Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy hayoti va ijodi. Reja : 1.F.M. Dostoyevskiy bolalik va yoshlik yillari. 2.Ijod yo li.ʻ 3.Yirik asarlari haqida. 4.Shaxsiy hayot va umrining so ngi yillari. ʻ

Bolalik va yoshlik yillari Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiyning otasi Mixail Andreyevich Dostoyevskiy va onasi Mariya Nechayeva 1820-yilning 14-yanvarida turmush qurgandi. Otasining kasbi shifokor bo‘lib, 1820-yilning oxirida, birinchi farzandi Mixail tug‘ilganidan so‘ng, o‘zi ishlayotgan harbiylar shifoxonasidan bo‘shaydi. Shundan so‘ng u Moskvadagi kambag‘allar uchun mo‘ljallangan Mariinskiy shifoxonasiga ko‘chib o‘tadi. Oilada ikkinchi farzand hisoblangan Fyodor 1821-yilning 11- noyabrida o‘sha shifoxonada tug‘ilgan. Biograflarning fikriga ko‘ra, bo‘lajak yozuvchining ismi bobosidan olingan. Uning ism-sharifi Fyodor Timofeyevich Nechayev bo‘lgandi. Dostoyevskiylar oilasida patriarxal urf-odatlarga qat’iyan rioya qilinardi. Xo‘jalik tartibi ham otasining bandligiga qarab belgilanardi. Mixail Dostoyevskiy har kuni soat oltida uyg‘onib, shifoxonada ertalabki ko‘rikni o‘tkazar, so‘ngra bemorlarni uylariga olib borardi. Soat o‘n ikkida u oilasi bilan tushlik qilib, dam olardi va yana ishiga qarab ketardi. Soat roppa-rosa kechki to‘qqizda odatiy dasturxon yozilar va kechki ovqatni tanovul qilib bo‘lgach, bolalar ibodat qilar va ota-onasiga xayrli tun tilab, uxlagani yotardi. Yozuvchining eslashicha, kundalik hayot odatda shunday o‘tgan. 1822-yilning oxirida singlisi Varvara tug‘ilganidan so‘ng, Alyona Frolovna ismli ayol Dostoyevskiylar oilasiga enaga sifatida ishga yollanadi. Yozuvchida u bilan bog‘liq ko‘plab iliq xotiralar qolgan. Uning eslashiga ko‘ra, 45 yoshlar atrofidagi bu ayol bolalarni mehr bilan katta qilgan. Ularga bir-biridan ajoyib ertaklar aytib bergan. Dostoyevskiy o‘z enagasini “Iblislar” romanida(1871–1872) tilga oladi.1825-yilning mart oyida oiladagi navbatdagi farzand Andrey tug‘ilganidan so‘ng, ular kasalxonaning chap fligeliga (asosiy bino yonidagi qo‘shimcha imorat) ko‘chib o‘tadi. Yangi kvartira, Andreyning eslashicha, ikkita xona, kirish zali va oshxonadan iborat bo‘lgan. Ular “Olov qush”, “Alyosha Popovich”, “Ko‘k soqol”,

“Ming bir kecha” va boshqa ertaklarni eshitib ulg‘aygan. Uyda mehmon bo‘ladiganlarning ko‘pchiligi otasining hamkasblari va ularning oilalari edi. Keyinchalik ularning ko‘pchiligi yozuvchining asarlarida tilga olingan. 1832-yilda Dostoyevskiy va uning akasi uyda yollangan o‘qituvchilardan ta’lim ola boshlaydi. 1833-yildan ular Nikolay Ivanovich Drashusov pansionatida, keyin esa Karl Chermak Leontevich pansionatida ta’lim oladi. Bo‘lajak yozuvchining ma’naviy rivojlanishida uning ustozi — rus tili o‘qituvchisi Nikolay Bilevichning bir qadar xizmati singgan. Yozuvchi o‘zining ko‘plab asarlarida pansionat haqidagi xotiralardan foydalangan. Ta’lim muassasalaridagi muhit va oilasidan ayrolik Dostoyevskiyning ruhiyatiga og‘ir ta’sir qiladi. Masalan, Mixail va Fyodor uyda boshlang‘ich ta’limni olganidan so‘ng Nikolay Drashusov pansionatida o‘qiydi. O‘sha maktab Dostoyevskiyning “O‘smir” romanidagi (1875) “Tushar pansionati” prototipiga aylangan. Shu bilan birga, o‘qish yillarida Dostoyevskiyda bilim olishga ishtiyoq uyg‘onadi.1837-yilda yozuvchining onasi vafot etadi. Shundan so‘ng otasi Fyodor va uning ukasi Mixailni Peterburgdagi o‘quv yurtiga olib boradi. Bo‘lajak yozuvchi otasini so‘nggi bor ko‘rayotgandi, chunki otasi ham 1839-yilda vafot etadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, u apoplektik insultdan vafot etgan. Lekin oila a’zolari uni krepostnoylar tomonidan o‘ldirilgan deb biladi. Fyodor Dostoyevskiy o‘qishni 1843-yilda tamomlagan. Keyin u Sankt-Peterburg muhandislar guruhiga dala muhandisi va podporuchik (chorlar armiyasidagi harbiy unvonlardan biri) sifatida qabul qilinadi. Lekin oradan bir yil o‘tib, Dostoyevskiy u yerdan iste’foga chiqadi. U adabiyot bilan shug‘ullanishga va butun umrini ijodga bag‘ishlashga qaror qilgandi.Shu yillar davomida Fyodor Dostoyevskiy turli davrga mansub Yevropa adabiyoti vakillari ijodi bilan muntazam tanishib borayotgandi. Gomer, Onore de Balzak, Viktor Gyugo, Shekspir kabi jahon klassiklarini mutolaa qilardi. Shuningdek, u Mixail Lermontov, Nikolay Gogol,

