi. Amir Temur va uning lashkarlari ham

bundan ruhlanadi va "yov qochdi" deb hayqirib, dushmanga tashlanadilar. Bunday
holatdan To'xtamish qo'shini orasida sarosimalik, parokandalik yuzaga keladi.
Shundan so'ng mo'g'ullar mag'lubiyatga uchraydi.
Amir Temur Sayid Barakaga Andxoy (Afg'oniston) viloyatini iqto tarzida
bergan bo'lib, 1404-yil qishida Sayid Baraka vafot etgach, shu yerda dafn etiladi.
Keyinchalik Temurning kenja o'g'li Shoxrux Mirzo Samarqandda hokimiyatni o'z
qo'liga olgach. Sayid Baraka jasadini Andxoydan keltirilib, Go'ri Mir maqbarasiga
dafn etiladi.
Shundan so'ng Amir Temur va Muhammad Sultonlarning jasadlari ko'chirib
otkazilib, Temuming qabri o'zi vasiyat qilganidek piri Mir Sayid Barakaning oyoq
tomoniga qo'yiladi.
1409-yilda Samarqand taxtida Uiug'bek ot'irgach, maqbaraga 1408-yilda
Tabrizda o'ldirilgan Temurning uchinchi o'g'li 41 yoshli Mironshox, 1447-yilda
Ray viloyatining (Eron) Pashovar qishlog'ida 73 yoshida vafot etgan to'rtinchi o'g'li
Shoxrux Mirzolar dafn etiladi.
1449-yil 25-oktabrda o'z o'gli Abdulatif tashabbusi bilan qatl etilgan Uiug'bek
Mirzo ham mana shu maqbaraga dafn etilgan.
Bundan tashqari maqbarada yana uchta qabr mavjud bo'lib, ularning bittasi
katta kishiga, ikkitasi esa yosh bolalarga tegishlidir. Ayrim olimlar katta qabr
Temur va uning otasi Amir Tarag'ayning piri Shayx Shamsiddin Kulolning
to'rtinchi o'g'li Sayyid Umarniki deb hisoblaydilar. Ikkita kichkina qabrlami esa bir
guruh olimlar Mirzo Ulug'bekning go'dakligida vafot etgan farzandlariga tegishli
desalar, boshqa bir guruh olimlar ushbu qabrlar Mir Sayyid Barakaning
nabiralariga tegishli degan fikmi bildiradilar.
Go'ri Amir maqbarasi ichiga 9 kishining jasadi danf etilgan bo'lsa, uning
hovlisiga 30 dan ziyod kishilar dam etilgan. A. Berdimurodovning yozishicha
ushbu qabrlar 1950-yillarda maqbarani ta'mirlash jarayonida yo'q qilib yuborilgan.
Qabrlar ustidagi qabr toshlarning aksariyati hozirda Go'ri Amir hovlisida
saqlanmoqda.

Shohrux Mirzo qabr toshidagi yozuv. «Jannat bog'lari va gulistonlaridan biri
bo'lgan bu bog' marhum va mag'fur, sultonlar sultonl, saltanal va dunyoi din
madadkori Shohrux bahodur Sultonning abadiy oromgohidir. Alloh taolo uni o'z
ne'matlari taxtiga va izzattojiga musharraf etgay. Bu sulton 779 hijriy yilningrabi
ul-oxir oyining o'n beshinchisi-payshanba kuni (1377 melodiy yil, 21 avgust)
dunyoga keldi; 807 hijriy (1405 melodiy) yilda o'zining sharaf zoti bilan
mamlakatga ziynat bag'ishladi. 850 hijriy yil zulhijja oyining yigirma to'rtinchisi •
yakshanba kuni (1447 mijodiy yil, 12 mart) Iroqqa mansub Ray yerida abadiy
jannat tomon yo'l oldi. Shundan so'ng, odil, zoxidi komil va olim podshoxning
jasadi uning qizi dunyo va din iffati Poyanda Sultonbegimning tashabbusi bilan
osuda maskan bo'lmish Samarqandga keltirib, u bino qilgan bu kamtarona joyga
(qabrga) qo'yiladi. Yaxshiliklari boqiy bo'lsin, yo marhamatlilarning marhamatlisi!
Yo marhamatlilaming marhamatlisi!»
Mirzo Uiug'bek qabr toshidagi yozuv. «Bu nurli qabr, shahidning oliy
makoni, bu xushbo'y bog' va yuksak turbat ul podshohning oromgohidirki, uning
bunda bo'luvi tufayli jannat bog'i musaffo va bo'stoni baxtiyordir. U marhum
sulton, xalifal quvonchi, dunyo va din ko'makchisi, oromgohiga Alloh nur
yog'dirsin. Uiug'bek sultondirki, u 796 hijriy (1394 milodiy) yilda Sultoniya
shahrida tugildi va 810 hijriy (1408 milodiy) yilning zulhijja oyida Samarqand dor
ul-amonida xilofal mustaqilligiga erishdi. Va Allohning irodasi ila «har kirn
buyurilganicha suzadi» deyilganidek, uning hayoti muddati nihoyasiga yetgach, va
qazovu vaqti kelgach, o'g'li qarshi chiqib, xanjar tig'ini unga urdi va natijada
shahid bo'lib, bag'ishlaguvchi va shafqatli Alloh tomon yo'l oldi. Bu hodisa nabi
hijratining 853 yili ramazon oyining o'ninchi kuni (1449 milodiy yil 27 sentyabr)
sodir boldi».
Muhammad Sulton qabr toshidagi yozuv. «Bu dunyo - so'nggi mangu
maskanga ketish oldidan oxirgi sayohatdir. Bu qabrga osoyishtalik va rahmatlar
bo'lsin. Bu so'nggi dargohga xotirjamlik va mehru-shafqat... yo parvardigor meni
nomuslarga botirma, ayniqsa Qiyomat kuni rahmoni xaloyiq oldida! Allohu akbar!
Unga qarshi boruvchi yo'q, uni tengi yo'q, uni hech kim bilan aloqasi yo'k, unga

