MAVZU: FONETIKANING VARIANTLASHUVI. REJA: 1. Fonetikaning variantlashuvi. 2. Fonetik jarayonlar. 3. Undosh fonemalar paradigmasi. 4. Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbai, predmeti, maqsad va vazifalari. 5. Unli fonemalar paradigmasi.

FON ETIKA NING VARIANTLASHUVI . Fonema va tovush munosabati invariant – variant dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishlarda fonemalar turli– tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, (bl), (b2), (b3), (b4), (b5), (b6), ...(bn) tarzida belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha (b) larni bitta [b] fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari «yig'iladi». Bunday umumiy xossalardan biri ularning fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) o‘xshashliklaridir. Turli talaffuz sharoitlarida bu umumiy belgilar o‘zgarishga uchrashi mumkin. Lekin bu o‘zgarish miqdor o‘zgarishlari darajasida bo‘lib, sifat o‘zgarishi bosqichiga yetmaydi. Aks holda, u boshqa fonemaning variantiga aylanib ketgan bo‘lur edi. Masalan, [a] fonemasi «quyi keng» va «lablanmagan»lik mohiyatiga ega. Shu boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o‘zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur raohiyat chegarasidan chiqmasligi lozim. Qalam va katta so‘zlarida 4 ta (a) tovushi mavjud bo‘lib, bularning barchasi yuqorida aytilgan «quyi keng», «lablanmaganlik» umumiy belgisiga ega. Shu boisdan ular [aj fonemasining varianti hisoblanadi. Biroq (a) tovushlari yumshoq – qattiqligi va til oldi –til orqaligi bilan farqlanadi. Qalam so‘zidagi [a] tovushlari til orqa va qattiq unlilar bo‘lsa, katta so‘zidagi [a] lar til oldi va yumshoq unlilardir. Bu belgilar [a] fonemasi zotiy mohiyatida mayjud bo‘lmay, balki [a] tovushlarining talaffuzi jarayonida boshqa (q va k) tovushlar ta'sirida yuzaga kelgan hodisalardir. Boshqacha aytganda, (a) tovushlari mohiyatiga daxldor bo‘lmagan, o‘zga, begona mohiyat zarralarining (a) fonemasi ko‘rinishiga yopishgan tajallilardir. Bu tajallilar bir qarashda (a) tovushi mohiyatiga daxldordek tuyuladi. Shu boisdan darslik va qo‘llanmalarda (a) fonemasining zotiy belgilaridan biri sifatida mazkur xossa ham ajratiladi. Bir fonema ham tor, ham keng yoki ham jarangli, ham jarangsiz bo‘la olmaganligi kabi (a) fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovushi sifatida voqelana olmaydi.

Demak, zot va tajalli hamda umumiylik va xususiylik metodologiyasi bilan qurollangan tadqiqotchi tovushlardagi mohiyatga daxldor va daxldor bo‘lmagan jihatlarni boshqalardan ko‘ra tezroq va aniqroq ilg'aydi. Fonemaning zotiy mohiyati doirasidan chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Masalan, (b) fonemasi jarangli undosh fonemadir. Talaffuzda u jarangli bo‘lsagina, (b) fonemasining varianti sanaladi. Kitob so‘zi kitop tarzida talaffuz etilsa, voqelangan (p) tovushi (b) fonemasining nutqiy varianti hisoblanmaydi. Chunki jarangsizlashuv hodisasidagi miqdor o‘zgarishi me'yor chizig'idan o‘tib, sifat o‘zgarishi darajasigacha yetgan va (p) fonemasi mohiyati chegarasiga kirgan. Xuddi shunday (a) fonemasi voqelanishida ham «torlik» belgisining kenglik chegarasiga yetishi bilan variant [i] fonemasi mohiyati chegarasiga kirib ketadi. Tovush (variant)larning bir fonemaga birlashishi uchun ularning barchasida o‘zgarishsiz saqlanadigan muhim bir xossa e'tiborga olinishi lozim. Bu bir guruhga kiruvchi barcha variantlarning ushbu guruhga kirmaydigan boshqa variantlarga bir xil qarama – qarshi turishi (bunday belgi, odatda, fonologik farqlovchi belgi ham deyiladi) va bir xil ma'no farqlashidir. Boshqacha aytganda, tovush (variant)lar bir fonemaga birlashishi uchun ular funksional umumiylikka ham ega bo‘lishi lozim. Ma'no farqlash xossasi ana shunday funksional umumiylikdir. Fonema ma'no farqlash xossasiga ega. Lekin tovushlarning barchasi ham har doim ma'no farqlayvermaydi. Bir fonemaning nutqiy variantlari o‘rnini ikkinchi fonemaning nutqiy varianti egallasa, so‘z o‘zgarib ketadi: bosh –bot, bosh – besh kabi. Lekin bir fonemaning bir varianti o‘rnini uning ikkinchi bir varianti bilan almashtirilsa, ma'no farqlash amalga oshmaydi. o‘t (o‘simlik) so‘zidagi (o‘) unlisini birov til oldi, boshqasi esa shevaning fonetik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda til orqa tovushi sifatida talaffuz etadi. Lekin ular bir fonema variantlari bo‘lganligi sababli o‘zaro ma'no farqlash qobiliyatiga ega emas. Demak, fonema deganda uning f izik – f iziologik xossalari majmuidan iborat ma'lumotnigina tushunmaslik kerak. Masalan, fizik – fiziologik umumiylik bo‘lgan

