Mavzu: Fonologiya va fonemalogiya. Fonologiya va morfonologiya. Reja. 1. Fonetika, fonologiya va morfonologiya. 2. Fonetikaning yo’nalishlari: umumiy, qiyosiy, tavsifiy, tarixiy, eksperimental. Ular o’rtasidagi uzviy aloqa. 3. A.Abduazizov va A.Nurmonovlarning o’zbek tili fonologiyasi haqidagi asarlari tahlili.

Lisoniy sath sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo’luvchi birlikni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Insonning nytq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari– tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro’yobga chiqadi. Nutq tovushi o’zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo’ladi. Ular quyidagila: a) talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat); b) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustuk tabiatga ega (fizik, akustik jahat); c) kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat). Nutq tovushining haqiqiy va muhim jihati–uning funksional aspekti. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o’rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo’q. ba’zi mutaxassislar nutq tovushining fiziologik tomoni biologiya, akustik jihati fizika faninig o’rganish predmeti bo’lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan fikrni ilgari sursa, ayrimi har uchala jihat bir-birida ajralmas, ularni yaxlitlikda o’rganmoq kerak degan aqidaga tayanadi. Ana shu ikki qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki– fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Natijada fonetika nutqiy variant (xususiylik)ni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)ni tadqiq qilish bilan shug’ullanadi. Fonetika (grekcha phone –“tovush”, - tike “fan’ so;zlaridan) inson nutqini ifoda qilish uchun zarur bo’lgan tovushlar va ularning vositalari haqidagi tilshunoslik sohasidir. Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham,tilshunoslikning shu sathni o’rganadigan sohasi ham tushiniladi. Fonetikatilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o’laroq, nafaqat o’rganis р manbaining funksional tomonini, balki nutq tovushini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossasini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunoslikning boshqafan sohalari , adabiyotshunoslik , fiziologiya , fizika , psixologiya kabi fanlarbilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo ’ ladi . Bu fanlardan farqli o’laroq , fonetika tovushga so’z, qo’shimcha va gapga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsure sifatida qaraydi. Fonetika nutqdagi tovush o’zgarishlari va almashinishini, urg’u va uning turini ham o’rganadi. Fonetika tilning boshqa bosqichlari va yaruslari bo’lgan morfologiya va sintaksis, leksika va stilistika bilan uzviy bog’liqdir. Chunki tildagi barcha birliklar (so’z, so’z shakli, so’z birikmalari va frazalar) tovushlar yordamida namoyon bo’ladi. 2

Fonetika nutqdagi artikulyatsion-akustik xususiyatlarni, ularning hosil bo’lishida nutq organlarining xizmati va fizik tebranishlarni o’rganishi bo’yisha biologiya, fiziologiya, fizika va akustika fanlari bilan bog’lanadi. Fonologiya (grekcha rhone –tovush, logos –ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo’ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funksional qonuniyatini o’rganuvchi soha, semiotic(ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o’rganadigan fonetikadan farqlanadi. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilga nutq tovushi bo’lganligi kabi, fonologiyaning birligi–so’zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvuri.fonologiyaning kelib chiqishida fonetika katta rol o’ynaydi. Yuqorida aytib o’tilganiday, fonetika qadim zamonlardan beri mavjud edi. Fonologiya esa XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshiga kelib tilshunoslikning fonetika bobida alohida soha sifatida qarala boshlandi. Fonologiyaning kelib chiqishi va taraqqiyotida mashhur rus va polyak olimi I.A.Boduen de Kurtene (1845-1929), taniqli sovet tilshunosi L.V.Shcherba (1880- 1944), N.F.Yakoblev, P.K.Uslar, N.S.Trubetskoy (1890-1938), R.Yakobson va boshqalar katta xizmat qildilar. Turkey tillar fonetika va fonologiyasini chuqur tadqiq qilishda V.V.Radlov (1837-1918), V.A.Vorodskiy (1857-1941), E.D.Polivanov (1891-1938), N.K.Dmitrov (1898-1954), S.Y.Malov (1880-1957) va boshqalarning tatqiqotlari katta ahamiyatga egadir. Fonetika va fonologiyagada har xil qarashlar mavjud. Ba’zi tilshunoslar fonetika tildagi tovushlar, bo’g’in va intonatsiyani tekshirishini hisobga olib fonologiyani fonetikaning abstract (mavhum) pog’onasi sifatida yoki fonetikaning artikulyatsion, akustik eshitib his qilish tomonlari qatorida fonologik aspekt deb hisobladilar. Bunda fonologik aspekt tildagi tovush, bo’g’in, urg’u va intonatsiyaning ma’noni farqlash xususiyatlari uning sotsial va funksional tomonlarini o’rganishi ko’rsatiladi. Barcha fanlarda ikki bosqich tan olinadi. 1. Konkret (ko’rinuvchi) bosqich va 2. Mavhum (abstrakt) bosqich. Tilning ifoda qilish planida konkret bosqichga fonetika va mavhum bosqichga fonologiya to’g’ri keladi. Tilning mazmun planiga konkret bosqichda semantika (so’zlarning lug’atda berilgan ma’nolari) va abstract bosqichda mavhum struktual semantika mos keladi. Har bir bosqichning o’z til birligi bor. Fonetikaning birligi konkret talaffuzga ega bo’lgan tovushlar, fonologiyaning birligi mavhum tushuncha fonemalardir. Tilshunoslikda fonetikadan ajratib olib ularni bir-biriga qarasma-qarshi qo’yish struktual oqimda kelib chiqadi. Praga funksional strukturalizm oqimining taniqli namoyondasi N.S.Trubetskoy (1939-yil) fonetikani odam nutqining (tovushlarning) material tomoni ya’ni, artikulyatsiyasi va akustikasi haqidagi fan 3

deb, fonologiyani esa tildagi tovushlarning ma’nosini farqlashga xizmat qiluvchi alomatlarini va funksiyalarini o’rganuvchi fan deb ta’riflagan edi. Bu ta’rifda tilni nutqqa tovushlarning material tomonini ularning funksional tomoniga qarama- qarshi qo’yish yorqin ko’rinadi. Biroq dialektik materialism nuqtai nazaridan materiya birlamchi, ong esa ikkilamchii ekanligini hamdafalsafaning umumiylik, alohidalik va yakkalik haqidagi kategoriyasini hisobga olganda fonetika va fonologiya o’rtasida uzviy bog’liqlik yorqin namoyon bo’ladi. Tovushlarning material tomoni (akustik, artikulyatsion va eshitib his qilish tomonlari) ularning funksional tomonini alohida qarashni taqozo qilmaydi. Balki bu bog’liqlik ikki nuqtai nazardan; fonetik va fonologik jihatdan o’rganishni va ular bir-birini to’ldirishini izohlaydi. Fonetika konkret materialga ega bo’lgan elementlar bilan ish tutsa, fonologiya shu elementlarning tilda umumiy, alohida,va yagona funksiya bajarishini takshiradi. Shu jihatdan fonologiyani qanchalik fonetikadan ajratib olib alohida fan sifatida qaralmasin ularni o’zaro bog’liqligini inkor etib bo’lmaydi. Fonetikada har bir nutq tovushi keng ma’noda (bo’g’in, urg’u va intonatsiya) o’zining artikulyatsion, akustik xarakteristikasiga ega. N.S.Trubetskoy tilning fonologiya va morfologiya bosqichlari o’rtasida morfonologiya bosqichi o’rin olishini va fonologik vositalarning morfonologik jihatdan ishlatilishini tekshirishni zarurligini ko’rsatdi. Morfonologiyaning birligi hisoblangan morfemalar fonemalar ma’lum tartibda birikuvi tuziladi. Bu fonemaga so’z va morfemalarni hosil qiluvchi va farqlovchi eng kichik til birligi deb berilgan ta’rifda ham o’z ifodasini topgan. Keyingi davr tilshunosligida (XXasrda) morfemalarning fonologik struktyrasini tekshiruvchi soha morfonologiya (yoki, “fonomorfologiya”, “morfonologiya”) termini bilan atala boshlandi. Uning vujudga kelishida N.S.Trubetskoy alohida xizmat ko’rsatdi. N.S.Trubetskoy fikricha morfonologiya: 1. so’z fonologiyasining bir qismi bo’lib, morfemalarning fonologik strukturasi bilan ish ko’radi; 2. grammatikaning bi bobi; 3. morfonologoya, morfologiya va fonologiyani uzviy bog’lovchi bo’lib, grammatikadan o’ziga munosib o’rin egallashi kerak. Keyinchalikn.S.Trubetskoy morfonologiya nazariyasining vazifasi uch qismdan iborat deb ko’rsatadi. 