o'xshash zot yo'q, uning qiyosi yo'q, uning had-hududi yo'q, uning siymosi yo'q,
saltanatda uning shcrigi yo'q, vaziri yo'q... Yo qudratli egam, yo rahm-shafqatli, yo
marhamatli rahmoni rahim! Sendan iltimos qilgan narsamni koshki tushimda
korsatsang! Sen mening gunohlarimni avf etib, menga karam ko'rsatding.
Ilaqiqatan sen qodir egamsan! Sen menga Qur'onni yodda saqlash iqtidorini in'om
etsang. Senaqlu-hushimni olgansan...
... buyuk sulton, taxt vorisi, shahzoda Muhammad Sulton ibn Jahongir, ibn
Amir Temur «Ko'ragon», ibn amir Tarag'oy, ibn amir Barqul, ibn...» Yozuvlar
ganch bilan suvab tashlaganligi uchun davomini o'qishning iloji bo'lmagan.
Mironshoh qabr toshidagi yozuv. Ma'lumki, Mironshohning pastdagi haqikiy
qabri ustidagi yozuvli marmar tosh bizgacha yetib kelmagan, faqatgina tepadagi
qabr ustidagi tosh saqlangandir. Unda quyidagi so'zlar bitilgan: «Bu so'nggi
osoyishta makon sulton Mironshoh ibn Amir Temur «ko'ragon», ibn amir
Tarag'oy, ibn amir Barqul, ibn amir Aylangir,. ibn amir Ijil, ibn amir Qorajar, ibn
amir So'g'ujin, ibn amir Irdamchi «barlos», ibn amir Qachulay bahodur, ibn amir
Tumanay, ibn Chingizxon, ibn amir Yesukay bahodur, ibn amir Burtan bahodur,
ibn amir Qobulxon, ibn amir Tumanay, ibn amir Boysunkur ibn amir Qaydu, ibn
amir Tutumtin, ibn amir Buka. ibn amir Buzanjimikidur... Bu sharafli zotning otasi
noma'lumdir onasi esa Alan Kuvadir. Aytishlaricha ul sharifa iffatli bo'lib buzuqi
emasdi, ul tuynukdan nur sifatida kirib, so'ngra komil inson sifatida namoyon
bo'lgan kishidan homilador bo'lgan. Ul zoti oliyaning aytishlaricha bu Abu
Tolibning o'g'li musulmonlar hukmdori Alining og'illaridan biri ekan..."
Marmartoshning o'rtasida yana 26 qator arab tilida bitilgan yozuv bor.
Ularning ma'nosi quyidagichadir: «Allohdan boshqa hech bir tangri yo'q. U tirik va
abadiy turuvchidir. U sohibi olamdir, u yaratgan barcha jonzotlar yana unga qaytib
borguvchidir. U kuch-qudratli, hamma narsaga qodirdir.
Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman. Xudomiz yagona
tangridir. U mehribon va rahmli tangridan o'zga xech qanday tangri yo'qdur. Uning
o'zi bordir. U tirik va abadiy turguvchidir. Uni na mudroq, na uyqu ololmaydi.
Samovot va yerdagi bor narsalar unikidir. U ulaming oldiiaridagi va orqalaridagi

bor narsani biladi. Va ular u zotning ilmidan faqat o'zi marhamat qilgan
narsalarnigina biladilar. Uning arshi-kursisi osmonlar va yerdan kengdir. Va uni
osmonlar va yerni xifzu himoyatda saqlab turish qiynamaydi. U eng yuksak va
buyukdir. Dinga zo'rlab kiritish yo'qdir. Haq yo'l zalolatdan ajrab bo'ldi. Kim
noto'g'ri yo'ldan yuz o'girib Allohga iymon kcltirsa. u hech ajrab ketmaydigan
mustahkam halqani ushlab turibdi. Buyuk Alloh haqiqatgo'ydir».
Bu yozuvlar Qur'on suralaridan ko'chirib olingan oyatlardir. Yozuvlar bitilgan
ushbu qabrtosh nafis qora marmardan ishlangan.
Amir Temur qabrtoshidagi yozuv. Agarda Temuriylar hilxonasidagi
qabrtoshlami bir-birlariga solishtiradigan bo'lsak, ularning orasida hech shubhasiz
Amir Temur qabri ustidagi toshga yetadigani yo'q. Hilxonaning ikkinchi
qavatidagi, ya'ni ziyoratxonadagi qalbaki qabr ustiga o'rnatilgan nefrit (mohtob)
esa o'z ulug'vorligi bilan barchani hayratga soladi. Baxtli tasodiflar tufayli Amir
Temuming qabri ustiga o'rnatilgan toshlardagi barcha yozuvlar bi/.gacha to'liq
yetib kelgan. Avval gapni pastdagi haqiqiy qabrtosh haqida boshlaydigan bo'lsak,
unga arab tilida quyidagi so'zlar bitilgandir: «Bu qabr -sultoni a'zam, xoqoni
akram, osoyishtalik va himoya yo'llovchi. Amir Temur «ko'ragon» ibn amir
Tarag'oy. ibn amir Barg'ul, ibn amir Aylangir, ibn amir Ijili, ibn amir Qorajar
No'yon, ibn amir Sug'ujijini, ibn amir Irdamchi barlos, ibn amir Kochulay, ibn
amir Tumanay so'ngra Chingizxon ibn amir Yesukay bahodur, ibn amir Bartan
Bahodur, ibn amir Qobilxon ibn amir Boysunqui, ibi amir Qaydu ibn amir
Tumanay, ibn amir Buka, ibn amir Buzanjirnikidir. Yozuvning davomida xuddi
Mironshohning qabrtoshidagidck, amir Buzanjirning onasi Alan Quva uni otasiz,
iffatli qolgani holda, nurdan homilador bo'lib tuqqanligi aytilgandir.
Bu yozuvlardan so'ng, qabrtoshning pastki qismida 51 qatorli arabcha yozuv
bo'lib, yozuvlar asosan Qur'on suralaridan ko'chirib yozilgan. Bu suralarda asosan
rahmdil va shafqatli qodir egamniig sharafiga hamdu-sanolar aytiigan. Allohning
bandalariga qilgan yaxshiliklari birma-bir sanab o'tilgan. Yozuvning oxirlarida,
Amii Temurning tilidan, u hayotlik chog'ida ko'p gunohlar qilganligi, Allohning
huzurida barcha gunohlarini tan olishligi, rahmdil xudodan gunohlarini

kechirishini qattiq iltimos qilgan. Yozuvlar: «Yo rabbis sen mendan bo'lak bandani
toparsan. men esam qilgan gunohu-ayblarimni afv qiladigan sendan boshqa egamni
topa olmayman. Ey g'afur, ey rahim, ey karim. Mening gunohlarimni o'z karaming
ila kechirgin. Muhammad alayhis-salom va uning jami qavmlariga Allohxning
rahmati bo'lsin» degan so'zlar bilan yakunlangan.
Maqbaraning ikkinchi qavatidagi qalbaki qabr ustiga o'rnatilgan mohtobga
ham nasabnoma bitilgan bo'lib, u Mohtobning tepasida joylashgan. Uning yon
tomonida yetti qatorli yozuv bitilgan bo'lib, uning mazmuni quyidagichadir: "O'z
va'dasiga sodiq, bu quliga madad berib, qo'shinini mustahkamlagan va yovlarini
mag'lub qilgan Ollohga hamdu-sanolar bo'lsin. U yakka-yu, yagonadir, undan
boshqa Tangri yo'q. O'ljalami halol taqsimlovchi, jangu-jadallarga
ilhomlantiruvchi, iymonsizlarga shafqatsiz, iymonlilarga rahm-shafqatli uning
rasuli va qavmlariga rahmatlar yog'ilsin. Ushbu toshni Duva hoqoni Sajanxon
O'zandan o'z poytaxti Qarshiga olib kelgan. Toshni u yerdan Ulug'bek Kuragon
Jeta mamlakati ustiga yurganda olib qaytgan, u juda mohir... U o'tkir qilichi bilan
ularni (mug'ullarni) mag'lub etdi. Agarda Nuh o'z kemasi bilan unga
yaqinlashganida union qolmasdi, bundan tashqari... Agarda uning ichida uning
do'sti bo'lganida, ularningikkovi ham o'z avlodi bilan yonib ketardi".
XVI asrda hokimiyatni Temuriylardan Shayboniylarga o'tishi Temuriylar
davrida bunyod etilgan me'moriy inshootlaming qarovsiz qolishiga olib keldi.
Xususan, tarixchi Malixoning yozishicha XVII asrdayoq Go'ri Amir yonidagi
madrasa va xonaqoh vayrona holatiga kelib qolgan. Ayni vaqtda qarovsiz qolgan
hilxonani ta'mirlash uchun Hindiston hukmdori Avrangzeb (1658-1707 y.y.)
tomonidan mablag' yuborilsada, bu mablag'ning katta qismi talon-taroj qilinib,
hilxona ta'miri uchun kamgina qismi sarflangan.
1740-yilda Movarounnahr Eron hukmdori Nodirshox tomonidan egallangach,
u 20000 jangchi bilan Samarqandni egallan Lutf Alixon nomli lashkarboshisiga
Sohibqiron qabri ustidagi nefritdan yasalgan qabrtoshni hamda Amir Temur Jome'
masjididagi yetti xil ma'dan qorishmasidan yasalgan darvozani o'zi bilan olib

qaytishga buyruq beradi. Nefrit toshi va darvoza qo'porib olinadi hamda Eronning
Mashxad shahriga jo'natiladi.
Tarixchi Muhammad Kozimning qayd etishicha, Nodirshox dastlab qabrtosh
va darvozani Kelat shahrida o'zi uchun barpo etayotgan maqbaraga o'rnatmoqchi
bo'lgan. Ammo negadir bu fikrida qaytgan hamda tosh va darvozani ortga
qaytarishga farmon bergan. Bu borada turli xil afsonalar mavjud. Ularda
Nodirshoxning toshni qaytarishiga o'sha vaqtda Eronda sodir bo'lgan zilzila,
yuqumli kasallik yoki Nodirshoxning qizini kasalligi sabab bo'lganligi aytiladi.
Nodirshox bu kulfatlar Temur ruhini bezovta qilganligi tufayli yuzaga kelganligiga
ishonadi va toshni hamda darvozani zudlik bilan joyiga qaytarishga buyruq beradi.
Nefrit toshi Erondan Samarqandga qaytarib olib kelinishida ulangan joyidan darz
ketadi.
XVII1-XIX asrlarga kelib, Turkistonda boshlanib ketgan o'zaro urushlar
tufayli xalqlar nihoyatda qashshoqlashib ketdi. Tarixiy obidalar bilan hech kimning
ishi bo'lmadi.
1868-yili ruslar Samarqandni istilo qilganlarida bu ulug'vor maqbara yaxshi
holatda edi. Ayrim rus olimlari maqbarani har tomonlama o'rganishga kirishdilar.
Lekin, aynan shu davrlarda maqbara boshiga qora kunlar tushdi. Maqbara
gumbazining tepasidagi oltin qubba o'g'irlandi.
1895-yilda N. Veselovskiy boshchiligidagi ekspedisiya a'zolari mahalliy chor
ma'murlari bilan kelishib, Temuriylar hilxonasining nafis bezakli, naqshinkor .
eshigini Sankt-Peterburgga olib ketdilar. Hilxonaning g'arbiy tomonidagi
naqshinkor, fil suyagi va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan eshik ham o'g'irlab
sotildi. Hozir u Londondagi Viktoriya va Albert muzeyida saqlanayapti. 1903
yilning 18 mayida shimoli-g'arbiy minora qulab tushdi va shu yili imperator
Aleksandr HI ning muzeyi uchun Temuriylar hilxonasining oynasidan bir qismini
jo'natish so'raldi. Maxalliy to'ralar bu iltimosni a'lo darajada bajardilar: oyna
qo'porilib, zudlik bilan Sankt-Peterburgga jo'natildi. 1905 yilda hilxona
peshtoqidagi nafis yozuvli lavha o'g'irlandi va 1906 yilda Konistantinopolda
sotildi. Uni Berlindagi Fridrix-Muzeumning direktori T. Bodo o'n ming

frankka xarid qiladi. Elchilik yozishmalaridan so'ng ea , lavha Rossiyaga
qaytarildi. Hozirda u Rossiya Davlat Ermitajida saqlanmoqda. Lavhada: «Jahongir
Amir Temur Ko'ragonning qabri, xudo uni rahmat qilsin va abadiy jannatga
musharraf bo'lsin» degan yozuv bitilgan..
Shuningdek, nefrit toshining ham bir bo'lagi rus geologi I. V.Mushketov
tomonidan sindirib olingan. Bu bo'laklar hozirda Rossiyaning turli muzeylarida
saqlanmoqda. Yana bir bo'lagi Hindistonga olib ketilgan degan fikrlar ham
mavjud. Kichikroq bir bo'lagi esa O'ZFA Samarqand filiali ilmiy xodimi Komilxon
Kattayev tomonidan Samarqand bosh muzeyidan topilib, yaqinda o'z joyiga
o'matilgan.
Bundan tashqari Rus ma'muriyati tomonidan maqbara atrofida bog' barpo
qilinishi ham unga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Xususan bog'dan suv qochib sag'anadagi
qabrlarni ikki marta suv bosadi.
1907-yilning 8 oktabrida yuz bergan zilzila tufayli qarovsiz qolgan maqbara
ziyon ko'rdi. 1923 va 1929-yillarda yodgorliklami asrash komissiyasining
xodimlari maqbarada ayrim ta'mirlash ishlarini o'tkazdilar.
1941-yiIning aprel oyida O'zSSR Xalq Komissarlari Soveti va O'z KP
Markaziy Komitetining Alisher Navoiy yubileyini o'tkazish tadbirlari Alisher
Navoiy davrini tarixiy, arxeologik va antropologik jihatdan o'rganish uchun
Navoiy Komitetiga, Samarqandda Go'ri Amirdagi Temur, Uiug'bek dahmalarini va
Qozizoda Rumiyning maqbarasidagi dahmani ochishga raxsat yetish to'g'risidagi
qarori chiqdi.
Shunga muvofiq 1941 yilning 16-24 iyun kunlari hukumat ekspedisiyasi
tomonidan Amir Temur maqbarasidagi qabrlar birin-ketin ochildi. Dastlab, 16-iyun
kuni Mironshoxning qabri, 17-iyun kuni Mirzo Shoxruxning qabri, 18-iyun kuni
Mirzo Uiug'bek qabri, 19 iyun kuni Amir Temurning, 21-iyun kuni Bibixonim
hilxonasidagi qabrlar (Bibixonim maqbarasi mavzusiga qarang) va 22-iyun kuni
Muhammad Sulton qabri ochildi.
1941-yilning 24 iyunida Go'ri Amir maqbarasidagi qazishmalar yakunlanib,
qabrlardan chiqarib olingan Amir Temur , Mironshoh, Shohruh, Uiug'bek va

Muhammad Sultonlarning suyaklari maxsus qutilarga joylanib poyezd bilan
Toshkentga olib ketildi. Maqbaraning eshiklari muhrlanib yopib qo'yildi.
Antropolog M.M.Gerasimov o'zi yaratgan usul bilan Amir Temur, Mironshoh,
Shohruh, Mirzo Ulugbek va Muhammad Sultonlarning xujjatli portretlarini yaratdi.
O'sha davrda M.Gerasimov yaratgan bu portretlar ko'pchilik olimlar ishtirokida
muhokama qilinib, qabul qilingan edi. Ammo, oradan yarim asr vaqt o'tgach,
antropolog M.Gerasimovning, bosh chanoqlari asosida odamlaming portretlarini
yaratish metodikasida ko'pgina xatoliklar borligi aniqlandi.
1942-yilning oxirlariga kelib, Amir Temur maqbarasidan qazib olingan
suyaklar Ilmiy jihatdan o'rganib bo'lingach, qaytadan o'z joylariga darn etildi.
Lekin, qabrlardan olingan ko'pgina narsalar, tobutlar va gazlamalar, Mirzo
Ulug'bekning liboslari marhumlaming mo'miyolangan tana a'zolari, kafanlar, soch-
soqollari qayta o'z joyiga qo'yilmadi.
Shu o'rinda yana bir narsani aytmoq lozimdir. Amir Temurning qabri
ochilishidan oldin ko'pchilik o'rtasida u katta boy lik bilan dafn etilgan, degan
mish-mishlar yurardi. Shu sababli Amir Temurning qabri ochiladigan kuni hamma
sergak, maqbara ntrofiga ko'pchilik tomoshabinlar to'plangan edi. Qabr
ochilganidan so'ng ma'lum bo lishicha, u hech qanday ortiqcha narsalarsiz, sof
musulmoncha marosimlar bilan dnfn etilgan ekan. Bundan tashqari, arab tarixchi-.i
Ibn Arabshohning gaplari ham Usdiqlanmadi. Uning yozishicha. Amir Temur
sherozlik ustalar yasagan po'lat li 'lnitda dafn etilgan bo'lshi Iozim edi. Biz yuqoryda
aytganimizdek Amir Temur po'lat tobutda emas, arena daraxtidan yasalgan oddiy
tobutda dam etilgandir.
O'zbekiston mustaqillikka erishgach Samarqanddagi boshqa me'morchilik
yodgorliklari kabi Amir Temur maqbarasiga ham katta g'amxo'rlik qilindi, u qayta
ta’mirlandi, XV asrdagi tarixiy qiyofasi qayta tiklandi.

Adabiyotlar:
1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995.
2. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C -1996 .
3 . Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон
архитектура ёдгорликлари тарихи.Самарқанд.2008.
4. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996 й.
1. Kattayev К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral
2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996-
yil 25-oktabr
3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992-
yil 5-son
4. Клавихо Руи Гонзалес. Дневник путишествие в Самарканд по двору
Тимура (1403-1406). М.,1970.
5. Маньковская Л. Ю. Архитектурные памятники Кашкадарьи. Т.,
«Узбекистан», 1979.
6. Маньковская Л. Ю. Неизвестные памятники Х X —Х I Х вв. в
Кашкадарьинской области. «Строительство и архитектура
Узбекистана», 1969,№ П.

Samarqand shahri tarixiy yodgorliklari 1. Shahaming nomlanishi borasida 2. Shaharning qisqacha siyosiy tarixi 3. Afrosiyob 4.Registon ansamblining shakllanish tarixi

Yer yuzining sayqali hisoblanmish Samarqand jahonning eng qadimgi shaharlaridan biridir. Bundan 2750 yil oldin tashkil topgan ushbu shahar o'zining go'zal iqlimi, tabiiy va moddiy boyliklari mashhur bo'lgan. Samarqandning keyingi yuksalish davri Amir Temur faoliyati bilan bog'liqdir. Temuriylar saltanatining poytaxti sifatida jahonga mashhur bo'lgan Samarqandda ko'plab hashamatli me'moriy inshootlar qurilgan. Shayboniylar davrida Samarqand poytaxt maqomini yo'qotgan bo'lsada, Buxoro xonligining yirik iqtisodiy va madaniy markazi sifatidagi mavqeini saqlab qoladi. Registon ansambli. Mirzo Uiug’bek, Sherdor,Tillakori madrasalari. 1723-30-yillarda qozoqlar bosqini davrida, 1740-47 yillarda Nodirshoh hujumi natijasida vayron bo'lgan Samarqand yana Buxoro amtri Amir Shoxmurod (1785- 1800 y.y.) davrida qayta tiklanadi.1868-yilda Samarqand shahri chor Rossiyasi tomonidan egallangach, dastlab shu yili tashkil topgan Zarafshon okrugining, keyinchalik 1887-yilda tashkil topgan Samarqand viloyatining markazi qilib belgilanadi.1991-yil O'zbekiston mustamlakachilik asoratidan qutilib, mustaqillikka erishgach, Samarqand respublikaning yirik madaniy markaziga aylandi. Azal-azaldan o'troq hayot, sug'orma dehqonchilik, ilm-fan va taraqqiyot markazi bo'lib kelgan Samarqand shahri Zarafshon vohasining markaziy qismida joylashgan bo'lib, jahon tarixida insoniyatning madaniy beshiklaridan biri sifatida e'tirof etib kelingan. Yer yuzining sayqali hisoblanmish ushbu shahar Qadimgi Sharq manbalarida Samarqand, yunon va rim manbalarida esa Marokand sifatida yuritilib kelingan. Marokanda Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir. V asrga oid Xitoy manbalarida esa shahar nomi Sivangin(Sakmangin) tarzida atalgan. "Samarqand" so'zining kelib chiqishi to'g'risida bir qancha taxmin va farazlar mavjuddir. Sharq mualliflari "Samarqand" so'zining birinchi qismi, ya'ni "Samar" so'zi.ya'ni, shu shaharga asos solgan yoki shaharni bosib olgan kishining nomi deb hisoblab, bir qancha ta'riflarni taklif etdilar. Biroq tarixda bunday ismli kishi to'g'risida ma'lumotlar aniqlanmagan. So'zning ikkinchi qismi "kent" (qand) qishloq, shahar degan ma'noni bildiradi. Ba'zi yevropalik olimlar, bu nom