Nikolay Karamzin kabi shoir va adiblarni ham o‘qirdi. Fyodor Dostoyevskiyning bolaligidan sevib mutolaa qilgan shoirlaridan biri Aleksandr Pushkin edi. Yozuvchi uning qalamiga mansub ko‘plab she’rlarni yoddan bilgan.Fyodorning ukasi Andrey Dostoyevskiy adibning Pushkin ijodiga bo‘lgan muhabbati haqida shunday eslaydi:Akam Fyodor katta akam Mixailga: ‘Agar uyda oilaviy motam bo‘lmaganida, dadamdan Pushkin uchun motam tutishni so‘ragan bo‘lardim’, — degan. Pushkin ham Dostoyevskiyning onasi kabi 1837-yilda vafot etgan. Uning uchun ham motam tutishni istagan yozuvchining o‘sha paytda ichidan nimalar o‘tganini tasavvur qilish mumkin. Ijod yo‘li 1845-yil may oyining oxirida Fyodor Dostoyevskiy o‘zining ilk romani — “Kambag‘allar”ni yozib tugatadi. Romanda xo‘rlangan, ijtimoiy adolatsizliklar qurboniga aylangan kishilar taqdiri haqida hikoya qilingan bo‘lib, o‘sha yillardagi yirik adabiyot vakillari — Nikolay Nekrasov hamda Vissarion Belinskiylar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olinadi. Nekrasov Belinskiyga yozgan maktubida kelajagi porloq yozuvchi haqida “Gogol qayta tug‘ildi” deydi va romanni o‘zining “Peterburg to‘plami” antologiyasida nashr ettiradi. Belinskiy, o‘z navbatida, ushbu roman haqida shunday fikr bildirgan:Roman Rusdagi turmush tarzi va odamlar haqida avval birovning tushiga ham kirmagan sirlarni oshkor qiladi. Bu bizning ijtimoiy roman yo‘nalishidagi birinchi urinishimiz va boz ustiga, u shunday yaratilganki, odatda san’atkorlar bundan nima chiqishini o‘zlari ham anglamagan holda amalga oshiradi. So‘ngra yozuvchi Belinskiyning adabiy to‘garagida o‘zining keyingi asari — “Qiyofadosh” qissasidan (1846) parchalar o‘qib beradi. Lekin asarning to‘liq varianti jamoatchilikning hafsalasini pir qiladi. Asar o‘quvchilar tomonidan qanday qabul qilib olingani to‘g‘risida Fyodor akasiga shunday deb yozgandi:Biznikilar va

boshqa barcha tomoshabinlar Golyadkinni o‘ta zerikarli va sustkash deb, asarni esa haddan tashqari cho‘zib yuborilgan deb topdi va shu sababli uni o‘qishning iloji yo‘qligini aytdi.Keyinroq u asarni qayta ishlaydi. Ba’zi ikkinchi darajali qahramonlar va tavsiflarni olib tashlaydi. Qahramonlarning o‘y-fikrlari va uzun dialoglarni qisqartiradi. 1847-yilda Dostoyevskiy sotsializm g‘oyalari bilan qiziqadi va Mixail Petrashevskiy (1821–1886) boshchiligidagi to‘garakka tashrif buyuradi. U yerda kitob chop etish erkinligi, sudlarni isloh qilish, dehqonlarga erkinlik berish masalalari muhokama qilinardi. To‘garak yig‘ilishida Dostoyevskiy Belinskiyning Gogolga yozgan taqiqlangan maktubini o‘qib beradi. 1849-yil aprel oyining oxirida esa yozuvchi hibsga olinadi. Sud uni “adabiyotshunos Belinskiyning din va hukumatga nisbatan jinoyatkorona ruhdagi maktubini ommaga oshkor qilingani to‘g‘risida xabar bermagani uchun eng asosiy jinoyatchilardan biri” deb topadi va o‘limga hukm qiladi. Biroq nufuzli kishilar aralashuvidan so‘ng podsho Aleksandr II o‘lim jazosini to‘rt yillik katorga surguni bilan almashtiradi. Fyodor Omskdagi to‘rt yillik og‘ir mehnatdan so‘ng Semipalatinskda oddiy askar sifatida harbiy xizmat o‘taydi. Yozuvchiga 1856-yilda Aleksandr II toj kiyish marosimini o‘tkazayotgan vaqtda amnistiya beriladi. Fyodor Dostoyevskiy Omsk qamoqxonasidagi og‘ir hayot haqida o‘zining “O‘lik uydan maktublar” (1861–1862) asarida ifodalagan. Bu asar adib zamondoshlari uchun haqiqiy kashfiyotga aylanadi. Ivan Turgenev asarni Dantening “Do‘zax”iga qiyoslaydi. Yana bir ijod kishisi Aleksandr Gersen uni Mikelanjeloning “Dahshatli sud” freskasibilan taqqoslaydi. Asar janri borasida adabiyotshunoslar hanuzgacha tugal bir qarorga kela olmaydi. Asar, bir tomondan, muallif xotiralariga asoslangan bo‘lib, uni memuar deb atash mumkin. Boshqa tomondan, undagi qahramon o‘ylab topilgan va yozuvchi aniqlik va xronologik tamoyillarga har doim ham amal qilavermaydi.