Termiz shahridagi me'moriy yodgorliklar
![Bagʻdod, Makka va Madinada boʻladi. Oʻsha davrning yirik allomalari
bilan ilmiy bahs va munozaralarda ishtirok etadi.
TERMIZIY qalamiga mansub asarlar koʻp. Misrlik olim shayx
Abdulfattoh Abdulloh Barakaning dalolat berishicha, TERMIZIY 400 dan
ortiq asar yozgan, ulardan 60 ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Ular
orasida eng avvalo, Muhammad (sav) hadislariga bagʻishlangan
"Navodir alusul fi maʼrifat axbor Rasul" ("Rasululloh xabarlarini bilishda
nodir usullar") kitobini aytish kerak. Ushbu asarning 2 qoʻlyozma
nusxasi Toshkentda mavjud boʻlib, ulardan biri Oʻzbekiston
musulmonlar idorasining kutubxonasida, ikkinchisi Abu Rayhon
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik intida saqyaanadi. Allomaning
keyingi yillarda nashr etilgan asarlaridan tasavvufga oid 2 kitobi: "Kitob
haqiqat alodamiya" ("Insoniyat haqiqati toʻgʻrisida kitob") va "Adab
unnafs" ("Nafs odobi")ni koʻrsatish mumkin.
TERMIZIY asarlarining aksariyati qoʻlyozma holda jahonning yirik
shaharlaridagi qoʻlyozmalar xazinalarida saqlanadi. Jumladan, Parij
Milliy kutubxonasida quyidagi asarlarining qoʻlyozmalari mavjud:
"Kitob ussalot va maqosiduho" ("Namoz va uning maqsadlari"), "Kitob
ulhajj va asrorihi" ("Haj va uning sirlari"), "Kitob ulihtiyotot"
("Ehtiyotkorlik yoʻllari"), "Kitob uljuma allozim maʼrifatiho" ("Bilish lozim
boʻlgan jumlalar"), "Kitob ul furuq va manʼ uttaroduf" ["Farqlar va
taroduf (ketma-ketlik)ni man qilish"], "Kitob haqiqat ulodamiya"
("Insoniyat haqiqati toʻgʻrisida kitob"), "Kitob urs ulmuvahaddiyn"
("Yakka xudoga eʼtiqod qilganlarning zavqi"), "Kitob ulaʼzo van nafs va
yusammo kazolika gʻavr ulumur" ("Aʼzolar va jon yoki ishlarning](/data/documents/55df1715-b709-461a-9ffe-cfffc30fbd4a/page_7.png)
![qarilik chog‘ida shaharga bostirib kirgan dushmanlar uni boshidan
judo qildilar (IX asr oxiri).
Afsonaga ko‘ra, Chingizxon ushbu noyob durdonadan hayratda
qolgan, o‘z qo‘shiniga yodgorlikka zarar bermaslikni buyurgan, chunki
u bu binoni odamlar emas, balki xudolar yaratgan deb ishongan.
Maqbara ustida gumbaz ko‘tarilgan, bino ichida esa juda hashamatli
bezaklar bor. Marmardan yasalgan va noyob naqshlar va arab
yozuvlari bilan bezatilgan avliyoning qabr toshli diqqatni o‘ziga tortadi.
Ansamblning yonida sal keyinroq qurilgan jome masjidi joylashgan.
at-Termiziy majmuasi hududida yana bir nechta qiziqarli diqqatga
sazovor joylar mavjud: Chillaxonalar – milodiy V-X asrlarga oid qadimiy
g‘or inshootlari, qadimgi Tarmita shaharchasining xarobalari (Eski
Termiz), Termiz shahri va Termiz shahar muzeyi.
Sult on Saodat majmui — Termizdagi meʼmoriy yodgorlik ( 10 — 17-
asrlar ). Termizning sharqida joylashgan bu ziyoratgoh 7 asr davomida
shakllangan. 20 ga yaqin maqbarani oʻz ichiga olgan. Unda Sayyidlar
sulolasining maqbaralari joylashgan. Dastlab shu atrofdagi yerlar
egasi, paygʻambarimiz avlodlaridan boʻlmish Hasan al Amir ( 9-asr 2-
yarmida vafot etgan) va boshqa bir manbada Amir Sayyid Ali Akbar [1]
[2]
[3] [4] [5]
maqbarasi bunyod etilgan. Xalq orasida S.Sm. nomi bilan
mashhur boʻlgan maqbaralar 10-asrda, qolganlari, asosan, 15 —17-
asrlarda yonmayon qurilib , uzun hovlining 2 tomonini egallagan.