qadimdan qolgan, sanskritcha "Samarya"ga yaqin, ya'ni "yig'ilish, yig'in" so'ztdan kelib chiqqan deb izohlaydilar. 11-asr olimlaridan Abu Rayxon Beruniy va Mahmud Qoshg'ariy shahar nomining kelib chiqishini "Semizkent", ya'ni "semiz qishloq" so'zining buzib talaffuz qilinishi deb tushuntiradilar. Yer yuzining sayqali hisoblanmish Samarqand jahonning eng qadimgi shaharlaridan biridir. Bundan 2750 yil oldin tashkil topgan ushbu shahar o'zining go'zal iqlimi, tabiiy va moddiy boyliklari mashhur bo'lgan.Miloddan avvalgi V asrda Samarqand Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga,keyinchalik 329 yilda Aleksandr Makedonskiy davlati tarkibiga qo'shib olinadi.Miloddan avvalgi 4- asrdan milodiy 6-asrgacha Samarqand dastlabYunon Baqtriya,keyinchalik Kushon davlatlarining tarkibiga kirgan Sug'd o'lkasining poytaxti bo'lgan. 6-asrda esa Turk xoqonligi tarkibiga kirgan va mahalliy hokimlar tomonidan boshqarilgan. 7-asr boshidan Zarafshon vodiysi Samarqand hokimlari qo'l ostiga o'tgan. 712-yilda Samarqand Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo'shinlari tomonidan egallanadi.. Qo'zgolon ko'targan shahar aholisining bir qismini qirib tashlagan. At-Tabariy keltirgan ma'lumotga ko'ra, samarqandliklar shahriston (ichki shahar)ni arablarga bo'shatib berishga majbur bo'lganlar. Xuddi shu davrdan Samarqand arab xalifaligi tarkibiga kiritiladi. 9-asming 20-yillaridan mahalliy zamindor aholi vakillari Movarounnahr va viloyatlami boshqarishga tortilla boshladi. Jumladan, Samarqandni boshqarish Somoniylar qo'liga o'tdi. O'sha vaqtdan Samarqand Somoniylar davlatining poytaxti bo'ldi. 11-asdan Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan Samarqand 12- asrdan Qoraxitoylarga tobe' etildi. 1210-yildan Muhammad Xorazmshoh davlati tarkibida Samarqand 1220-yil Chingizxon qo'shinlari tomonidan bosib olinib, vayron qilingan. Natijada Samarqandning qadimgi o'rni Afrosiyob xarobaga aylanadi. Shahar aholisi bu hududni tashlab, bugungi Samarqand shahri o'rniga kelib joylashgan. Samarqandning keyingi yuksalish davri Amir Temur faoliyati bilan bog'liqdir. Temuriylar saltanatining poytaxti sifatida jahonga mashhur bo'lgan Samarqandda ko'plab hashamatli me'moriy inshootlar qurilgan.

Shayboniylar davrida Samarqand poytaxt maqomini yo'qotgan bo'lsada, Buxoro xonligining yirik iqtisodiy va madaniy markazi sifatidagi mavqeini saqlab qoladi. 1723-30-yillarda qozoqlar bosqini davrida, 1740-47 yillarda Nodirshoh hujumi natijasida vayron bo'lgan Samarqand yana Buxoro amiri Amir Shoxmurod (1785-1800 y.y.) davrida qayta tiklanadi. 1868-yilda Samarqand shahri chor Rossiyasi tomonidan egallangach, dastlab shu yili tashkil topgan Zarafshon okrugining, keyinchalik 1887-yilda tashkil topgan Samarqand viloyatining markazi qilib belgilanadi. 1991-yil O'zbekiston mustamlakachilik asoratidan qutilib, mustaqillikka erishgach, Samarqand respublikaning yirik madaniy markaziga aylandi. Ayni vaqtda Vatanimiz tarixida tutgan beqiyos o'rni, samarqandliklaming asrlar davomida milliy fan va madaniyatimizni rivojlantirishga qo'shgan buyuk hissasining e'tirofi sifatida Samarqand "Amir Temur" ordeni bilan mukofotlandi (1996-yil 28-avgust). Ordenni 1996-yil 18-oktabrda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov topshirdi. Samarqand shahrida hozirgi kunda xalqaro miqyosdagi turli anjumanlar o'tkazilmoqda. Ayniqsa, 1997 yildan boshlab "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivalining Samarqandda o'tkazilishi muhim ahamiyatga egadir. 2007 yil avgust oyining oxirida "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivali bilan bir qatorda Samarqand shaxrining 2750 yilligi keng nishonlandi Afrosiyob Samarqand shahrining shimolida joylashgan bo'lib, maydoni 219 ga ni tashkil etadi.Ushbu hudud Samarqandning qadimiy o'rni bo'lib, XIII asr boshida mug'ullar qirg'inidan so'ng bu joy xarobaga aylanadi. Sharq mualliflarining asarlarida ushbu hudud "hisori Ko'hna","Qal'ai ko'hna " degan nomlar bilan ma'lum. Hozirgi barchaga ma'lum Afrosiob nomi esa manbalarda XVII-XVIII asrlardan boshlab uchraydi. Ushbu nom xalq orasida "Shohnoma" eposining qahramoni, Turonning afsonaviy pahlavoni Afrosiyob nomi bilan bog'Ianadi.Lekin aksariyat ilmiy manbalarda ushbu so'z so'g'dcha

"Parshavan", tojikcha "afrosiah ob"- "qora suv(daryo) ustida" ma'nosi bilan uyg'unlashtiriladi. Afrosiyob XIX asr oxirlaridan boshlab ilmiy jihatdan tadqiq etib kelinmoqda.Bu yerda olib borilgan bir necha yillik tadqiqiotlar shaharning qadimgi davr hayoti.rnadaniy-.ili borasida ko'plab ma'lumotiarga cga bo'lish imkoniyatini yaratdi. iumladan. mustaqillik yillarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Afrosiyobdagi eng quyi madaniy qatlamlarni o'rganish jarayonida yer sathidan 10-15 metr chuqurlikda miloddan avvalgi IX-VII asr o'rtalariga oid ashyolar topildi. Bular qo'lda yasab rangli naqsh berilgan sopol idishlarning parchalari va shuningdek. Shahar tiklangan 7 metr qalinlikdagi mudofaa dcvori qoldiqlaridir. Afrosiyobning boshqa joylari ham tekshirib ko'rilganda quyi qatlamlaridan shunga o'xshash va miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid ashyolar topildi. Afrosiyobdan topilgan ushbu namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot usulida o'rganilib, ular miloddan avvalgi VIII asrga, aniqrog'i 2750 yoshga taalluqliligi isbotlandi. Registon Samarqand shahrinmg bosh maydoni hisoblanib, "Registon" so'zi Ibischadan o'zbek tiliga tajima qilinganda "qumloq joy" degan ma'noni anglatadi. Bu liududda olib borilgan arxeologik qazishma ishlari antik davrdayoq Registon maydonida katta ariq o'tgani. VIII-X asrlarda esa maydonda juda ko'plab imoratlar paydo bo'lgaiiiiti qayd etadi. Samarqand shahrining qadimgi o'mi Afrosiyob arablar tomonidan istilo qilingach, Afrosiyob markazida yashovchi mahalliy aholi o'z uylarini arablarga bo'shatib berishga va o'zlari hozirgi Registon maydoni va uning atroflariga ko'chib o'tishga majbur bo'lishgan. XI-XII asrlarda bu hudud tashqi ntudotaa devori bilan o'rab olinadi. Keyingi asrlarda "tashqi shaharning rivojlanishi hamda 1220-yilda Mrosiyobning Chingizxon tomonidan vayron qilinishi aholini pastga, ya'ni hozirgi Registon atroflariga kelib joylashuvi bu hududni hozirgi Samarqand shaharining inarkaziga aylanishiga olib keladi. Xuddi shu davrda bu yerdan oqib o'tuvchi daryo ancha sayozlamb qolgan. Shu sababli mahalliy aholi tomonidan daryo uchun yangi

O'xshashlar

Toshkent shahri me’morchilik yodgorliklari

Xiva shahrining tarixiy yodgorliklari

Samarqand shaharning markaziy qismida va atrofida joylashgan me'moriy yodgorliklari

Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari

Buxoro shahridagi memorchilik yodgorliklari