1. Morfemalarning fonologik strukturasi haqidagi nazariya; 2. Ba’zi morfemalarda uchraydigan kombinator o’zgarishlar nazariyasi; 3. Morfologik funksiya bajaruvchi tovush almashinuvi nazariyasi. Bu vazifalarning birinchisi morfonologiyaning asosiy o’rganish obyektidir.ikkinchisi fonologiyaning vazifasi, uchinchisi esa morfologiyaga kiradi. (unda ichki fleksiya, infeksatsiya kabi xususiyatlar o’rganiladi) Keyingi yillarda morfonologiyaga morfologik elementni tashkil qilish, har xil fonemalarning qo’llanish prinsipini tadqiq qiluvchi fan va ikki mustaqil bobdan a) har xil tildagi morfemalarning tovush tomoni haqidagi va b) alohida struktual 4

birlik bo’lgan morfemalarning tovush tomoni haqidagi ta’limotdan tashkil topgan. O’z birligiga ega bo’lmagan va bazizi yo’q (nebazisnoy) til bosqichi deb ta’riflar berildi. Har ikki ta’rif ham N.S.Trubetskoyning tezisini tasdiqlaydi. A.A.Refarmatskiy morfonologiyaga ko’p aniqliklar kiritdi va fonologiya o’rtasidagi ko’prikka o’xshash bazisi yo’q alohida bosqich deb ta’rifladi. Shu tufayli morfonologiya grammatikaga ham, fonologiyaga ham kirmaydi. Lekin ularning birligi bo’lgan fonena va morfemadan foydalanadi. Ba’zi tilshunoslar tomonidan takilf qilingan “morfonema” termini (G.Ulashin, N.S.Trubetskoy va boshqalar) o’z kuchini yo’qotadi. Chunki u fonemalarning morfemalardagi almashuvi natijasida bir yo’la ikki fonemaga to’g’ri keladi. Morfonologiyaning o’z birligi yo’q bo’lgani uchun morfemalardagi fonetk holat bilan bog’liq bo’lmagan fonologik o’zgarishlarni o’rganadi va bunda urg’uning morfemadagi har xil ko’chishini ham o’z ichiga oladi. Morfonoligiyaning vazifzsi cheklangan bo’lib, morfemalardagi barcha fonetik o’zgarishlarni o’z ichiga olmaydi, balki ma’noni o’zgartirish, farqlash bilan bog’liq bo’lgan bir morfema doirasidagi hech qanday holat (pozitsiya) bilan bog’liq bo’lmagan fonemalar o’zgarishini hisobga oladi. Masalan o’zbek tilidagi morfemalarda uchrovchi kombinator va pozitsion o’zgarishlar morfonologiyada tekshirilmaydi. Ular fonetika va fonologiyaga ta’luqlidir. Ba’zi o’zak va affiks morfemalar o’rtasida keluvchi elementlar ham borki, ular hech qanday semantik rol o’ynamaydi. Masalan, “deyarli” (de-y-arli) “ishqiboz” (ishq-i-boz) so’zlari o’rtasida kelgan elementlar oddiy “so’zni ulovchi” lik xarakteriga ega bo’lib, morfonologiyada vazifa bajarmaydi. O’zbek tilidagi bu kun-bugun, sez-seskanmoq, past-pasaymoq, sust-susaymoq, ulug’-ulg’aymoq, son- sanoq, ong-angla, tara-taroq, o’qi-o’quv, tashi-tashuv kabi so’zlardagi o’zak morfemalarda bo’lgan fonemalar o’zgarishi morfonologik jihatdan qaralishi mumkin. Qorin-qorni, og’iziog’zi, o’g’il-o’g’li so’zlarida egalik qo’shimchasi yoki affiksal morfema ichki fleksiyaga o’xshash ko’rinadi, lekin keyingi affiksal morfemalardagi (i) fonemasi “qorin” o’zak morfemasidagi (i) yedirib yuborgan ko’rinadi. Bu xususiyat faqat shu o’rinda uchrashi tufayli uni morfonologik holat deb hisoblash mumkin. Umuman, morfonologik xususiyatlar hind-yevropa tillarida turkiy tillarga qaraganda ko’proq uchraydi. Turkiy tillarda morfonologik xususiyatlar bir yo’la o’zak morfemadagi fonemaning o’zgarishi va urg’uning affiksial morfemaga ko’chishi bilan berilgan bo’lishi mumkin: sez-seskanmoq, ong-angla, tara-taroq kabi. Bunda morfonologik o’zgarishning bir yo’la sigmental va suprasigmental tabiati ko’rinadi. Turkiy tillarning morfema va bo’g’in chegarasining to’g’ri kelish hollari ko’p uchraydi. Bu ham morfonologik strukturaga ta’sir ko’rsatadi. Lekin bu holat singarmanizm bor bo’lgan turkiy tillarda morfonologik va prosodik jihatdan ayniqsa xarakterlidir. Turkiy tillardagi so’zlarning o’zak morfemalari qiyoslansa, ulardagi morfonologik o’zgarishni bilish 5