Xiva shahrining tarixiy yodgorliklari Reja: 1. Dishan qal’a, Ichan qal’a, Kalta Minor, anushaxon hammomi, Tosh hovli saroyi, Polvon darvoza, Ota darvoza, Sayyid Olovuddin maqbarasi, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Islom Xo’ja minorasi, Nurillaboy saroyi, Sayyid Sholikorboy masjidi majmuasi, Sayyid Alovuddin maqbarasi. Qal'a devorlari Ota darvoza 2. Ichan qal’a yodgorliklari. 3. Dishan qal’a yodgorliklari.

Qal'a devorlari. Qadimiy shaharlarga ko'rinish beradigan asosiy narsa bu - qal'a devorlaridir. Uning asosiy vazifasi shaharni tashqi dushmandan muhofaza qilishdir. Xiva xonligi Rossiyaga tobe qilingach, uning muhtasham salobatli devorlari o'z qudratini tamomila yo'qotdi. Chunki, o'zaro ichki urushlar tugadi, xonlikning ko'p sonli qo'shini tarqatib yuborildi. Faqat bir necha o'nlagan sarbozlar, ya'ni xon qo'riqchilarigina qolgan edi. Bu davrga kelib qal'a devori ichki ziddiyatlami bartaraf kilish, shahar ahlini o'g'irlik, talon-tarojdan asrash va so'nib borayotgan davlat mirshablik xizmatini bir oz bo'lsada muvofiqlashtirish uchun xizmat qilmoqda edi, xolos. Qolaversa u xonlikning qachonlardir erki o'zida bo'lgan qudratli davrini eslatar, feodal tuzumning dabdabali hayotini xotirlab turadi. Qal'a devorlari paxsa (loy)dan qurilgan bo'lib, o'ziga hos me'morchilik bezaklariga ega. Shahar ikki devor bilan o'rab olingani bois boshqa shaharlardan farq qiladi. Ichan qal'a devori ilk bor eramizdan avvalgi Vl-V asrlarda qurilgan bo'lib, davr o'tishi bilan bir necha bor ta'mirlangan. Devorning ichkari tomonidan dushmanga o't ochish uchun tuyniklar (shinaklar) qo'yilgan. Har 30-50 metrdan esa bahaybat kungiralar qad rostlagan. Ularning sahnidan himoya davrida to'plar o'rnatib dushmanga o'q otilgan. Shahar to'rtburchak shaklida qurilgan. Ichan qal'a devorining uzunligi 2200 metr bo'lib, dunyoning to'rt tomoniga qarata qurilgan darvozalari bor. Qal'a ichkarisining umumiy maydoni 26 gektarni (650x400m) tashkil etadi. Tarix - madaniy va moddiy manbalar asosida, o'rganilib yoziladi, Xiva va xivaliklar to'g'risida aytilgan, yozilgan fikrlar juda ko'p. Ular keyingi ming yillikning deyarli hamma davri yozma manbalarida uchraydi. Bu ma'lumotlar bor bo'lsada, shahaming paydo bo'Iishi to'g'risida aniq ma'lumot bermaydi. Shuning uchun shahaming yoshini aniqlash maqsadida 1984 yilning martidan boshlab qat'iy harakat boshlandi. Unda O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog'iston bo'limi (M. Mambetullayev rahbarligida) va Xiva tarixiy arxitektura muzey qo'riqxonasi ilmiy xodimlari jamoasi (Sh. Matrasulov rahbarligida) qatnashdilar. Maqsad- shahaming qurilish jihatlari, mudofaa

tuzilmalari va birinchi bor aholi yashay boshlagan davr kabi bir qancha muammolarni o'rganish edi. I. Qazish ishlari Ichan qal'aning shimoli-g'arbida joylashgan xonlar qarorgohi Ko'hna arkning ichida 730 kv. metr maydonda olib borildi. II. Qazish ishlari Ichan qal'aning shimoliy-g'arbiy burchagida 60 kv. metr maydonda olib borildi. Aynan qal'a devorining poydevorida 8X2 metrlik zovurda ham qazish ishlari bajarildi. Ish davomida to'rtta qurilish qatlamidagi mudofaa devorlari qoldig'i topildi, uzunligi 20 metr, balandligi 0,35-1,37 m bo'lgan ikkita paxsa devor, jumladan qum ustiga xom g'ishtlardan (o'lchamlari 49-42 sm, 41x 43 sm, 9 x 13 sm) qurilgan devor qoldig'i o'rganildi. Shahaming eng qadimgi davrini o'rganish uchun birinchi qazish ishlari olib borilgan joydan bir qator ashyoviy dalillar olindi. Bu yerdan er av 1 ming yillik o'rtalariga oid qizil rangli sopol xumning pastki qismi topildi. 1984-1985 yillarda o'tkazilgan arxeologik qazishma ishlari natijasida topilgan sopol xum va xumchaiar, shuningdek, kosachalardagi "K" harfiga o'xshash belgilar er. av. IV—III asrlarga oid ekanligi isbotlandi. Ish davomida shahar 7 marta vayron etilgani va qaytadan barpo etilib, hayot gullab-yashnaganligi aniqlandi. 1985-1995 yillar davomida Xivaning eng qadimgi qismi Ichan qal'aning olti joyida, umumiy hajmi 1200 kv. metr, qal'a devorining 7 joyida qazish va o'rganish ishlari olib borildi. Eng qadimgi madaniy qatlam 7 metr chuqurlikda yotgani aniqlandi. Shunday qilib, arxeolog olimlar topilgan ashyoviy buyumlarga, saqlanib turgan qal'a devorining qurilish davriga asoslanib, Xiva shahrining Polvon yop kanali (eski nomi Xeykonik) bo'yida er. av. VI-V asrlarda bunyod qilinganligim isbotlashdi. Ichanqal'a devorining atrofida chuqur zovur bo'lib, bu zovur qala qurilishi uchun olingan tuproq o'mida paydo bo'lgan. Tuproq ham maxsus reja asosida olinganki, hosil qilingan chuqurlik suv bilan to'ldirilgach, qal'a devorigacha yana bir himoya vositasi paydo qilingan. Devorning balandligi 7- 8 metr, qalinlifii pastida 8-10, tepada 2-3 metrni tashkil qiladi. Dushmandan

himoyalanish chog'ida qal'a devori ustida aravada yurish imkoni bo'lgan. Qal'a bir necha marta buzilib tuzatilganini tarixchi Xudayberdi Qo'shmuhammad o'g'li o'zining "Dili g'aroyib'" asarida ham yozadi. Ichan qal'a devori 1740 yilda Nodirshoh tomonidan vayron etiladi. Shahaming vayronaga aylanganini biz bilaniiz deb yozadi ms olimi NN. Veselovskiy. Birinchidan, injener Nazimov chizgan shahaming xaritasi bunga isbot bo'ladi chunki Xiva Nodirshoh qamalidan keyin butunlay boshqacha ko'rinishga ega bo'lgan. Ikkinchidan qamalda qolgan ikkita britaniyalik savdogar Tomson va Gog bu hakda guvohlik beradi. Mazkur rejaning o'z tarixi bor. 1730-1735 yillarda Dashti Qipchoqda qattiq ocharchilik bo'lib shu davrda qozoqlaming Katta juzi Jung'oriyai'.a tobe bo'lib qoladi, O'rta juz Buxoroga bo'ysunadi, Kichik juz esa Xiva xonligiga bo'ysundirildi. Lekin Kichik juz xonlari jung'orlar hujumidan xavfsirab, Rossiyaga Anna Ivanovna hukumatiga noma yo'llashadi va Rossiya hukmronligiga olishlarim sorashadi. 