(b) balki barcha tillarda bo‘lishi mumkin. Fonema esa har bir tilda o‘ziga xosdir. Chunki fonema o‘zining ijtimoiy xossasini ma'lum bir tildagina bajaradi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, mavhum (lisoniy) [b] ning qarama – qarshiliklar tizimi ma'no farqlash vazifa faqat ma'lum bir til uchungina xosdir. Boshqacha aytganda, tovushlarning ularni bir guruhga kirituvchi funksional xususiyatlari (akustik – fiziologik xossalari bilan birgalikda) faqat bir til doirasidagina amal qiladi. Fonema funksional qo‘llanishlardan tashqarida amal qiladigan, muayyan tovushlar guruhidan umumlashtiriladigan mavhum tovush tipi emas. Fonema shunday tovushlar umumlashmasiki, ular muayyan hmksiya bajaradi. Biroq fonemani «sof funksiya» bilan ham chegaralab qo‘ymaslik lozim. Chunki u eshitish organiga ta'sir qiladigan va funksiya bajaradigan birlikdir. Biroq u har ikkala xossasini ham varianti – tovushlar orqali namoyon qiladi. Fonema va uning varianti bo‘lgan nutq tovushi qanday munosabatda bo‘lsa, yozma nutqda fonemaning grafik ifodasi va yozma tovush shunday munosabatda bo‘ladi. Fonemani talaffuz qilib va eshitib bo‘lmaganligi kabi, fonemaning grafik ifodasi ham ongda shartli ravishda o‘rinlashgan. Talaffuz qilgan birligimiz fonema emas, balki tovush bo‘lganligi kabi, b deb qog'ozga yozganimiz ham grafema (fonema ifodasi) emas, balki harf (tovush ifodasijdir. Ongimizdagi b grafemasi barcha b harflari uchun invariant ekan, birorta harf ham grafemaning barcha xossalarini birdaniga va umuman namoyon qila olmaydi. Har qanday harf individual, variant xossalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Har qanday harf grafema varianti bo‘lganligi kabi, bir vaqtning &'zida fonema variantining ifodasidir. Har qanday tovush fonema varianti har qanday harf grafema variantidir. Fonemani tiklash lison, ya'ni xususiylik umumiylik tarzida, uning voqelanishi esa lisoniy nutq, umumiylik –xususiylik yo‘nalishida kechadi. Demak, boshqa sath

birliklarida bo‘lgani kabi, fonemaning voqelanishi va uning tiklanishi bir –biriga qarama – qarshi turadi. Bu holat girfema va harf dialektikasida ham aks etadi. Tilning moddiy (substansial) sathi xususida. Lisoniy sathlar sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy (substansial) asos bo‘luvchi birliklarni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nutq faoliyati sezgi a'zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari – tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushlari o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar: a) talaffuz a'zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat): b ) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat); v) nutq tovushlari kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat). Nutq tovushlarining haqiqiy va biz uchun muhim jihati ularning funksional aspektidir. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo'q. Ba'zilar nutq tovushlarining fiziologik tomoni biologiya fanining, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan g'oyani ilgari surishsa, ayrimlari har uchala jihat bir – biridan ajralmasdir, ularni yaxlitlikda o‘rganmoq kerak degan aqidaga tayanadilar. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Pirovard natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)larni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)larni tadqiq qilish bilan mashg'ul bo‘ladigan bo‘ldi. Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (grphonetikos – tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushlarini