M avzu: Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari Reja: 1. Epigrafik yodgorliklari 2. Vorux qoyasidagi bitiklar 3. SHoshi Zinda me`moriy majmuasi Xulosa

Oradan ming yilga yaqin vaqt itganiga qaramay IX -XII asrda yaratilgan epigrafik yodgorliklar bizga meros bo’lib qolgan. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Ismoil Somoniy madrasasi. U Bu xoroda IX -X asrda yaratilgan yirik yodgorliklardan biridir. Bu maqbaraga somoniylar davlatining asoschisi Ismoil Somoniy va uning yaqin qarindoshlari Dafn etilgan. Maqbara kub shaklida qurilgan bo’lib, uzunligi 10, 80 m., eni 10, 70 m. U 892 -943 yillar ora lig’ida qurilgan. (aniq qurilgan vaqti shaqida ma`lumot saqlanmagan). Maqbara ustidagi yozuvlarda ham bu tig’rida shech narsa deyilmagan. Maqbara tepasida gumbaz mavjud. Uning 4 burchagida binoning yuqori qismida 4 ta minora bor. Maqbara devorining qalinli gi 1, 80 m. Maqbaranin gichki qismida bir necha peshtoq mavjud. 1 burchakdagi 4 ta peshtoq va devor ustida yana 4 peshtoq barpo etilgan. Maqbaraning tirt tomoniga 4 ta bir xil eshik irnatilgan. Bu bino qurilishida 23 sm., 23 sm., 3 sm. shajmdagi g’ishtlar ishlatilgan. Bu g’ishtlar yordamida devorlarda turli naqshlar shosil qilingan va bu naqshlar orasida asosan kufiy yozuvida bitilgan yozuvlar mavjud. Bu yozuvlar ichidan basmalani, Qur`oni karimdan olingan bir necha oyati karimalarni uchratishimiz mumkin. 2. Minorayi kalon minorasi (Katta minora). Bu minora Buxoroning irtasida joylashgan va u Arslonxon Muhammad ibn Sulaymon shukmronlik qilgan paytda ya`ni 1127 yilda Bako ismli muxandis -me`mor rashbarligida qurilgan. Minoraning poydevori toshdan ishlangan va uning diametri 9 metrdir. Minoraning balandligi 50 metr. Minoraning ichki qismidada spiralsimon zina mavjud. Minoraning yuqori qismida gumbaz bor. Gumbaz ostida 16 ta bir xil derazasimon ochiqlik bor. Bular orqali butun shasharni kizdan kechirish mumkin. Minora qurilishida 27x27x4 shajmdagi g’ishtlar ishlatilgan va bu

g’ishtlar yordamida devorning tashqi qismiga turli naqshlar ishlangan. Turli geometrik shaklga ega bilgan bu naqshlar orasida kufiy yozuvida bitilgan bitiklar mavjud. Bu bitiklar asosan diniy va tarixiy ahamiyatga ega bilgan matnlardan iborat. Ruslar bostirib kelgach. Bu minoraga «ilim minorasi» deb nom berganlar. 3. Jarqirg’on minorasi. U Surxondaryo viloyati Jarqirg’on rayoni Minor qishlog’ida joylashgan. Bu minora Xuroson me`morchilik an`a nasi asosida barpo etilgan. Minora 8 qirrali poydevor ustiga qurilgan. Bu minora tsolindr shaklida emas, balki 16 qirrali kirinishga ega va shar bir qirra yarim doira shakliga ega. Minoraning 20 metrlik yuqori qismida kufiy xati bilan bitilgan yozuv mavjud . Bu yozuvning tepasidan yana yarim doiralar davom etadi. Minora qurilishi oxiriga etkazilmagan, uning shozirgi balandligi 21,60 m. Minora quyi qismining diametri 5,4 m. YUqori qismidagi yozuvda bu minorani qurgan ustaning nomi va u qurilgan yil shaqida si z boradi. Bu yozuvda yozilishicha, u Saraxs shashrida tug’ilib isgan (Xurosonda) Ali ibn Muhammad ismli me`mor boshchiligida 1108 -1109 yillarda qurilgan. 4. Vorux qoyasidagi bitiklar. Tojikistonning Isfara rayoni Vorux qishlog’i (Farg’ona vodiysi)dan 4 km . uzoqlikdagi qoyagaiyib yozilgan. Bu yozuvlar 1894 yilda Andreev nomli rus olimi tomonidan kashf etilgan. Bu qoyada ikkita yozuv mavjud. Bu yozuvlarning balandligi 2 m., uzunligi 15 m. SHimol tomondagi birinchi yozuvni birinchi bo’lib akademik Bartol’d 19 04 yilda iqigan. Bu yozuv qoraxoniylar sulolasiga mansub Isfara shukmroni Abul Fazl Abbos Arslon Taginning nomi va shajarasini ifodalaydi. Janub tomondagi yozuvda islomiy taqvim amaldagi forsiy taqvim va grek taqvimi biyicha sana ifodalangan va u 29 dekabr ’ 1041 yilga tig’ri keladi. Matnning oxirgi qismi uyg’ur yozuvida bitilgan va shozo’rgacha u iqiy olingan emas. Bu bitiklar qoraxoniylar sulolasi shaqidagi ma`lumotimizni yanada boyitadigan tarixiy faktlardan iboratdir.