1739 yilda Sirdaryo etaklarida joslashgan Kichik juz va uning xom Abulxayrxon Rossiya fuqaroligini qabul qiladi. Rossiya Kichik juz xavfsizligini ta'minlaydi, mining evaziga ular dashtdan o'tadigan Rossiya savdo karvonlarini qo'riqlash majburiyatini oladilar. Shu yili Abulxayrxon Rossiya podshosiga maktub yo'llab Sirdaryo etaklarida xonlik uchun qarorgoh qurishda yordam so'ragan. Podsho xonni iltimosini qondirib, 1740 yilda Gladshev va Muravin boshliq yer tuzuvchilarni yuboradi. Muhandis-nazoratchi Nazimov mazkur mutaxassislar gnruhida tilmoch vazifasini bajarishi kerak edi. Rus yer tuzuvchilarining Abulxayrxon qarorgohiga kelishi arafasida, xonni xivaliklar Xiva xoni taxtiga taklif qilishadi. Xon rus mutaxassislarini ham olib, i Xivaga yetib keladi. Ammo bu yerda atigi uch kun bo'ladi xolos, chunki 1740 yilninv 11 noyabrida Xivaga Eron shohi Nodirshoh qo'shini hujum qiladi, bundnn cho'chigan xon ortiga qaytishga majbur bo'ladi. Qizig'i shundaki, Nazimov hech qanday topshiriqni olmasdan 4 kun ichida Xiva shahrining tuzilish planini chizishga ulguradi. Demak xon Xivaga 1740 yil 7 noyabrda kelgan, mazkur rejaning tarixiy qimmati shundaki, shahar Nodirshoh bosqinidan so'ng butunlay

vayron qilingan. Nazimovning ushbu xaritasini izohlar ekan tarixchi olim A.Abdurasulov shunday yozadi: "Rejaga asosan, shahaming bo'yi ming metr, eni 400 metr bo'lib, u 40 gektar maydonni egallagan. Bu reja Xorazm antik shaharlariga o'xshab ketadi. Shahaming butun tevaragi suvli handaq bilan o'ralgan. Shaharga sharqiy tomondan maxsus ko'prik orqali kirish mumkin bo'lgan. Ko'prik kechalari ko'tarilib qo'yilgan. Shahaming g'arbiy qismida xon saroyi joylashgan, ko'prik yonidagi darvozadan boshlangan katta ko'cha to'ppa-to'g'ri Ark darvozasiga kelib taqalgan. Ark shahaming g'arbiy qismida joylashgan". Nazimov shahaming sathi va umumiy ko'rinishini juda aniq belgilagan. Unda shahar atrofidagi bog'lar, tegirmonlar, quduqlar va boshqa topografik belgilar juda aniq aks ettirilgan. Shahaming asosiy ko'chasi uni ikki qismga Shimoliy va Janubiy qismlarga ajratgan. Katta ko'chaning janubiy tomonida 4 ta ko'cha va 9 ta mahalla, shimoliy tomonida 3 ta ko'cha va 8 ta mahalla joylashgan. Shahaming g'arbiy qismidagi Arkda xon saroyi, haramxona, aslahaxona bo'lib, ular maxsus qal'a devori bilan o'rab olingan. Ushbu xaritada ko'rsatilishicha shahaming bitta davozasi bo'lib, qolgan darvozalar bosqindan keyin qurilgan degan xulosani bildiradi. Xiva tarixchisi Shermuhammad Munis Xorazmiy (1778-1829) o'zining "Firdavs ul-iqbol" nomli asarida Muhammad Amin Inoq to'g'risida shunday deydi: - "Sana hijriy 1200 da (1786) Xavoq qal'asinkim Nodirshoh kelganidan buyon vayron va xarob bo'lib edi, tozadin ma'mur va obod etdi". Qariyib yuz yil o'tgach, Xivaga Rossiya elchilari tashrif buyuradilar, diplomatlar orasida topogrof G.N. Zelenin ham bo'lgan. Unga o'ta ehtiyotkorlik bilan xufyona tarzda shahar rejasini chizish topshirig'i berilgandi, chunki Knyaz Perovskiyning 1839 yilgi yurishi mag'lubiyatga uchragandan so'ng xon chetdan kelgan har bir odamdan shuhbalanib qolgandi. U topshiriqni maxfiy bajarish uchun bozorga keladi va ikki dona qovun harid qiladi. Yo'l-yo'lakay odamiardan ko'chalar, mahalalar, guzarlar nomi, madrasa, masjidlar haqida so'rab boraveradi. Ayni paytda qovun po'stiga qalamtarosh bilan maxsus belgilar ham qo'yib boradi va kechalari bu belgilarni qog'ozga tushiradi.