Makbaralar peshtoq va gumbazli chorsi xonalar (9×9,05 m va
10,15×10,25 m) dan iboraTermiziy Hovlining toʻridagi peshtoq va ikki](/data/documents/55df1715-b709-461a-9ffe-cfffc30fbd4a/page_12.png)
Termiz shahridagi me'moriy yodgorliklar Reja: 1. Iso at-Termiziy ziyoratgohi 2.Hakim at-Termiziy ziyoratgohi 3.Sulton Saodat majmuasi va Kokildor xonaqohi tarixi
Viloyatdagi 359 tarixiy yodgorliklardan 294 tasi arxeologiya, 26 tasi meʼmoriy, 39 tasi monumental sanʼati yodgorliklaridir. Termiz shahrining 2500-yillik yubileyi munosabati bilan 2001—02 yillarda viloyatdagi bir kancha tarixiy obidalar va arxeologik yodgorliklarda taʼmirlash ishlari olib borildi. Surxondaryo viloyatidagi yodgorliklar oʻzining qadimiyligi bilan mashhur. Xuroson meʼmorlik anʼanalarida qurilgan mashhur Jarqoʻrgʻon minorasi (1108—09 yillar), Sulton Saodat majmuasi (10-asr, 15—17 asrlar), Denovdagi Chagʻoniyon davlati qalʼasi qoldiqlari (15-asr), Hakim atTermiziy majmuoti (11 — 15-asrlar), Eski Termizdagi Zurmala minorasi krldikdari (2-asr), Termiz atrofidagi Kokildor xonaqohi (16-asr) va boshqa shular jumlasidan. Termiziy A bu Iso , Imom Termiziy (toʻliq nomi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zaxdok Sullamiy Bugʻiy Termiziy) (824, Termiz — 892, Bugʻ qishlogʻi, hozirgi Sherobod tumani) — buyuk muhaddis. Sullamiy deb nisbat berilishiga sabab bobolaridan biri sullam degan arab qabilasiga doʻst tutingan, Bugʻiy deyilishiga sabab oʻsha vaqtdagi But nomli qishloqda vafot etib, shu yerga dafn qilingan. Umrining oxirida koʻzi ojiz boʻlib qolgani uchun adDarir taxallusi bilan ham atalgan. Termiziyning yoshlik yillari Termiz shahrida oʻtgan, dastlabki maʼlumotni ham shu yerda olgan. Bolaligidan oʻta ziyrakligi, xotirasining kuchliligi, noyob qobiliyati bilan oʻz tengqurlaridan ajralib turgan. Diniy va dunyoviy fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish bilan oʻrgangan, bu boradagi bilimlarini yanada oshirish uchun koʻpgina Sharq mamlakatlariga borgan. Uzoq yillar Iroq, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada yashagan. Uzoq davom etgan safarlari
chogʻida qiroat ilmi, bayon, fikd, tarix, ayniqsa, oʻzi yoshlikdan qiziqqan hadis ilmi boʻyicha oʻsha davrning yirik olimlarndan taʼlim oladi. Mashhur muhaddislardan Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Qutayba ibn Sayd, Ishoq ibn Muso, Maxmud ibn Gʻaylon va boshqa uning ustozlari edi. Termiziy Imom Buxoriy bilan uchrashganida (bu uchrashuv Nishopurda boʻlgan va ikki alloma 5 yil birgalikda yashashgan) hadisning matninigina emas, uning hikmati va falsafasini tushunib yetganini eʼtirof etadi. Oʻz navbatida Imom Buxoriy oʻz shogirdini maqtab, kamtarinlik bilan: "Sen mendan bahra topganingdan koʻra men sendan koʻproq bahra topdim", degan. Bu Termiziyga berilgan juda katta baho edi. Termiziy yoʻlda, safarda boʻlganda ham, yoki bir joyda muqim turganda ham ustozlaridan, uchratgan roviylardan eshitgan hadislarni yozib olar, ularni tartibli ravishda alohidaalohida qayd qilib borardi. 868 yil xorij safaridan oʻz yurtiga qaytgan Termiziy ilmiyijodiy ish, shogirdlar tayyorlash bilan mashgʻul boʻldi va yirik muhaddis olim, imom sifatida shuhrat qozondi. Taqvodorlik, islom dini va oʻz obroʻsiga gard yuqtirmaslikka intilish, dunyo molmatosi va boylikka beparvo qarash, oxiratning gʻamini yeyish Termiziyning hayoti tarzi edi. Termiziyning shogirdlari uning ishlarini davom ettirdi. Ular ichida Makhul ibn alFadl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Hamod ibn Shokir, Abd ibn Muhammad Nasafiy, Haysam ibn Kulayb Shoshiy, Ahmad ibn Yusuf Nasafiy va boshqalarni koʻrsatish mumkin.
Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan. "Al-jomeʼ as-sahih" ("Ishonarli toʻplam"), "ashShamoil annabaviya" yoki "AshShamoil annabiy sallolohu alayhi va sallam" ("Paygʻambar alayhissalomning shakl va sifatlari"), "alIlal filhadis" ("Hadislardagi illatlar"), "Risola filxilof valjadal" ("Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola"), "atTaʼrix" ("Tarix"), "Kitob uzzuhd" ("Zohidlik kitobi"), "Kitob ulasmo valkuno" ("Ismlar va kunyalar kitobi") va boshqa Termiziyning asarlari ichvda eng mashhuri, shubhasiz, "Al-jomeʼ as- sahih" boʻlib, 6 ta ishonchli hadislar toʻplamidan biridir. Ushbu asar ilmiy manbalarda "Jomeʼ at-Termiziy", "Sahihi Termiziy", "Sunani Termiziy" nomi bilan ham ataladi. Termiziyning muhim asarlaridan yana biri "ash-Shamoil an-nabaviya" Muhammad (alayhi sallom)ning shaxsiy hayoti, u zotning suvrat va siyrati, ajoyib fazilatlari, odatlariga oid 408 hadisi sharifni oʻz ichiga qamragan manbadir. Bu kitob azaldan islomshunos olimlar, tadqiqotchilarning diqqatini oʻziga tortib keladi. Arab tilida bitilgan ushbu asarga bir qancha sharhlar ham yozilgan. Uning tili ravon, uslubi gʻoyatda oddiy. Asar fors va turk tillariga tarjima qilingan. "Ash-Shamoil annabaviya"ning 1-qismida keltirilgan hadisi shariflar paygʻambarning suvrat (tashqi qiyofasi) iga, 2-qismida keltirilgan hadisi shariflar esa ichki dunyosiyu, axloqiy fazilatlarini bayon qilishga bagʻishlangan. Kitobning 16-asrga oid bir qoʻlyozmasi Toshkentda, Oʻzbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida saqlanadi. "Ash-Shamoil an-nabaviya" oʻzbek tiliga oʻgirilib soʻnggi yillarda Toshkentda bir necha bor nashr etildi. 1990-yil Termiziy tavalludining 1200-yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Mustaqillik
yillarida Termiziyning yodgorlik majmuasi 2016 2017-yillari qaytadan taʼmirlanib, qutlugʻ ziyoratgohga aylantirildi. Termiziy maqbarasi , Abu Iso Termiziy maqbarasi — Surxondaryo viloyati Sherobod tumanidagi meʼmoriy yodgorlik ( 11 — 12-asrlar ). Abu Iso Muhammad Termiziy qabri ustiga qurilgan . Hozirgi kunda yodgorlik bir-biridan ravoqlar orqali oʻtuvchi 4 xona (boʻlma)dan iborat yaxlit bino koʻrinishida , xonalar tarhi 4,3x4,5 m. Shim.sharqiy tarzi ayvon qurilishi munosabati bilan keyinchalik toʻsilgan. 3 xonali boʻlma murabba tarhli, ulardan jan.dagisi goʻrxona . Unda marmar sagʻana bor. Sagʻana 3 pogʻonali , muqarnas naqsh va yozuvlar bilan pardozlangan . Goʻrxonadan tor uzun yoʻlka orqali xonaqohga oʻtiladi. Xonaqoh poli goʻrxonaga nisbatan pastroq boʻlib, ular oraligʻi keng ravoq bilan ajratilgan. Xonaqoh gumbaz tomli , mehrobli . Yonidagi 2 xonadan shim.sharqiy tarziga chiqiladi. Xonaqoh oldidagi 3 ayvon gumbazli, qalqonsimon bagʻalli , devorlariga 4 ravoq ishlangan, pishiq gʻishtdan hoshiyalar terilgan. Termiziy maqbarasi ganchkori bezaklar bilan pardozlanib, tashqi devorlariga 6 gʻishtin ravokli namoyonlar ishlangan. Tobadonlariga oq ganchdan panjaralar oʻrnatilgan. Ravokdari gʻisht qalinligida hoshiyalangan. Termiziy maqbarasi bosh tarzini kichik koʻshksimon gumbazli qurilma egallagan. Yodgorlik haqida ilk bor D. N. Logofet yoʻl ocherklarida tilga olgan. 1945-yil V. L. Voronina meʼmoriy oʻlchamlarini bajargan. Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan Termiziy maqbarasida taʼmirlash ishlari olib borildi. Sagʻanasi va ganchkori panjaralari qayta oʻrnatildi.