5. Mashxadi misriyon yoki mashxadi mistariyon masjidi. Bu masjid Turkmanistonning Krasnovodsk oblastida joylashgan CHikishlar qishlog’i yaqinida qachonlardir katta shasharlardan biri bilgan shasharning xarobazorlari orasida joylashgan. Bu jome masjidining ing tomonidagi yozuvlar Qur`oni kar im oyatlaridan iborat. CHap tomondagi yozuvlar ichida quyidagi qism saqlanib qolgan: Uning tarjimasi: …dunyo va dinning a`losi, islom dini va musulmonlarning shimoyachisi, Olloshning bu dunyodagi soyasi, Sulton Tekeshning ig’li, amirulmu`mininning isboti Sulton Muhammad. Demak, bu masjid Sulton Tekeshning ig’li Xorazmshosh Sulton Muhammad tomonidan qurilgan. Bu shoshning poytaxti va boshqa shududdagi CHingizxon boshchiligidagi mig’ullar tomonidan vayron qilingan. Bu masjiddan bir oz nariroqda 2 ta minora mavjud. Ularning birida quyidagicha arabcha yozuv bor: Tarjimasi: Bismilloshir rashmonir rashim Olloshning barakasi bilsin. Bu imoratni qurilishi mazkur chegara isteshkomi boshlig’i Abu -Agarrning ig’li Abu Ja`far Ashmad, Ollosh uni yanada baquvvat qilsin . XI asrdan boshlab feodal davlat bilgan Qadimiy SHoshning poytaxti CHoch deb atala boshlandi. Bu shashar SHarqda o’zining sopol idishlari bilan mashshur bilgan edi. Bu idishlar izidagi naqshlarning gizalligi bilan, u naqshlar orasida kufiy yozuvida biti lgan bitiklarning aniqligi bilan boshqa sopol idishlardan farq qilar edi. Xulosa qilib aytish mumkinki, IX -XII asr epigrafik yodgorliklari isha davr tarixi XII -XIV asrda O’rta

Osiyodagi ijtimoiy shayot ilgarigi davrdan ma`lum darajada farq qiladi. Buning iziga xos tarixiy sabablari bor. Bu davrdagi epigrafik yodgorliklar o’zining soddaligi, ixchamligi bilan ajralib turadi. Mig’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kelishi natijasida XII -XIV asrda ijtimoiy -iqtisodiy taraqqiyot orqaga ketgan edi. Bu erda iqtisod iy vaziyatning yomonlashuvi natijasida ulkan yodgorliklar deyarli barpo etilmagan va bu davr epigrafik yodgorliklari asosan qabrlar ustiga irnatilgan qayroq toshlardangina iborat edi. Bu qayroq toshlar ham kipchilikni tashkil etmaydi. Lekin qayroqlar ichid a …… ham bor edi. Ulardagi matnlarni o’rganish ona tariximiz uchun qiziqarli ma`lumotlarni beradi. SHunday qilib, XII -XIV davomida me`moriy yodgorliklardan bittagina Bayonqulixon maqbarasi yaratilgan. Bu maqbara Buxoroda XIV asr irtalarida Sayfiddin Boxarz iyning qabri yonida barpo etilgan. Bu maqbaraning iziga xosligiki, u O’rta Osiyoda shakllanib kelayotgan me`morchilikning yangi uslubini dastlabki namunasi shisoblanadi. Maqbaraning binosi unchalik katta emas. Lekin unda juda kip naqsh va bezaklar mavjud. Xumuman, maqbaraning oldingi qismi nozik qilib ishlangan mayda naqshlarga tilg’azib yuborilgan. Maqbarada ziyoratchilar uchun aloshida xona mavjud va bu xona yonida Bayonoqulixonning qabri joylashgan. Bu maqbarada ishlatilgan naqsh va bezaklar keynchalik Samarqandda qad kitargan SHoshi Zinda me`moriy majmuasida keng qillanilgan. YUqorida aytganimizdek, biz o’rganayotgan davr yodgorliklarining asosiy qismini yoki shech bilmaganda bir tomoni tekis qilib silliqlangan, turli shakl va shajmdagi, doirasimon yoki chiziqroq kirinishga ega bilgan, qayta ishlov berilmagan, tabiiy, soy yoki daryodan olingan xarsangtoshdan iboratdir. Uning silliq, tekis tarafiga uyib matn bitilganva qabr ustiga qiyilgan qayroqtoshlarning biyi 30 -60 sm., eni esa 20 -45 sm. bilgan. Ayrim katta qayroqlarning biyi 1 metrgacha borgan. Qayroqlarning deyarli hammasi XII -XIV asrlarga mansub. Bu muddatdan oldin yoki keyin irnatilgan qayroq toshlar shozo’rgacha uchratilgan emas. Qabrlar ustiga qiyilgan qayroqlarning eng katta qismi Ish viloyatida gi qabristonlarda, YAngi Navkat qishlog’i qabristonida, Guliston qishlog’idagi SHosh Fozil mozorida, Izgandagi maqbaralarda uchraydi. Qirg’izistonning turli joylaridan topilgan bir necha qayroq shozir Bishkek, Ish, Farg’ona muzeylarida saqlanmoqda. Qayroq toshlar ustidagi yozuvlar asosan arab tilida bitilgan. 20 ga yaqin qayroqtosh bundan mustasno, ulardagi matnlar fors tilida yozilgan. Turkiy tilda yozilgan qayroqtosh shozo’rgacha 1 ta topilgan. Bu qayroq Buron shasharchasidan topilgan. Undagi matn arab yo zuvida turkiy tilda bitilgan bo’lib, unda «Imakchi (ya`ni novvoy) Alining ig’li Umar» degan yozuv bor va unga 603 xijriy sana iyib bitilgan. SHuningdek, bu qayroqda muchal yili ham kirsatilgan (bichin ya`ni maymun yili). Qayroqtoshlardagi yozuvlar bir xil emas. Matnlar ham xajm va mazmun jishatidan turlicha bo’lib,